پاسخ دوم
براي چون مني که پاي در گِلم، و خود از حرکت وامانده‌ام، چگونه تواند از نخستين گام سخن گويد؟!
شرح مجموعه گل مرغ سحر داند و بس
که نه هر کو ورقي خواند معاني دانست
با اين حال و احوال، از باب امتثال امر و بر خلاف ميل قلبى، نکاتي را متذکر مي شوم« فذکّر انّ الذکري تنفع المؤمنين» :
1. حرکت و راه رفتن نيازمند شناخت مقصد و مسير دارد، از اين رو، پيش از حرکت بايد بدانيم به کجا مي رويم و از چه طريق مي‌خواهيم برويم و الا چه بسا سالها به دور خود مي‌چرخيم، پس معرفت مقصد و مسير گام نخست است (العامل بغير علم کالسائر علي غير طريق، فلا يزيده بعده عن الطريق الواضح الا بعداً من حاجته)1 ، (المتعبّد علي غير فقه کحمار الطاحونه يدور و لا يبرج)2 .
2. از آنجا که همواره يک علم اجمالي و قطعي يقيني نسبت به اين مسير الي الله داريم، شايسته است وسوسه، ترديد و شک را نسبت به آن کنار بزنيم و به يقينيات خود عمل کنيم « وَ اتَّقُوا الله وَ يُعَلِّمُکُمُ الله3 » عمل به دانسته‌ها راه را براي نا‌دانسته ها هموار مي‌کند ، پس عمل به دانسته‌ها نيز گام نخست است .
3. حرکت در تاريکي و جهل و ظلمات انسان را از راه دور مي کند، پس وي نيازمند راهنما ، راه‌بلد و نور و روشنايي است. از اين رو، هر جا ندانستى، از عالمي که امين و اهل ذکر است بايد پرسيد « فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إ ِنْ کُنْتُمْ لاتَعْلَمُو نَ 4 ».
4. حرکت براي تزکيه و رشد اخلاقي مستلزم تلاش بسيار و شکيبايي وافر است« وَ إِذْ قا لَ مُوسى لِفَتا هُ لا أَبْر َحُ حَتّى أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَيْنِ أَوْ أَمْضِيَ حُقُباً 5»، « قا لَ إِنّکَ لَنْ تَسْتَطِيعَ مَعِيَ صَبْراً 6»، پس آمادگي و توطين نفس براي صبر و کوشش بسيار نيز از گامهاي نخست است .
5. از آنجا که عوامل تحول و رشد رواني انسان، متعدّد، و ثمر بخشي مسير و حرکت انسان تدريجي است، شتاب در نتيجه‌گيري همواره رهزن است ، پس تحمل و تدريج نيز از لوازم نخستين گام است .
6. زمينه‌سازي براي تربيت اخلاقي نيز از جهت تربيتي از گامهاي آغازين است . وراثت، محيط دو عامل زمينه‌ساز تربيتي است. هرچند از تأثيرات وراثت مفرّي نيست، اثر گذاري محيط امّا تحت کنترل ماست، پس هجرت و دوري از محيط نامساعد از قبيل نام و لقب (که محيط روان شناختي براي ما ايجاد مي کند)، خانه، مدرسه ، محيط کار و رفيق ناشايست همگي زمينه‌ساز تربيت اخلاقي و براي گام نخست، در حد توان، ضروري است. من الله التوفيق
مسعود آذربايجاني
پاسخ دوم
