تفسیر سوره مبارکه حمد

معنى «رحمن» و «رحيم» و گسترش مفهوم آنها و همچنين تفاوت ميان اين دو كلمه را در تفسير «بسم اللّه» مشروحاً خوانديم، و نيازى به تكرار نيست.
نكته اى كه در اينجا بايد اضافه كنيم اين است: اين دو صفت كه از مهم ترين اوصاف الهى است در نمازهاى روزانه ما حداقل 30 بار تكرار مى شوند (دو مرتبه در سوره «حمد» و يك مرتبه در سوره اى بعد از آن مى خوانيم) و به اين ترتيب 60 مرتبه خدا را به صفت رحمتش مى ستائيم.
اين در حقيقت درسى است براى همه انسان ها كه خود را در زندگى بيش از هر چيز به اين اخلاق الهى متخلق كنند، به علاوه اشاره اى است به اين واقعيت كه اگر ما خود را عبد و بنده خدا مى دانيم، مبادا رفتار مالكان بى رحم نسبت به بردگانشان در نظرها تداعى شود.
در تاريخ بردگى مى خوانيم:

«صاحبان آنها با قساوت و بى رحمى عجيبى با آنها رفتار مى كردند، چنان كه مى گويند اگر بنده اى در انجام خدمات اندك قصورى مىورزيد مجازات هاى سخت مى ديد: شلاق مى خورد، او را به زنجير مى كشيدند، به آسيابش مى بستند به حفر معادن مى گماشتند، در زير زمين ها و سياه چال هاى هولناك حبس مى كردند و اگر گناهش بزرگ تر بود به دارش مى آويختند»!(1)
در جاى ديگر مى خوانيم: «غلامان محكوم را در قفس درندگان مى انداختند و اگر جان سالم به در مى بردند درنده ديگرى را داخل قفس او مى كردند».(2)
اين بود نمونه اى از رفتار مالكان با بردگان خويش، اما خداوند جهان در قرآن كراراً تذكر مى دهد: اگر بندگانم بر خلاف دستورم عمل كردند و پشيمان شدند مى بخشم، مى آمرزم، رحيم و مهربانم آنجا كه مى فرمايد:
قُلْ يا عِبادِيَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لاتَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً: «اى كسانى كه از حريم بندگى سرباز زده ايد از رحمت خدا مأيوس نشويد، خداوند همه گناهان را مى آمرزد»(3) (توبه كنيد و از درياى بى پايان رحمت خدا بهره مند شويد).
بنابراين آوردن «رحمان و رحيم» بعد از «ربّ العالمين» اشاره به اين نكته است كه: ما در عين قدرت، نسبت به بندگان خويش، با مهربانى و لطف رفتار مى كنيم. اين بنده نوازى و لطف خدا، بندگان را شيفته او مى سازد كه با يك دنيا علاقه بگويند: «الرَّحْمنِ الرَّحيمِ».
اينجا است كه انسان متوجه مى شود، چقدر فاصله است بين رفتار خداوند بزرگ، با بندگان خويش! و روش مالكان با زيردستان خود، مخصوصاً در عصر شوم بردگى.



1 و 2 ـ تاريخ «آلبر ماله»، جلد 1، صفحه 150 جيبى.
3 ـ زمر، آيه 53.