متن نشریه (دو ماهنامه) خلق - شماره نهم

¨عوامل غفلت
در قرآن و روايات به موارد متعددي اشاره شده که در بي‌توجه کردن انسان به خدا يا قيامت تأثير جدي دارند، ولي چون آدمي ‌آنها را کوچک مي‌شمارد، معمولاً از ديد او پنهان مي‌مانند. اين عوامل پنهان عبارت‌اند از:
1. ورود به محيط گناه‌آلود
از عوامل غفلت‌آفرين، محيطي است که در آن گناه مي‌شود. محيط آلوده به گناه، همانند مکاني است که به وسيله مواد شيميايي آلوده شده و اگر انسان بدون تجهيزات لازم وارد آن شود، مسموم مي‌گردد و جان خويش را به خطر مي‌اندازند. محيط آلوده به گناه نيز چنين است، با اين تفاوت كه در اين محيط، روح انسان در معرض تهديد و نابودي قرار مي‌گيرد. در آموزه‌هاي اسلامي‌ به شدت رفتن به چنين محيطي شديداً تقبيح شده است. محيط آلوده به گناه طيف وسيعي از مجالس را شامل مي‌شود که در آيات و روايات به مؤثرترين آنها اشاره شده است. براي نمونه، مواردي را ذكر مي‌كنيم.
يك: خداوند متعال در دو جاي قرآن کريم يکي از مصاديق محيط‌هاي آلوده به گناه را مجلسي معرفي كرده که در آن آيات الهي به استهزا و ريشخند گرفته مي‌شود و به مؤمنان امر كرده تا هرگاه در چنين مکاني واقع شدند، آنجا را ترک كنند. يکي در آيه 140 از سوره مبارکه نساء است که مي‌فرمايد: «و البته [خدا] در کتاب [قرآن] بر شما نازل کرده که: هرگاه شنيديد آيات خدا مورد انکار و ريشخند قرار مي‌گيرد، با آنان منشينيد تا به غير از آن درآيند؛ چرا که در اين صورت شما هم مثل آنان خواهيد بود». و ديگري درآيه 68 از سوره مبارکه انعام است که مي‌فرمايد: «و چون بيني کساني [به قصد تخطئه] در آيات ما فرو مي‌روند، از ايشان روي برتاب، تا در سخني ديگر درآيند».
در روايات نيز تأکيد فراواني بر اين مطلب شده و به مؤمنان و کساني که طالب سعادت خويش‌اند، هشدار داده شده که از ورود به چنين محيط‌هايي جداً بپرهيزند.
دو: امام علي عليه السلام يکي از اين محيط‌ها را، مجالسي دانسته كه اهل هوا و هوس در آن حضور دارند و لازمة حضور در اين مجالس، مجالست با آنان است. آن حضرت درباره اين همنشيني مي‌فرمايند: «مجالسة اهل الهوي منساة للايمان و محضرة للشيطان؛يعني همنشيني با اهل هوا، فراموش‌خانه ايمان و محل حضور شيطان است».7
سه: از بارزترين مصاديق اين نوع محيط مجالس مشروب خواري است . حضرت امير عليه السلام مي‌فرمايند: «لا تجلسوا علي مائد? يشرب عليها الخمر فإن العبد لا يدري متي يوخذ؛ بر سفره‌اي که در آن مشروب نوشيده مي‌شود، منشينيد؛ زيرا هيچ بنده‌اي نمي‌داند چه وقت جانش گرفته خواهد شد».8
در روايات صادر شده از معصومان عليهم السلام، از ورود به مجالس ديگري هم منع شده که معلوم نيست لزوماً مجالس گناه باشند، ولي به لحاظ غفلت‌زايي و تأثيرگذاري آنها در آدمي، ورود به آنها هم نکوهش شده است. براي نمونه:
1. امام سجاد عليه السلام در فرازي از دعاي ابوحمزه‌ ثمالي، يکي از راه‌هاي دور شدن از خدا و محروميت از راز و نياز با او را، همنشيني با كساني مي‌داند كه اوقات خود را به بيهودگي مي‌گذرانند: «لعلک رأيتني آلف مجالس البطّالين فبيني و بينهم خلّيتني؛ شايد ديدي با مجالس بيهودگان انس گرفته‌ام و بدين روي، مرا با آنان واگذاشتي (و از مناجات با خود محرومم کردي)».9 بديهي است که هرگاه همنشيني با بيهوده‌گويان يا بيهوده‌گذرانان چنين تأثيري در دور شدن از خدا داشته باشد، محيط آلوده به گناه تأثيري به مراتب شديدتر خواهد داشت.
2. پيامبر بزرگوار اسلام صلي الله عليه و آله و سلم مي‌فرمايند: «ثلاث? مجالستهم تميت القلب: مجالس? الانذال، و الحديث مع النساء، و مجالس? الأغنياء؛ سه گروه‌اند که همنشيني با آنان دل را مي‌ميراند: همنشيني با افراد پست، و گفتگو با زنان، و همنشيني با ثروتمندان»10، به ويژه اگر ثروت و بي‌نيازي‌شان، آنان را به طغيان واداشته باشد. همان حضرت اين گونه افراد را جزء مردگان به حساب آورده و فرموده‌اند:
«اياکم و مجالس? الموتي، قيل: يا رسول الله من الموتي؟ قال: کل غني أطغاه غناه؛ از مجالست با مردگان بپرهيز، گفته شد: اي رسول خدا مرده كيست؟ فرمود: هر ثروتمندي كه ثروتش او را به سركشي وادارد.»11
3. همنشيني با شاهان و قدرتمندان و اهل دنيا نيز از همين قبيل ا‌ست. امام صادق عليه السلام مي‌فرمايند: «اياکم و مجالس? الملوک و أبناء الدنيا، ففي ذلک ذهاب دينکم و يعقبکم نفاقاً، و ذلک داء دوي لا شفاء له، و يورث قساو? القلب، و يسلبکم الخشوع؛از همنشيني با پادشاهان و فرزندان (و دلدادگان به) دنيا بپرهيزيد؛ زيرا اين همنشيني باعث از بين رفتن دين شما مي‌شود و براي شما نفاق و دورويي را در پي خواهد آورد، و اين مرضي پايدار است که شفا ندارد و سختي دل را به دنبال دارد و خشوع را از شما مي‌گيرد».12
در مقابلِ منع از همنشيني با اين گونه افراد، به مجالست با انسان‌هاي ديگري توصيه شده است که در فرصت ديگري به آن خواهيم پرداخت.
البته انسان‌هاي با تقوا چون مجهز به نيروي ضد گناه هستند، چندان از اين محيط‌ها تأثير نخواهند پذيرفت؛ ولي کساني که هنوز بدين مرحله راه نيافته‌اند، بايد کاملاً مراقب خويش باشند و از ورود به چنين محيط‌هايي به شدت پرهيز كنند؛ چون محيط آلوده به گناه براي اين افراد عامل غفلت و در نتيجه، باعث باز ماندن از تقوا خواهد شد.
ممکن است گفته شود: آيا با اين وضعيت، آزادي انسان محدود نخواهد شد؟ پاسخ اين است که قطعاً آزادي انسان محدود خواهد شد؛ اما محدود شدن آزادي هميشه امر ناپسندي نيست، بلکه در بسياري از موارد پسنديده است؛ چون تا انسان آزادي‌هاي خويش را محدود نسازد، به بسياري از اهداف خود نخواهد رسيد. براي نمونه، فردي که مي‌خواهد دانشمند شود، تا خود را محدود نکند و از بسياري از راحتي‌ها و خوش گذراني‌هايش نگذرد، به هدف خود نخواهد رسيد. انسان طالب تقوا نيز بايد آزادي‌هاي خويش را محدود سازد.
البته مجالس گناه علاوه بر غافل كردن انسان، تأثيرات ديگري هم دارند که در روايات به آنها اشاره شده است. آنچه در اينجا بدان نظر داريم، اين است که اين نوع مجالس هر چند براي لحظاتي، انسان را از ياد خدا و قيامت غافل مي‌کنند‌ و اگر کسي طالب دوري از غفلت است، نبايد وارد چنين مجلسي بشود و براي اينكه خود را از ورود به اين‌گونه مجالس بازدارد، لازم است که در عاقبت حضور خود در آن بيانديشد و احياناً لذت حاصل از آن را كه زود گذر است، با رنج و اندوه طولاني آن مقايسه كند