بررسی اعجاز زیست‌شناختی قرآن

چکیده

تبیین وجوه اعجاز قرآن از مسائل مهمی است که اندیشمندان مسلمان را ازآغاز نزول قرآن کریم به خود مشغول داشته است؛ زیرا به دلیل عظمت و گستردگی مطالب قرآن، در هر برهه‌ای از  زمان، جنبه جدیدی از  اعجاز قرآن، آشکار می‌شود. می‌توان گفت  که دلیل وجود تعدّد وجوه اعجاز قرآن، هم به انسان بر می گردد، هم به متن قرآن؛ یعنی به جهت ضعف دانش بشری، محدود بودن حوزه شناخت نسبت به مسائل هستی و اعتماد به ابزار شناخت انسانی (علم تجربی) و محتوای عالی و نکات لطیف آن، کشف همه ابعاد اعجاز به یک‌باره میسّر نیست و اعجاز علمی قرآن یکی از همین وجوه است. در این مقاله برخی از موارد کیهان‌شناسی مثل رتق و فتق آسمان‌ها، و کروی بودن زمین و برخی موارد زیست‌شناسی مثل سرچشمه بودن آب برای حیات، زوجیت و‌... بررسی شده است.

واژه‌های اصلی: قرآن، معجزه، اعجاز علمی، اعجاز زیست‌شناختی، کیهان‌شناسی، زیست‌شناسی.

مقدمه

عظمت فوق‌العاده قرآن چنان بود که همگان را تحت تأثیر و جاذبه منحصر به فرد خود قرار داد. در طول تاریخ هم افراد مختلف آن را با توجه به علاقه، تخصص و دیدگاه خود بررسی کرده‌اند.یکی از زمینه‌های مهم بحث در اعجاز قرآن کریم، اعجاز علمی است.

در زمینه مباحث علمی قرآن، می توان به سه رویکرد مشخص اشاره کرد.

الف ـ دیدگاه افراطی: به وجود همه علوم و دانش‌ها در قرآن قائل است.

ب ـ دیدگاه تفریطی: قرآن، تنها کتاب هدایت و انسان‌سازی است و اثری از مسائل علمی جدید در آن  نیست.

ج ـ دیدگاه معتدل: با پذیرش این‌که قرآن کتاب هدایت است و برخی آیات آن اشاره‌های علمی در راستای اهداف هدایتی دارد که برای اثبات اعجاز علمی می‌توان به‌ آن‌ها استشهاد جست. (ر.ک. به: درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، محمد علی رضایی اصفهانی و تفسیر علمی قرآن، ناصر رفیعی محمدی)

در این مقاله بر اساس رویکرد سوم برآنیم که از اعجاز علمی قرآن می‌توان برای دفاع از ساحت دین و جذب مردم، به خصوص جوانان و دانشمندان، به دین بهره برد و بر همین اساس برخی موارد اعجاز علمی قرآن را که در کیهان‌شناسی و زیست‌شناسی ادعا شده است، بررسی می‌شود.

اول) اعجازهای علمی قرآن در حوزه زیست‌‌شناسی

الف ـ زوجیت‌ گیاهان، بلکه موجودات‌

زوجیت گیاهان، بلکه همه موجودها، یکی از مسائل مهمی است که قرآن‌‌کریم به آن اشاره کرده است. بشر آن روز شناخت کافی از پدیده زوجیت نداشت. دانش گیاه‌شناسی، گیاه‌پزشکی و فیزیک به ویژه فیزیک هسته‌ای هم علوم نوپایی‌اند، با این همه خداوند بزرگ در قرآن کریم پرده از رازهای عظیم در این‌ دانش‌ها برداشته و انسان‌ها را به تفکر و تأمل در نظام آفرینش دعوت کرده است و این چنین در آیات شریفه قرآن می‌فرماید.

وَمِن کُلِّ شَیْ‏ءٍ خَلَقْنَا زَوْجَیْنِ لَعَلَّمْ تَذَکَّرُونَ (ذاریات/ 49)؛ «و از هر چیزی دو زوج آفریدیم، شاید یادآور شوید».سُبْحَانَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْوَاجَ کُلَّهَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَمِنْ أَنفُسِهِمْ وَمِمَّا لاَیَعْلَمُونَ (یس/ 36)؛ «منزّه است کسى که همه آن زوج‏ها را آفرید، از آن‌چه زمین مى‏رویاند، و از خودشان و از آن‌چه نمى‏دانند».وَأَنْبَتْنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ (ق/7)؛ «و از هر نوع [گیاه‏] زیبا در آن رویاندیم».

علّامه طباطبایی در ذیل آیه 36 سوره یس می‌نویسد.«این آیه تنزیه خداى تعالى را انشاء مى‏کند، چون قبلاً متذکر شد که او را در برابر خلقت انواع نباتات و رزق‌ها از حبوبات و میوه‏ها براى آنان شکر نکردند، با این‌که این کار را از راه تزویج بعضى نباتات با بعضى دیگر کرده».

هم‌چنان که در جاى دیگر نیز فرموده:وَأَنْبَتْنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ (ق/7)؛ «واز هرنوع[گیاه]زیبا در آن رویاندیم».در ضمن این آیه اشاره مى‏کند به اینکه: مساله تزویج دو چیز با هم و پدید آوردن چیز سوم، اختصاص به انسان و حیوان و نبات ندارد، بلکه تمامى موجودات را از این راه پدید مى‏آورد، و عالم مشهود را از راه استیلاد تنظیم مى‏فرماید، و به طور کلى عالم را از دو موجود فاعل و منفعل درست کرده که این دو به منزله نر و ماده حیوان و انسان و نبات‌اند، هر فاعلى با منفعل خود برخورد مى‏کند و از برخورد آن دو، موجودى سوم پدید مى‏آید، و جمله مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ با جمله بعدی‌، در حکم بیان براى ازواج است.

آن‌چه که زمین مى‏رویاند، عبارت است از نباتات، و ممکن هم هست بگوییم شامل حیوانات (که یک نوع از آن آدمى است) نیز مى‏شود، چون این‌ها هم از مواد زمینى درست مى‏شوند، خداى‌تعالى هم درباره انسان‌ که گفتیم نوعى از حیوانات است، فرموده: وَاللَّهُ أَنبَتَکُم مِنَ الْأَرْضِ نَبَاتاً «و خدا شما را با روییدنى (هم‏چون گیاه) از زمین رویانید». سوره نوح، آیه 17.

باز مؤید این احتمال ظاهر سیاق است که شامل تمامى افراد مبیّن مى‏شود، چون مى‏بینیم که حیوان را در شمار ازواج نام نبرده، با این‌که زوج بودن حیوانات در نظر همه از زوج بودن نبات روشن‏تر بود. پس معلوم مى‏شود منظور از مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ هرچه را که زمین از خود مى‏رویاند همه گیاهان، حیوانات و انسان‌هاست.

«ومن انفسهم»، یعنى از خود مردم و مِمَّا لاَیَعْلَمُونَ، یعنى از آن‌چه مردم نمى‏دانند و آن عبارت است از مخلوقاتى که هنوز انسان از وجود آن‌ها خبردار نشده، و یا از کیفیت پیدایش آن‌ها، و یا از کیفیت زیاد شدن آن‌ها اطلاع پیدا نکرده است (ر.ک. به: طباطبایی، المیزان فی‌تفسیرالقرآن، ج‏17،ص 89 ـ 88).

آیت الله مکارم شیرازی درباره آیه شریفه: سُبْحَانَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْوَاجَ کُلَّهَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَمِنْ أَنفُسِهِمْ وَمِمَّا لاَ یَعْلَمُونَ (یس/ 36) می‌نویسد:در اینکه منظور از «ازواج» در این‌جا چیست، مفسران نظریات گوناگونی دارند. آنچه مسلّم است این است که واژه «ازواج» جمع «زوج» می‌باشد و معمولاً به دو جنس مذکر و مؤنث گفته مى‏شود، خواه در عالم حیوانات باشد، یا غیر آنها، سپس این واژه، توسعه معنایی داده شده و به هر دو موجودى که قرین یکدیگر و یا حتى ضد یکدیگرند «زوج» اطلاق مى‏شود، حتى به دو اطاق مشابه در یک خانه، یا دو لنگه در، و یا دو همکار و قرین، این کلمه گفته مى‏شود، و به این ترتیب براى هر موجودى در جهان زوجى متصور است.

به هر حال می‌توان گفت که  بعید نیست که پدیده زوجیت در اینجا به همان معنى خاص آن یعنى جنس «مذکر» و «مؤنث» باشد، و قرآن مجید نیز در این آیه خبر از وجود زوجیت در تمام جهان گیاهان و انسان‌ها و موجودات دیگرى که مردم از آن اطلاعى ندارند مى‏دهد (مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ‏18، ص 378 با اقتباس و تلخیص).

این موجودات که  از آن‌ها به «ازواج» تعبیر شده، ممکن است گیاهان باشد که می‌دانیم وسعت دایره زوجیت در آن روز، هنوز در آن‌ها کشف نشده بود و حتّی دانش گیاه‌شناسی وگیاه پزشکی ایجاد نشده بود و این علوم، دانش‌های نوپایی‌اند. یا اشاره به حیوان‌های اعماق دریاها و اقیانوس‌ها باشد که در آن روز کسى از آن آگاه نبود، و امروز گوشه‏اى از آن براى انسان‌ها کشف شده است. یا اشاره به موجودهای دیگرى باشد که در کره‌های دیگر زندگى مى‏کنند که دانش امروز در تلاش است معمای حیات در آن مکان‌ها را کشف کند.

یا موجودات زنده ذره بینى وحتی میکروسکوپی، که دانشمندان امروز، نر و ماده‏اى در آن‌ها سراغ ندارند، ولى دنیاى این موجودات زنده آن قدر پوشیده از معماست که ممکن است دانش انسان‌ها هنوز به این قسمت از آن راه نیافته باشد، حتى وجود زوجیت در جهان گیاهان نیز در عصر نزول قرآن، جز در موارد خاصى مانند درختان نخل و امثال آن ناشناخته بود، و قرآن از آن پرده برداشت، و در سده‌های اخیر این موضوع با روش‌های علمى به اثبات رسیده که پدیده زوجیت در عالم گیاهان، عمومى و همگانى است.

این احتمال نیز هست که «زوجیت» در این‌جا اشاره به وجود ذرات مثبت و منفى در دل تمام اتم‌ها باشد، زیرا مى‏دانیم همه اشیای این جهان از «اتم» تشکیل یافته‌اند و اتم همچون آجر براى ساختمان عظیم عالم ماده است.تا آن روز که اتم شکافته نشده بود، خبرى از وجود این زوجیت نبود، ولى بعد از آن وجود زوج‌هاى منفى و مثبت در هسته اتم و الکترون‌هایى که به دور آن مى‏گردند، به اثبات رسید. بعضى نیز آن را اشاره به ترکیب اشیا از «ماده» و «صورت» یا «جوهر» و «عرض» دانسته‌اند، و بعضى دیگر کنایه از «اصناف و انواع مختلف» گیاهان و انسان‌ها و حیوان‌ها و سایر موجودهای عالم شمرده‌اند.

در نتیجه می‌توان گفت که این آیه محدود بودن علم انسان را بیان مى‏کند و نشان مى‏دهد که حقایق بسیارى در این جهان هست که از دانش ما پوشیده است‌ (مکارم شیرازی، همان، ج‏18، ص378 با اقتباس و تلخیص؛ حطیط، الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم، ص138ـ137 با اقتباس و تلخیص).

آیت الله خویی درارتباط با این موضوع چنین می‌نویسد.«قرآن مجید از یک حقیقت علمى مهم چنین خبرمى‏دهد که: سنت و قانون ازدواج و زوجیت اختصاص به حیوانات ندارد، بلکه در تمام انواع نباتات نیز این قانون حکم فرماست، آن جا که مى‏گوید:وَمِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِیهَا زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ (رعد/ 3)؛ «و از همه محصولات، در آن، یک جفت دوتایى قرار داد».

سُبْحَانَ الَّذِی خَلَقَ الْأَزْوَاجَ کُلَّهَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَمِنْ أَنفُسِهِمْ وَمِمَّا لاَیَعْلَمُونَ (یس/36)؛ «منزّه است کسى که همه آن زوج‏ها را آفرید؛ از آن‌‌چه زمین مى‏رویاند و از خودشان و از آن‌چه نمى‏دانند» (خویی، البیان فی‌ تفسیرالقرآن، ص114؛ العطّار، موجز علوم القرآن، ص71). آیت الله مکارم شیرازی می‌نویسد:«و از همه محصولات، در آن، یک جفت دوتایى قرار داد» وَمِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِیهَا زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ. اشاره به اینکه میوه‏ها موجودات زنده‏اى هستند که داراى نطفه‏هاى نر و ماده مى‏باشند که از طریق تلقیح، بارور مى‏شوند.

اگر «لینه» دانشمند و گیاه‏شناس معروف سوئدى در اواسط قرن 18م موفق به کشف این مسأله شد که زوجیت در جهان گیاهان تقریباً یک قانون عمومى و همگانى است و گیاهان نیز هم‌چون حیوانات از طریق آمیزش نطفه نر و ماده، بارور مى‏شوند و میوه مى‏دهند، قرآن مجید در یک‌هزار و یک‌صد سال قبل از آن، این حقیقت را فاش ساخت، و این خود یکى از معجزات علمى قرآن مجید است که بیانگر عظمت این کتاب بزرگ آسمانى مى‏باشد.

شکى نیست که قبل از «لینه» بسیارى از دانشمندان اجمالاً به وجود نر و ماده در بعضى از گیاهان پى برده بودند، حتى مردم عادى مى‏دانستند که مثلاً اگر نخل را بر ندهند، یعنى از نطفه نر روى قسمت‌هاى ماده گیاه نپاشند، ثمر نخواهد داد؛ اما هیچ‌کس به درستى نمى‏دانست که این یک قانون تقریباً همگانى است، تا این‌که «لینه» موفق به کشف آن شد، ولى همان‌گونه که گفتیم قرآن قرن‌ها قبل از وى، از روى آن پرده برداشته بود.

در قرآن مجید، آیات فراوانى است که پرده از روى یک سلسله اسرار علمى که در آن زمان از چشم دانشمندان پنهان بوده، برداشته، که این خود نشانه‏اى از اعجاز و عظمت قرآن است و محققانى که در باره اعجاز قرآن بحث کرده‏اند، غالباً به قسمتى از این آیات اشاره نموده‏اند.این موضوع در سوره لقمان آیه 10 نیز آمده است: وَأَنزَلْنَا مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوْجٍ کَرِیمٍ؛ «و از آسمان آبى فرو فرستادیم و (انواع گیاهان) از هر جفت ارجمندى در آن (زمین) رویاندیم» (مکارم شیرازی، همان، ج‏10، ص120ـ119؛ بابایی، برگزیده تفسیر نمونه، ج ‏2، ص 463).

دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، در ارتباط با این موضوع می‌نویسد:در آیات متعددى از قرآن به زوجیت میوه‌ها و گیاهان و انسان‌ها اشاره شده است (رعد/3؛ شعراء/7؛ یس/36) همین مضمون در آیات حجّ/5؛ لقمان/10؛ ‌ق/7؛ طه/53 واعراف/189 نیز یافت مى‌شود. در برخى آیات به زوجیت چیزهایى اشاره شده که انسان اطلاعى از آنها ندارد (یس/36) و در برخى آیات سخن از زوجیّت همه موجودات است، مانند: وَمِن کُلِّ شَیْ‏ءٍ خَلَقْنَا زَوْجَیْنِ لَعَلَّمْ تَذَکَّرُونَ (ذاریات/49)؛ «و از هر چیز جفتى آفریدیم، باشد که شما متذکّر شوید‏».

واژه زوج در حیوانات به نر و ماده و در غیر حیوانات به هر یک از دو چیزى که قرینه یک‌دیگر است،گفته مى‌شود و به چیزهاى مقارن، مشابه و متضاد نیز اطلاق مى‌گردد، از این‌‌رو برخى واژه زوج را درباره ذرات درون اتم (الکترون و پروتون) و نیروهاى مثبت و منفى به‌کار برده‌اند.

بسیارى از مفسران و صاحب‌نظران با شگفتى، آیات فوق را از اشارات علمى قرآن به مسأله زوجیت گیاهان و زوجیّت عام موجودات‌، و برخى آن را اعجاز علمى قرآن دانسته‌اند، زیرا انسان‌ها از قدیم مى‌دانستند که برخى گیاهان هم‌چون نخل، زوج هستند؛ امّا نظریه زوجیت عمومى را کارل لینه گیاه‌شناس معروف سوئدى، در سال 1731 میلادى ابراز کرد.

بنابراین، مردم عصر نزول از زوجیت همه گیاهان اطلاع نداشتند؛ ولى قرآن نه تنها به این مطلب، بلکه به زوجیت همه موجودات اشاره کرد و تا قرن اخیر کسى از آن اطلاع نداشت و این در واقع نوعى رازگویى قرآن است که حکایت از وجود اعجاز علمى در این کتاب مقدس دارد. (رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ص277ـ 282 با تلخیص)