واکنش امام سجاد (علیه السلام) به قیام مختار

پس از واقعه کربلا قیام های متعددی به خون خواهی امام حسین(ع) صورت می گیرد که قیام مختار مهم ترین و موثرترین این قیام هاست زیرا در راس این قیام فرد شجاع و زیرکی چون مختار ثقفی قرار دارد که ابراهیم بن مالک اشتر که باز به شجاعت شهرت دارد او را همراهی می کند. درباره این که آیا قیام مختار مورد تایید امام سجاد(ع) بوده یا خیر اقوال گوناگون و گاه متعارضی در تاریخ اسلام بیان شده اما آن چه که فی الجمله از این قیام می توان دریافت رضایت امام سجاد (ع) از به هلاکت رسیدن قاتلان امام حسین (ع) است که دعای امام در حق مختار و شادی ایشان و اهل بیت (ع) نشان دهنده این موضوع است. البته برخی هم علت سکوت امام را تقیه می دانند. آن هم در شرایطی که علاوه بر بنی امیه، عبدا... بن زبیر که دشمن اهل بیت محسوب می شود در شهر مدینه به خلافت می رسد و اصرار دارد که امام سجاد (ع) با او بیعت کنند گر چه امام هیچ گاه با عبدا... بن زبیر بیعت نمی کنند اما به هر حال خلافت او یک خطر جدی محسوب می شود و از طرفی ممکن است حمایت امام از قیام مختار موجب شود تا هم اموی ها و هم زبیری ها مانع به سرانجام رسیدن قیام مختار شوند.
پس از آن که حادثه بزرگ کربلا در سال ۶۱ هجری رخ داد قیام های متعددی به خون خواهی سیدالشهداء (ع) در دنیای اسلام انجام گرفت که شورش مردم مدینه معروف به واقعه حره، قیام توابین به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی و قیام مختار مهم ترین این وقایع است در این میان به نظر می رسد قیام مختار موثرترین قیام است که بخش هایی از آن مورد تایید ائمه به ویژه امام سجاد (ع) نیز قرار گرفته است.
به مناسبت سالروز شهادت حضرت امام زین العابدین (ع) در گفت وگو با حجت الاسلام سیدمحمود طباطبایی نژاد، سرپرست گروه تحقیقاتی دانشنامه ۱۴ جلدی امام حسین (ع) به بررسی این قیام ها و واکنش امام سجاد (ع) به عنوان امام وقت به آن ها پرداخته ایم.

ویژگی های عصر امام سجاد (ع)

طباطبایی نژاد در ابتدا به ویژگی های عصر امامت امام سجاد (ع) اشاره می کند و یادآور می شود: می توان دوران امامت ایشان را دورانی بسیار سخت توصیف کرد زیراواقعه کربلا موجب شده بود اهل بیت و امام سجاد (ع) که تنها مرد باقی مانده ماجرای کربلا بودند، تحت فشار زیادی باشند و اعمال ایشان به شدت تحت کنترل قرارگیرد. در این شرایط و به دنبال واقعه بزرگ کربلا چند قیام مهم در تاریخ اسلام و به خون خواهی امام حسین (ع) انجام گرفت که گرچه امام سجاد (ع) به طور علنی و صریح نسبت به این قیام ها واکنش نشان ندادند اما از لابه لای صفحات تاریخ می توان به تحلیل رفتار امام (ع) در برابر این قیام ها پرداخت.

دلایل واکنش امام سجاد (ع) در برابر شورش مردم مدینه معروف به واقعه حره

وی با اشاره به قیام های پس از واقعه کربلا که در عصر امام سجاد (ع) رخ داده است به تحلیل آن قیام ها و واکنش امام سجاد (ع) در برابر آن ها می پردازد و می گوید: اولین قیام شورش مردم مدینه به رهبری فرزند حنظله است که امام سجاد (ع) نسبت به این قیام حالت بی طرفی دارند و وارد این قیام نمی شوند شاید بتوان دلایل امام (ع) را این طور برشمرد که آن ها قیام شان را با اذن و براساس دیدگاه امام انجام نداده بودند و یک حرکت مستقلی برای خودشان داشتند علاوه بر آن هم زمان باشورش مردم مدینه عبدا... بن زبیر هم در مکه در حال محکم کردن جای پای خودش برای رسیدن به خلافت است طوری که شورش مردم مدینه به نوعی کمک به عبدا... بن زبیر بود و امام سجاد (ع) به هیچ وجه نمی خواستند وی به قدرت برسد چون او هم برای قدرت طلبی حرکت کرده و به شدت هم مخالف اهل بیت بود و بعدها که روی کار آمد این ویژگی ها را به خوبی نشان داد، پس درست است که این قیام به ظاهر علیه یزید بود ولی در اصل کمک به رقیب یزید یعنی عبدا... بن زبیر بود که امام با خلافت او هم موافق نبودند. این شورش که در تاریخ به «واقعه حره» معروف است تبعات ناگواری به دنبال داشت و در نهایت سرکوب شد. بعد از این ماجرا در تاریخ ذکر شده که مردم مدینه بسیار سرخورده شدند و به نوعی بریدند.

علت شورش مردم مدینه و وقوع واقعه حره

وی درباره علت وقوع واقعه حره تصریح می کند: پس از شهادت امام حسین(ع) و در حالی که مدتی از تحرکات ابن زبیر می گذشت، حاکم مدینه تعدادی از بزرگان مدینه را به شام می فرستد تا مورد پذیرایی قرار بگیرند، پول به آن ها داده شود تا خلاصه بیشتر با حاکمیت همراه شوند و دلشان نرم شود و برگردند به میان مردم و اهالی مدینه را بیشتر به سوی یزید ترغیب کنند اما نتیجه عکس می شود زیرا وقتی بزرگان مدینه از جمله عبدا... بن حنظله و دیگران به شام می روند، چون تا آن موقع مرکز خلافت و حکومت را ندیده بودند از نزدیک که یزید و مفاسد او را می بینند، بر می گردند و می گویند ما در شام که بودیم احتمال می دادیم که از آسمان سنگ ببارد و ما کشته شویم یعنی این قدر یزید آدم فاسد و منفور درگاه الهی است. این خبر باعث شورش مردم مدینه می شود که البته به شدت هم سرکوب می شوند. این واقعه اواخر ۶۳ و اوایل ۶۴ هجری اتفاق می افتد.

محاصره مکه

فرمانده سپاه شام در شورش مدینه پیرمردی از صحابه پیامبر به نام مسلم بن عتبه بود که این جنایت را انجام داد و وقتی از مدینه بیرون آمد، به او خبر دادند که باید مکه را هم سرکوب کند. در راه محاصره مکه مرگ او فرا می رسد و حصین بن نمیر به جانشینی او انتخاب می شود و نمیر مکه را محاصره می کند که در نتیجه این محاصره خانه کعبه آتش می گیرد و تخریب می شود. در حالی که لشکر یزید مکه را در محاصره دارد خبر می رسد که یزید از دنیا رفته است و سپاهیان بر می گردند به سوی شام.

نقش مختار در محاصره مکه

وی درباره نقش مختار در محاصره مکه می گوید: مختار در کنار ابن زبیر هست و با سپاه شام دلیرانه می جنگد و نقش بسیار مهمی را ایفا می کند. گرچه به احتمال زیاد او در این نبرد فرمانده مستقیم ابن زبیر نیست. امام سجاد(ع) در برابر محاصره مکه هم واکنش علنی ندارند گرچه قطعا این امر مورد تاییدشان نبود.

مرگ یزید

طباطبایی نژاد ادامه می دهد: وقتی یزید می میرد، عبدا... بن زبیر بر وسعت قدرت خودش می افزاید و اکثر نقاط آن زمان دنیای اسلام را در اختیار می گیرد به غیر از منطقه شام، که در اختیار معاویه دوم پسر یزید است. او هم در همان چند ماه حکومتش یک سخنرانی می کند و می گوید: پدر من با حسین بن علی(ع) جنگید در حالی که حق با حسین(ع) بود و پدر بزرگم معاویه با علی بن ابی طالب جنگید در حالی که حق با علی(ع) بود اگر این خلافت خوب بود ما را بس است و اگر بد هم بود، بیش از این من نمی خواهم بار او را به دوش بکشم و بلافاصله استعفا می دهم. بعد از این استعفا اوضاع شام هم کلا به هم می ریزد و تمام نقاط از دست بنی امیه خارج می شود مگر مناطق خیلی کوچک و کم کم خلافت از دست آل ابی سفیان بیرون می رود. البته مدتی مروان خلافت می کند حدود ۹ ماه. بعد خلافت به عبدالملک و پسرهای دیگر او می رسد.
مناطقی که از قلمرو بنی امیه خارج می شود، در اختیار عبدا... بن زبیر قرار می گیرد. مختار ثقفی از جمله کسانی است که در این زمان هنوز در کنار عبدا... قرار دارد.

واکنش امام (ع) به قیام توابین

طباطبایی نژاد از قیام توابین به عنوان یکی دیگر از قیام هایی نام می برد که در عصر امام سجاد(ع) رخ داده است. وی در این زمینه می افزاید: این قیام هم مثل قیام مدینه در زمانی اتفاق می افتد که عبدا... بن زبیر به عنوان خلیفه مطرح است، یزید هلاک شده و قدرت را عبدا... به دست گرفته است. این قیام در حدود سال ۶۴ هجری، به وقوع می پیوندد.
وی درباره واکنش امام سجاد(ع) در برابر قیام توابین می گوید: حضرت امام زین العابدین در مدینه بودند که نسبت به شورش این شهر بی طرفانه عمل کردند به دلایلی که قبلا توضیح دادم در مورد جریانی که در کوفه جریان داشت امام سجاد(ع) نسبت به ابن زبیر که مطمئنا نگاه اصلا مثبتی نداشتند، نسبت به توابین باید گفت در تاریخ در مورد ارتباط امام با توابین چیزی گفته نشده، توابین دوستداران اهل بیت بودند اما خیلی هم به آن ها اعتمادی نیست چون مثلا در همین مسئله که صادق بودند و دوست داشتند توبه کنند سراغ امام نیامدند و این طور نبود که دیدگاه امام را نسبت به قیام خودشان جویا شوند و اذن بگیرند پس چندان هم ولایت پذیر نیستند و همان طور که مختار پیش بینی کرد اکثر آن ها کشته شدند.

قیام مختار در کوفه

قیام مختار ثقفی یکی از قیام های مهمی است که در عصر امام سجاد(ع) انجام می شود. حجت الاسلام طباطبایی نژاد درباره این قیام توضیح می دهد: وقتی مختار از عبدا... بن زبیر جدا می شود به کوفه می رود. در کوفه چند جریان در حال وقوع است یکی حاکم کوفه که عامل ابن زبیر است، جریان دوم توابین هستند به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی و جریان سوم را مختار در کوفه شکل می دهد. مختار به توابین پیشنهاد می دهد که در کنار او قرار گیرند به ویژه این که سلیمان بن صرد که رهبر توابین است مرد باتجربه ای برای جنگ نیست. بین توابین هم اختلاف بود که با قاتلان امام حسین(ع) در کوفه بجنگند یا به سوی شام بروند که در نهایت به سوی شام حرکت می کنند اما مختار در کوفه می ماند.

مختار در ابتدای ورود به کوفه قیام نمی کند

مختار وقتی تازه وارد کوفه می شود مصلحت نمی بیند که قیام کند چون عمده قاتلان امام حسین(ع) را اشراف کوفه تشکیل می دهند مختار مدتی پس از این که توابین به سوی شام حرکت می کنند و کشته می شوند سپاه خودش را به فرماندهی ابراهیم بن مالک اشتر نخعی که بسیار شجاع و نقطه قوت سپاه مختاراست به شام می فرستد. به اعتقاد من همان طور که پدر ابراهیم؛ مالک اشتر بسیار شجاع بود و حکم بازوی حضرت علی(ع) را داشت پسرش ابراهیم هم بسیار دلیر بود و حکم بازوی مختار را داشت، وقتی ابراهیم به طرف شام رفت، اشراف کوفه که قاتلان امام حسین (ع) بودند و می دانستند که بالاخره مختار با آن ها درگیر خواهد شد لذا از فرصت خالی شدن کوفه از سپاه مختار، استفاده کرده و دارالاماره را محاصره کردند تا مختار را به قتل برسانند مختار بلافاصله به ابراهیم پیام می دهد که برگردد و از این طرف محاصره کنندگان را معطل می کند و قبل از این که آن ها به مختار دسترسی پیدا کنند ابراهیم برمی گردد. مختار این جا متوجه می شود که اگر سراغ قاتلان امام حسین (ع) نرود آن ها سراغ او می آیند پس قیام خودش را آغاز می کند.

ایرانی ها اغلب نیروهای مختار را تشکیل می دهند

بخش عمده نیروهای مختار را ایرانی ها تشکیل می دهند که به آن ها حمراء می گفتند و البته برخی از نیروهای توابین هم قبل از حرکت سلیمان و در پی حرف های مختار مبنی بر این که آن ها کشته خواهند شد و کاری از پیش نمی برند به سپاه مختار می پیوندند.
جالب است که بدانید مختار ۲ بار زندانی می شود، یک بار قبل از این که حادثه کربلا اتفاق افتد، عبیدا... بن زیاد او را دستگیر و زندانی کرد و گفته می شود که در وقت حادثه کربلا مختار در زندان بوده و یک بار هم به وسیله حاکم ابن زبیر در کوفه قبل از قیام دستگیر می شود چون به ابن زبیر خبر داده می شود که
مختار در حال جمع آوری نیرو برای قیام است اما چند ماه بیشتر زندان نیست که این بار هم با وساط عبدا... بن عمر شوهر خواهر خودش آزاد می شود.

ابن زیاد به دست پسر مالک اشتر کشته می شود

قبلا گفتم که ابراهیم پسر مالک اشتر نقطه قوت سپاه مختار است چون به ابراهیم گفته می شود که این حرکت مورد تایید امام سجاد(ع) و محمد حنفیه است او هم با مختار همراه می شود و در مدت کوتاهی آن ها کوفه را به تصرف خود در می آورند پس از سرکوبی قاتلان امام حسین (ع) در کوفه، مالک به سوی شام حرکت می کند و با لشگر عبیدا... بن زیاد درگیر و البته پیروز می شود و عبیدا... هم کشته می شود.
جالب است که بدانید عبیدا... بن زیاد درست در سالروز عاشورا به دست ابراهیم پسر مالک اشتر فرمانده مختار کشته می شود. او سر عبیدا... را برای مختار می فرستد و مختار هم آن سر را به امام سجاد(ع) در مدینه ارسال می کند که ایشان و بنی هاشم پس از مدت ها خوشحال می شوند.

خوشحالی اهل بیت از هلاکت قاتلان امام حسین (ع) به دست مختار

در تاریخ اسلام آمده است تنها جایی که اهل بیت پس از واقعه عاشورا خوشحال شدند و خنده بر صورت آن ها دیده شد زمانی بود که مختار سرعبیدا... را برای امام زین العابدین (ع) فرستاد. نقل است که امام(ع) خیلی خوشحال شدند مختار را دعا کردند و فرمودند «جزی ا... المختار خیرا» و در مدینه بین شیعیان و یا مردم اطراف خود میوه پخش کردند و گویا جشن کوچکی هم برگزار می کنند و می فرمایند که از خدا می خواستم تا چنین روزی برسد.

واکنش امام سجاد(ع) به قیام مختار

سرپرست گروه تحقیقاتی دانشنامه ۱۴ جلدی امام حسین (ع) درباره واکنش امام سجاد (ع) نسبت به قیام کربلا و دلایل رفتار امام در برابر این قیام می گوید: در مورد قیام مختار و واکنش امام سجاد(ع) در برابر آن مسائل مهمی است. مثل این که اصل کار مختار مورد تایید امام(ع) بوده و امام از این که او قاتلان امام حسین(ع) را به سزای اعمال خودشان رساند خوشحال اند. در این که مختار محب اهل بیت و شیعه سیاسی ائمه بوده شکی نیست و در این که او با کار خودش شیعه را در اوج مظلومیت اش یاری کرده و با کشتن قاتلان امام حسین(ع) دل اهل بیت و شیعیان را شاد کرد باز هم شکی نیست مختار به نوعی دست انتقام الهی بود که انتقام خون امام حسین (ع) را گرفت.
اما این که آیا همه کارهای مختار صددرصد مورد تایید ائمه به ویژه امام سجاد(ع) بوده یا نه و یا این که او برای قیام خودش از امام اذن گرفته یا خیر مورد اختلاف است و در تاریخ اقوال متفاوتی نقل شده است. به هر حال با توجه به این که مختار با اشراف کوفه که قاتلان امام بودند درگیر شد و از طرفی ابن زبیر هم دل خوشی از او نداشت ممکن است در تاریخ اقوال منفی و دروغ هم درباره مختار نوشته و نقل کرده باشند.

عمده علمای شیعه مختار را تایید می کنند

اما عمده علمای شیعه و حس شیعه نسبت به مختار این است که او را بیشتر تایید می کنند و جنبه مثبت کارهای او را خیلی بیشتر می بینند و دعای امام سجاد (ع) برای مختار را به نوعی تایید حرکت او توسط امام تلقی می کنند.
ضمن این که ما باید توجه داشته باشیم که در عصر مختار امام سجاد(ع) به شدت تحت فشار بودند و خیلی امکان دارد که از باب تقیه امام چیزی نگفته باشند چون بالاخره مختار حاکمیت کوفه را از دست ابن زبیر خارج کرده بود. ابن زبیر هم مرکز ثقل حکومتش حجاز بود و امام در مدینه بودند بنابراین اگر امام سجاد (ع) می خواستند مختار را تایید کنند احتمالا ممکن نبود چون ابن زبیر بسیار خشن و غیر منطقی و مخالف اهل بیت بود و اگر امام می خواستند علنی از مختار حمایت کنند خطرهای بسیاری برای اهل بیت داشت حتی در ماجرای ابن زبیر اهل بیت را تحت فشار قرار داده بود که با او بیعت کنند که در میان آن ها کسانی مثل محمد حنفیه بود حتی سپاه ابن زبیر هیزم می آوردند که اگر بیعت نکردند آن ها را آتش بزنند. که در همین حین سپاه مختار از راه می رسد و آن ها را نجات می دهد. از طرفی هم ممکن بود حمایت امام سجاد (ع) به ضرر مختار باشد و او نتواند قیام خود را به سرانجام برساند چنان که بعدها هم ابن زبیر خیلی خشونت آمیز با مختار و سپاه او برخورد کرد بسیاری از سپاهیان او و از جمله خود مختار توسط مصعب برادر عبدا... بن زبیر کشته می شوند و حتی همسر مختار که به حمایت از مختار بر می خیزد همان همسرش که دختر نعمان بن بشیر حاکم کوفه قبل از ماجرای کربلا بود به دست او کشته می شود با وجود این که در آن زمان مرسوم نبوده که زنی را به خاطر حمایت از همسرش بکشند. مقصودم آن است که شیوه ابن زبیر محدودیت های بسیاری را برای امام سجاد(ع) ایجاد می کرده که چه بسا برای امام امکان تایید کامل قیام مختار نبوده است. البته یک دلیل دیگر هم گفته شده و آن هم این که با توجه به این که مختار کار بسیار بزرگ و خطرناکی را شروع کرده که امکان شکستش هم بوده اگر اهل بیت بعداز حادثه بزرگ عاشورا وارد این ماجرا می شدند شاید به مصلحت نبود و همان باقی مانده اهل بیت هم به شهادت می رسیدند. وی در پاسخ به این سوال که آیا در مجموع امام سجاد (ع) با قیام های شیعیان بعد کربلا برای خون خواهی سیدالشهدا (ع) موافق بودند یا خیر، می گوید: در تاریخ چیزی گفته نشده حالت سکوت است. البته اهل بیت همیشه از این که شیعیان با ظلم مبارزه کنند استقبال و آن را تایید می کردند و در آن زمان چند جناحی شده بود ابن زبیر و اموی ها و توابین و... همه هستند هر کدام هم با انگیزه های خاص خود که شرایط را مبهم و تاریک می کرد و شاید چون اهل بیت به این نتیجه رسیدند که هیچ کدام به حاکمیت اهل بیت منتهی نمی شود حالت سکوت یا حداقل تقیه را داشتند و البته این چیزی است که از تاریخ بر می آید ممکن است واقعیت هایی هم وجود داشته باشد که به ما نرسیده است.

قیام مختار؛ موثرترین قیام در خون خواهی امام حسین (ع)

طباطبایی نژاد در پایان یادآور می شود: می توان گفت بین همه قیام هایی که بعد کربلا انجام شد، قیام مختار بیشتر به نگاه و اندیشه اهل بیت به ویژه امام سجاد (ع) نزدیک است گرچه توابین هم نیت پاکی داشتند ولی به نتیجه نرسیدند ولی مختار بالاخره توانست انتقام شهدای کربلا را بگیرد و به نوعی موثرترین قیام در بین قیام هایی بود که به خون خواهی امام حسین (ع) انجام شد.