ایسپیه مزگت از اهمیت تاریخی و مذهبی برخوردار است که بازسازی ، مرمت و برنامه عملیاتی این بنا می تواند هویت آن را روشن تر سازد [ منوچهر ستوده] این بنا را می توان یکی از شگفت ترین بناهای تاریخی گیلان دانست.

سپیه مزگت از دو کلمه «ایسپی» در زبان تالشی به معنای سفید و «مزگت» در زبان اوستا به معنای مسجد تشکیل شده است [دکتر ستوده] ایسپیه مزگت در روستای کیشه خاله در شمال دنیاچال یکی از دهستانهای رضوانشهر واقع شده است. دهستان دنیال چال دارای ۳۰ آبادی است که مرکز آن بازار دنیاچال می باشد و کیشه خاله یکی از آبادیهای آن به شمار می آید. مردم این منطقه تالش هستند و به زبان تالشی سخن می گویند و بیشتر آنان اهل تسنن هستند و به برنجکاری مشغولند.[گیلان شناسی] به روایت از مردم محلی در زمان های قدیم ،این منطقه حاکمی داشته که دختری بیمار داشت.

دخترک جان سالم از بیماری به در نمی برد و می میرد ، دخترک که دنیا نام داشت به دستور پدر در آنجا دفن می شود ، البته به گفته اهالی او را در جلوی همین مسجد دفن کرده اند و گورستان قدیمی گواه بر این مطلب می باشد . این منطقه به دلیل محل دفن دنیا دختر حاکم دنیاچال نامگذاری شده است .

این بنای شگفت انگیز در این منطقه زیبا و توریستی امروزه روبه خرابی دارد. مردم دنیاچال دیده اند که این بنا سالها در زیر یک درخت عظیم الجثه وزیر شاخ و برگهایش پنهان بوده است. بعدها به علت کاوش در ایسپیه مزگت درخت را قطع می کنند و این بنا نمایان می شود.

بنای ایسپیه مزگت (مسجد سفید) باقی مانده یک آتشکده زرتشتی قدیمی و بزرگ پیش از اسلام است که رواق چهار گوش داخلی آن محل نگهداری آتش مقدس بوده و مردم برای عبادت در دهلیزهای کناری آن می ایستادند. [الکساندر خوچکو]

برخی از روایات حاکی از آن است که بنای مسجد مربوط به دوره ساسانی است. [گیلانشناسی]

اما این بنا بدون هیچ تغییری در دوران پس از اسلام احتمالاً بعد از قرن سوم هجری به مسجد تبدیل شده و این درحالیست که در داخل آن محرابی وجود ندارد ، این عدم تغییر و یا تخریب خود نشانی از حرمتی است که این مکان برای مراسم دینی در قبل و بعد اسلام داشته است. [منوچهر ستوده] اما در مورد بنا باید ذکر شود مصالح اصلی این اثر تاریخی آجرهایی به ابعاد ۶×۲۳×۲۳ سانتی متر است و قطر دیوار آن ۱۷۵ سانتی متر است. گوشه ای از این بنا که یک ضلع آن ۱۶/۷۵ متر است فعلا بر پاست که دیوار یکی از دهلیزهای بناست ، بر دیوار همین دهلیز است که پنج ، شش متر کتیبه کوفی ساده باقیمانده کلمات « لم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین » روشن خوانده می شود که قسمتی از آیه ۱۸ سوره توبه است.

این کتیبه که ابتدای آن در همین دهلیز بوده روزی چهار دهلیز اطراف را تزئین می داده است ،از اره دهلیزها نیز گچ بری عجیبی به ارتفاع یک متر داشته که فعلا دو متر از این اره بر دیوار شمالی مشخص است و به همین دلیل است که بتوان حدس زد که این بنا شامل رواق در وسط و چهار دهلیز در چهار طرف بوده است .[فصلنامه تالش]

درب ورودی تقریباً شمالی و وارد دهلیز شمالی می شود و عرض آن بر ۶/۱ متر و ارتفاع طاق دهلیزها از کف کنونی ۷/۵ متر است در یک طرف دهلیزها دیوار خارجی بنا شده و طرف دیگر آنها پایه های هشت ضلعی است که محیط آن ۵/۵ متر است پایه ها که در چهار کنج هستند زائده هایی دارند، فاصله میان دو پایه ای که یکی از آنها زائده دارد ۳/۲ متر و فاصله میان دو پایه اصلی ۸/۲ متر است بالای هر دو پایه طاقی با هلال شکسته زده شده است و سقف دهلیزها بر دیوارهای خارجی این پایه ها استوار است عرض هر یک از دهلیزها به ۴/۳ متر می رسد. سقف سراسر بنا سفال پوش بوده است ، اما بر خلاف بامهای سفال پوش امروزی گیلان ، سفال آن با ملاط بر روی طاقها چسبانده شده است و اندازه آنها به ۳۶ ×۵۰ سانتی متر می رسد. [فصلنامه تالش] این مسجد در محل به نام مسجد عبدالهی خوانده می شود و بر این باورند که آن توسط پسر خلیفه دوم (پسر عمربن خطاب) ساخته شده و خود بنا با شیر بز و خشت درست شده است اما آنچه از آثار کاوشگران و باستانشناسان بر جای مانده و در این جا هم ذکر شده این بنا بدون هیچ تغییری به مسجد تبدیل شده است .

قدمت این بنا با توجه به کتیبه کوفی و سفالهای به دست آمده به دوره سلجوقیان می رسد که با آهک اندود و نماسازی شده است و به علت رنگ سفید یکپارچه اش به « مسجد سفید » معروف است .[الکساندر خوچکو]

اما ستوده در کتاب خود معتقد است که بیشتر سفالهای پیدا شده از کاوشهای باستانشناسان مربوط به دوره ایلخانی است و خاطر نشان کرده است که معماری این بنا معماری بومی نیست ، اما با معماری بومی گیلان به شکل زیبایی تلفیق شده است .

آنچه بیش از هر چیز بیننده را به حیرت می اندازد، علت وجودی چنین بنایی در این نقطه دور افتاده است. آن هم بنایی با آن قدمت تاریخی که کتیبه کوفی بر آن گواهی می دهد. در اینکه ایسپیه مزگت یک مرکز عبادی بزرگ بوده تردیدی نیست و این امر از وجود احتمالی یک مرکز شهری باستانی مدفون شده در حوالی این بنا خبر می دهد. [دکتر منوچهر ستوده]

در کنار بنای ایسپیه مزگت در قسمت جنوبی رود دنیاچال ، زمین وسیعی وجود دارد که روز سیزدهم فروردین هر ساله جایی برای اجتماع تعداد زیادی از افراد محلی و مسافران نوروزی است که برای بدر کردن سیزده نوروز از اول صبح تا غروب در این محل جمع می شوند و فروشندگان چادرهایی برای فروش وسایل خوراکی ، صنایع دستی و… برپا می کنند .

در طی زمان دراز عوامل انسانی و طبیعی موجب تخریب ایسپیه مزگت شده اند درخت جنگلی بزرگ بر بام آن دسته و ریشه های خود را در میان دیوارها فرو برده و شکافته اند و قسمتی از آن با طغیان رودخانه از بین رفته است. [فصلنامه تالش]

متأسفانه بنایی با این قدمت و عظمتی در یک مکان توریستی کنار پارک جنگلی دکتر درستکار وجود دارد و سالیانه تعداد بسیار بی شماری گردشگر برای تفریح و سفر به آنجا می روند اما بسیار جای تأسف دارد که از این بنا غافلند .

سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نباید از این مسجد غافل بوده باشد و باید مردم را از وجود این بنا آن هم بنایی که قدمت آن به قبل از اسلام بر می گردد ، آگاه سازد .

سازمانهای مربوطه باید با نصب تابلویی گردشگران را از وجود این مسجد تاریخی آگاه سازند و با برنامه هایی خاص این بنا را به مردم معرفی کنند .

به افراد خاص (راهنمایان) برای دادن اطلاعات درباره ایسپیه مزگت به بازدیدکنندگان آموزش دهند . مسیر منتهی به مسجد مورد نظر باید آسفالت سزی شود تا گردشگران به آسانی به این منطقه آمد و شد کنند . باید آنجا به یک مکان تفریحی تبدیل کنند .
امید آن است با برنامه مرمت و بازسازی و با برنامه کاوش برای کشف راز و رمز های این اثر باستانی در این منطقه گیلان اجرا شود تا گردشگران از وجود چنین بنایی منحصر به فرد آگاه شوند .