الگوی تربیت مهدوی در نظام ‌آموزشی کشور

انواع محتوای مورد نیاز تربیت مهدوی فراگیران به لحاظ تناسب ذهنی و سنی مخاطبان را می‌توان به صورت زیر طبقه‌بندی کرد:

جدول5. مقوله‌بندی کتاب‌ها به عنوان محصول فرهنگی متناسب با مخاطبان (به نقل از: میرزامحمدی، 1390: 124)

البته در حوزۀ اقدام به تولید محتوای تربیت مهدوی و به منظور عملیاتی کردن راهبردهای سخت‌افزارانۀ الگو در مرحلۀ اجرا و در قالب محتوای آموزشی برای مدارس می‌توان به راهکارهای زیر توجه کرد: _ تهیۀ محتوا و کتب درسی مبتنی بر مبانی اعتقادی تشیع و انتظار ظهور موعود؛ _ تهیۀ کتب، نشریات، نرم‌افزارها، انیمیشن، فیلم و بسته‌های آموزشی با محتوای انتظار و اشاعۀ فضاهای مجازی مهدویت؛ _ تدوین اهداف آموزشی مبتنی بر فرهنگ انتظار در کتب دینی، اخلاقی و اجتماعی؛ _ زمینه‌سازی پدید آوردن و توسعۀ ادبیات انتظار با تشویق تولید و اشاعۀ آثار (شعر، داستان، نثر، دعا و...) فرهنگ انتظار و مهدویت؛ _ ارائۀ تعریفی درست، معقول و مهرورزانه و به دور از توصیفات خرافی، خشن و تخیلی از انقلاب مهدی(عج)  در کتب درسی.

2. اشاعۀ روش‌ها و نمادها: اشاعۀ نمادها به مجموعه اقدامات و فعالیت‌های مرتبط با مهدویت و انتظار گفته می‌شود که به عنوان سمبل‌های اعتقادی و الگوهای مهدوی در مسیر زمینه‌سازی ظهور حضرت حجت(عج)  در جامعه کاربرد دارند و تبلیغ آن‌ها به عنوان نمادهای مهدی‌باوری و انتظار ظهور در ترویج فرهنگ انتظار و ایجاد جامعۀ زمینه‌ساز نقشی اساسی دارند.

برخی از شاخص‌های نمادین حوزۀ مهدویت که در تبلیغ و ترویج فرهنگ انتظار و تقویت علاقه‌ها و گرایش‌های عمومی در سطح جامعه نقش دارند عبارتند از: برگزاری جشن‌ها و مراسم‌های اعیاد مذهبی و شعبانیه همچون اعیاد نیمۀ شعبان و عید عدالت، آزادی و کرامت انسانی، عید انتظار در ایام شعبانیه؛ چراغانی اماکن تربیتی و برپایی جشن شادمانی با حضور اولیا در مدارس؛ برگزاری مراسم ادعیه همچون دعای ندبه و... در مدارس کشور؛ برگزاری همایش‌ها، مسابقات شعر، نقاشی، روزنامه دیواری، مقاله‌نویسی و... ، جشنواره‌ها و نشست‌های فرهنگی و هنری و شب‌شعرها با حضور هنرمندان، مداحان، شاعران، دانش‌آموزان موفق در سطح مدارس و مجتمع‌های آموزشی؛ برگزاری مجالس ذکر اهل بیت(ع)، سخنرانی و معرفت نسبت به حضور حضرت حجت(عج)  در دوران غیبت؛

تکریم اماکن منسوب به حضرت همچون مسجد مقدس جمکران و برنامه‌ریزی اردوهای زیارتی به منظور حضور دانش‌آموزان در فضای عاشقانه و عارفانۀ مسجد جمکران، چنان‌که امروزه مسجد مقدس جمکران در اثر توجه روزافزون مردم به سوی حضرت، به پایگاهی مهم برای تبلیغ و ترویج معارف مهدوی تبدیل شده و حجم انبوه زائران، به‌ویژه در ایام شعبان، گویای عطش و عشق وسیع مردم به امام زمان(عج)  است.

از این‌رو استفادۀ معنوی _ فرهنگی از این اماکن مقدس، نقشی اساسی در انگیزش احساسات مذهبی مردم و جذب و آشنایی آنان با مسائل مهدوی خواهد داشت و جهت‌گیری درست و استفادۀ بهینه از این فرصت‌ها، برای تقویت ارتباط مردم با امام زمان(عج)  بسیار اهمیت دارد که این مسئولیت، بیشتر متوجه متولیان امور فرهنگی و تربیتی و علمای دین است (صمدی، 1388؛ بیاری و چراغی، 1385).

3. تربیت عملی و رفتاری: چنین اقدامی بیشتر به روش‌ها و روابط تسهیل کنندۀ انتقال معرفت مهدوی و فرهنگ انتظار به مخاطبان، به‌ویژه نوجوانان و جوانان گفته می‌شود که بیشتر حوزۀ روش‌شناسی تربیت مهدوی برای آگاهی‌بخشی و تبیین، تحلیل، تفسیر و ترویج آموزه‌های مهدویت را دربر می‌گیرد.

از آن‌جایی که انتقال فرهنگ مهدویت به نسل نو و تربیت آنان به عنوان منتظران ظهور حضرت مهدی(عج)  بدون بهره‌گیری از شیوه‌های خاص خود ممکن نخواهد بود، در بعد سبک تربیت مهدوی ایجاد معرفت نسبت به مهدویت در فراگیران‏ زمانی موفق خواهد شد که علاوه بر این‌که در حوزۀ محتوا سعی در به‌کارگیری دیدگاهی واقع‌بینانه داشته باشیم و در حوزۀ روشمندی که عمدتاً معطوف به روش ارائۀ محتوای منابع‏ درسی است نیز سنجیده و با درایت عمل کنیم و نکاتی از جمله استفاده از زبان روزآمد و متناسب با فهم مخاطبان، توجه به وسع علمی فراگیران، مرتبط ساختن اندیشۀ انتظار و ظهور حضرت حجت(عج)  با علم روز و متن زندگی و مسائل و مشکلات امروز، تعمق و روشن‌گری و به‌کارگیری روش‌های شبهه‌زدایی و شفاف‌سازی، معرفی‏ کمالات و قابلیت‏های یاران حضرت و... را مد نظر داشته باشند.

البته مطلوب‌ترین روش در تربیت مهدوی عبارت است از برقراری ارتباط دوسویه میان معلم و متعلم در فرایند آموختن آموزه‌های مهدویت و انتظار. از آن‌جا که معلم عنصری مؤثر در پایدارسازی بنیادهای تعلیم و تربیت دانش‌آموزان است و همچنین در تربیت دوران خردسالی، به تدریج قلب و ذهن کودکان به شکل دلخواه مربیان و معلمان درآمده و از آن پس، هیچ‌کس را یارای رهایی از آموخته‌های پیشین نیست.

لذا چنان‌چه معلمان در فرایند تعلیم، این ارزش‌ها و آرمان‌ها را به دانش‌آموزان القا و انتقال دهند، تربیت‌یافتگان نظام‌های آموزش و پرورش، به عنوان بازتابی از همۀ دریافت‌های رسمی و غیر رسمی کارگزاران نظام آموزشی، همچون منتظران کارآمد و مسئول تربیت خواهند شد (موسوی، 1388؛ حائری‌پور، 1389)

و از سوی دیگر به‌کارگیری رویکرد تمعق همراه با تعقل و شکیبایی در برخورد با آموخته‌ها و مسائل، به طوری که افراد باید یاد بگیرند تا با تفکر برای تحصیل و تقویت بصیرت در جامعه، آن‌چه را می‌شنوند یا می‌بینند به خوبی درک کنند و با روشن‌بینی، فهم درست و ژرف‌نگری و دوری از سطحی‌نگری، خود را هم به عنوان منتظر واقعی و هم آگاه و بیدار در برابر اقدامات انحرافی، تشویش اذهان و گمراهی افراد از جانب دشمنان، حفظ کنند.

نتیجه

یکی از نهادهای آموزشی، تربیتی، اجتماعی و فرهنگی مهم در هر جامعه، نهاد آموزش و پرورش است که علاوه بر انتقال فرهنگ و تجارب بشری به نسل جدید، ایجاد تغییرات مطلوب در شناخت‌ها، نگرش‌ها و شکل‌دهی رفتار کودکان، نوجوانان و جوانان جامعه را بر عهده دارد. از این‌رو با توجه به اهمیت تربیت دینی و اسلامی مبتنی بر فقه شیعی از طریق کسب معرفت و ایجاد محبّت به اهل بیت(ع) به‌ویژه مقولۀ مهدویت و انتظار، نقش سازنده و اثرگذار نهاد آموزش و پرورش برای توسعۀ فرهنگ انتظار و مهدویت در جامعه به‌ویژه میان اقشار کم‌سن و سال جامعه، بیشتر احساس می‌شود.

آسیب‌شناسی وضعیت موجود در رویکرد نظام آموزشی کشور نسبت به مقولۀ مهدویت، ابعاد ظرفیت‌ها و جهت‌گیری‌های بنیادی و برنامه‌ای در قالب اسناد بالادستی و کلان، به‌ویژه سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و همچنین موانع و چالش‌های محوری موجود به‌خصوص در اهداف و عناصر نظام آموزشی را آشکار ساخت.

همچنین الگوی مفهومی _ عملیاتی ارائه شده در این پژوهش در سه سطح گوناگون مغزافزار، نرم‌افزار و سخت‌افزار، ضمن نهادسازی و تبیین کارکرد، راهبردهای راه‌انداز تربیت مهدوی در نظام آموزشی کشور را متناسب با هر سطح مفهومی، معرفی کرد و سرانجام در اساسی‌ترین و عملیاتی‌ترین سطح مفهومی (سطح سخت‌افزار) که اجرای راهبردها و راهکارها در عمل به شکل‌دهی ارزش‌های رفتاری و نیز شخصیت‌پذیری فراگیران بر اساس آموزه‌های مهدوی می‌انجامد، سه اقدام اصلی سطح مزبور با عنوان: تولید و اشاعۀ محتوا، اشاعۀ روش‌ها و نمادها و تربیت عملی و رفتاری در سطح کلاس درس و مدرسه تشریح شد.

پیشنهادهای کاربردی برای جامۀ عمل پوشاندن به ابعاد تربیت مهدوی در قالب تعلیم و تربیت اسلامی و تسهیل زمینه‌های ترویج فرهنگ انتظار و مهدویت و ایجاد جامعۀ زمینه‌ساز، عبارتند از: _ شناساندن سیمای واقعی امام عصر(عج)  و سیمای مطلوب از فلسفۀ مهدویت و تبیین فلسفۀ ظهور و ویژگی‌های فرهنگ انتظار به دانش‌آموزان برای افزایش دانش، بینش و رفتار مهدوی در گسترۀ فعالیت‌ها در کتاب‌های درسی؛

_ طراحی محتوای متناسب با سطح درک و فهم دانش‏آموزان در کتاب‏های درسی پایه‏ها و سطوح مختلف‏ تحصیلی؛ _ سازماندهی و برنامه‌ریزی فعالیت‏های فوق برنامه در زمینۀ گسترش تفکر و فرهنگ مهدویت در مدارس؛ _ ایجاد عشق و علاقه و محبت نسبت به ولایت و امامت حضرت حجت(عج)  در قالب محتوای آموزشی و الگوهای نمادین؛ _ بالا بردن و تقویت تقوا و بصیرت دینی مخاطبان با رویکرد تعلیم و تربیت دینی و اسلامی؛

_ تبیین مباحث ولایت فقیه و حق ولایت در عصر غیبت برای دانش‌آموزان و رفع شبهه از آن؛ _ اصلاح اندیشه‌های تردیدآمیز و نگرش‌ها و بینش‌های انحرافی نسبت به امام زمان(عج)  و عصر ظهور؛ _ زیر نظر داشتن و شناسایی نقشه‌های احتمالی دشمنان اسلام و مسلمین در زمینۀ فرهنگ انتظار و مقابلۀ مناسب با آن‌ها به وسیلۀ آشکارسازی نقش و اهداف سیاست‌های استکباری در ترویج مهدویت‌های کاذب در جامعه و مقابله با مدعیان دروغین؛ _ بازنگری و اصلاح رویکرد تربیت دینی نظام آموزشی بر اساس فلسفۀ مهدویت؛

_ گسترش نظارت عمومی و ترویج فریضۀ امر به معروف و نهی از منکر در سطح مدارس؛ _ گسترش فرهنگ مهدویت و انتظار در جامعۀ فرهنگیان، دانش‌آموزان و اولیا به منظور تربیت نسل منتظر، مهدی‌باور و مهدی‌یاور؛ _ برنامه‌ریزی دوره‌ها، کارگاه‌ها و کلاس‌های آموزشی و جلسات پرسش و پاسخ برای دانش‌آموزان و فرهنگیان؛ _ برنامه‌ریزی مسابقات گوناگون فرهنگی و هنری مرتبط با فرهنگ مهدویت و نیز برنامه‌ریزی اردوهای آموزشی و زیارتی و اعزام به مسجد مقدس جمکران؛ _ فراخوان راه‌اندازی و فعال‌سازی وبلاگ‌ها و سایت‌های مرتبط با مهدویت و انتظار در فضاهای مجازی (اینترنت)؛ _ استفاده از ظرفیت‌های مهدوی سند تحول بنیادین و تهیۀ راهکارها و رهنمودهای اجرایی تربیت مهدوی.

منابع

_ بیاری، علی‌اکبر؛ چراغی، اسماعیل، «نقش خانواده در انتقال محبت حضرت مهدی(عج)  به فرزندان»، فصل‌نامۀ علمی _ پژوهشی مشرق موعود، قم، مؤسسۀ آینده روشن، سال اول، ش1، 1385ش.

_ پورسیّدآقایی، سیدمحسن و همکاران، «راهبردهای فرهنگی مهدویت برای جامعه و دولت زمینه‌ساز، بر اساس مدل SWOT»، مجموعه مقالات ششمین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت (ج2)، قم، مؤسسۀ آینده روشن، 1390ش.

_ پهلوان، منصور، «بایسته‌های پژوهشی در مسئلۀ مهدویت». مجلۀ سفینه، ش12، 1382ش.

_ حائری‌پور، محمدمهدی، «شاخص‌های فرهنگی جامعۀ زمینه‌ساز ظهور»، مجموعه مقالات ششمین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت (ج2)، قم، مؤسسۀ آینده روشن، 1389ش.

_ حسین‌زاده، اکرم و همکاران، «بررسی باور به مهدویت در میان جوانان 15 تا 29سالۀ تهرانی»، فصل‌نامۀ علمی _ پژوهشی مشرق موعود، قم، مؤسسۀ آینده روشن، سال سوم، ش12، 1388ش.

_ خادمی شیرازی، یاد مهدی(عج) ، تهران، مؤسسۀ نشر و تبلیغ، 1365ش.

_ صافی، احمد، آموزش و پرورش ابتدایی، راهنمایی تحصیلی و متوسطه، تهران، انتشارات سمت، 1384ش.

_ صافی، احمد، سازمان و قوانین آموزش و پرورش ایران، تهران، انتشارات سمت، چاپ نهم، 1380ش.

_ صالحی، غلام‌رضا، «مهدویت و اصول نظام تربیتی اسلام»، فصل‌نامۀ علمی _ پژوهشی مشرق موعود، قم، مؤسسۀ آینده روشن، سال اول، ش4، 1386ش.

_ صمدی، معصومه، «مهدویت، رسالت نظام تعلیم و تربیت در شکل‌دهی جامعۀ مهدوی»، مجله مصباح، ش66، 1385ش.

_ صمدی، قنبرعلی، «آموزۀ انتظار و زمینه‌سازی ظهور»، مجموعه آثار پنجمین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت (ج2)، قم، مؤسسه آینده روشن، 1388ش.

_ مرزوقی، رحمت‌الله، «سیمای مهدویت در برنامه‌های آموزشی مدارس: رویکردی به فلسفۀ تربیتی انتظار». دوفصل‌نامۀ علمی _ پژوهشی تربیت اسلامی، سال سوم، ش7، 1387ش.

_ میرزامحمدی، علی، «راهبردهای تولید، انتقال و بازخورد فرهنگ مهدویت». مجموعه مقالات ششمین همایش بین‌المللی دکترین مهدویت، قم، مؤسسه آینده روشن، 1390ش.

_ موسوی، سیّدمهدی، «مدرسۀ مهدوی؛ درآمدی بر فلسفه و نظام آموزش و پرورش زمینه‌ساز»، فصل‌نامۀ علمی _ پژوهشی مشرق موعود، قم، مؤسسۀ آینده روشن، سال سوم، ش10، 1388ش.

_ وزارت آموزش و پرورش، سند تحول بنیادین آموزش و پرورش (سند مشهد مقدس)، آذرماه 1390ش.

_ هرسیج، حسین؛ صادقی، زهرا، «راه‌های زمینه‌سازی جامعه برای انتظار مهدی(عج) »، نشریۀ علمی _ تخصصی مهندسی فرهنگی، سال ششم، ش59 و 60، 1390ش.

منبع: فصلنامه مشرق موعود – شماره 26