آثار محبت خداوند به محسنین در قرآن 1

بخش اول

چکیده

تصریح و تأکید قرآن بر محبت خداوند نسبت به محسنین، اهمیت خاصى به پژوهش درباره آثار چنین محبتى مى دهد. از طرفى، آگاهى نسبت به آثار محبت خداوند به ویژه مستند به خود قرآن، ثمرات اخلاقى مهمى دارد. این تحقیق با روش توصیفى ـ تحلیلى انجام گرفته و هدف آن معرفى آثار محبت خداوند نسبت به محسنین در قرآن کریم از طریق بررسى آیات و پژوهش در تفاسیر و منابع موجود دیگر در این زمینه است.

پژوهش انجام شده نشان مى دهد آثارى که در قرآن براى محبت خداوند به محسنین ذکر شده، در دو بخش آثار دنیوى و آثار اخروى قرار مى گیرند. از نظر قرآن، برخى از آثار دنیوى محبت خداوند به نیکوکاران عبارتند از: هدایت، دریافت پاداش زودهنگام در دنیا، یارى خداوند، بهره مندى از رحمت الهى، برخوردارى از جایگاه والا، شایستگى دریافت تحیّت الهى، پذیرفته شدن عمل، و مصونیت از سرزنش و عقاب. از جمله آثار اخروى محبت خداوند به محسنین نیز مى توان به «نعمت هاى بهشتى» و «پاداش افزون تر» اشاره کرد.

کلیدواژه ها: آثار محبت الهى، قرآن، نیکوکاران، احسان، آثار دنیوى، آثار اخروى.              

مقدّمه

در آیات مختلف قرآن کریم از محبت خداوند به گروهى از بندگان آراسته به ویژگى هاى اخلاقى و اعتقادى ویژه سخن به میان آمده است. در این میان، کسانى هستند که محبت خداوند نسبت به آنان با صراحت بیشتر و با لفظ «یحبّ» بیان شده است. از بین این افراد نیز سخن از محبت خداوند نسبت به نیکوکاران بیشتر از دیگران است.1 این محبت که یک سوى آن خداوند است، یقینا آثار مهمى به دنبال دارد. دو ساحتى بودن حیات انسان به عنوان محبوب، و «مالک یوم الدین» بودن خداوند به عنوان محب اقتضا مى کند این آثار محدود به دنیا نباشند.

قرآن کریم برخى آثار دنیوى و اخروى را براى محبت الهى به نیکوکاران بیان مى فرماید. استخراج نظریه اى منسجم و مستدل از قرآن کریم در مورد آثار محبت الهى به محسنین و بررسى این آثار و به کار گرفتن آنها در برنامه معنوى فردى و اجتماعى بسیار راهگشاست و نقش تربیتى مهمى براى کسانى دارد که مى خواهند با بهره گیرى از قرآن کریم، در مسیر تعالى روحى قدم بردارند؛ بخصوص اینکه معارف آن بدون واسطه از خود قرآن گرفته مى شوند. همچنین اطلاع از ثمرات و برکات محبت خداوند به محسنین، انگیزه خوبى براى تلاش در جهت رسیدن به مقام احسان و بهره مندى از آثار عظیم آن ایجاد مى کند که نشان دهنده اهمیت تحقیق در آیات قرآن و دریافت معارف بلند قرآنى در این زمینه است.

بررسى منابع نشان مى دهد که مسئله آثار محبت الهى به نیکوکاران در منبعى مستقل یا حتى تحت عنوانى مجزا بررسى نشده است. منابع موجود، به طور عام به محبت خداوند به انسان ها پرداخته اند. با توجه به اهمیت مسئله و اینکه طبق جست وجوهاى انجام شده تاکنون این مسئله به نحو شایسته اى بحث نشده است، پرداختن دقیق به آثار محبت خداوند نسبت به محسنین در قرآن کریم ضرورى به نظر مى رسد.

در پژوهش پیش رو، فراتر از تازگى مسئله که داراى پیشینه مستقل چندانى نیست، مهم ترین جنبه نوآورى آن به بررسى فراگیر و تحلیل تفصیلى آیات مرتبط با آثار محبت الهى به محسنین در قرآن مربوط مى شود.

سؤال اصلى این است که قرآن کریم چه آثارى براى محبت خداوند به محسنین بیان کرده است؟ سؤالات فرعى نیز عبارتند از: آیا قرآن سخنى از آثار محبت خداوند به محسنین به میان آورده است؟ چه آثار دنیوى براى محبت خداوند به محسنین در قرآن ذکر شده است؟ آثار اخروى محبت خداوند به محسنین که در قرآن آمده کدامند؟ در ساختار کلى مقاله نیز ارائه مطالب با همین ترتیب انجام خواهد گرفت.

مفهوم شناسى

الف. محبت

1) معناى لغوى و اصطلاحى: معانى اصلى ماده «ح ب ب» عبارتند از:2 1. لزوم و ثبات؛ 2. دانه چیز دانه دار؛ که در مثل گندم و جو و حتى انگور رایج است؛3 3. وصف کوتاهى یک چیز؛ مثلاً: «حبحاب» به معنى مرد یا شتر کوتاه قد و ضعیف.4 آنچه اینجا از آن بحث مى شود اصل اول و به معناى دوستى (متضاد بغض)5 است.6

محبت در اصطلاح عام، «میل طبع به چیز لذت بخش» است که حالت شدید آن عشق نامیده مى شود.7 محبت در اصطلاح فلاسفه عبارت است از «میل به شخص یا چیزعزیزیا جذاب یا سودمند.»8 محبت حالتى است که در دل یک موجود ذى شعور، نسبت به چیزى که با او ملایمت و با تمایلات و خواسته هاى او تناسبى داشته باشد پدید مى آید.9 توجه شود که هرگاه صدور «حُبّ» از خداوند اراده مى شود باید پیراستگى آن از نقایص مادى لحاظ گردد.10

2) کاربرد قرآنى: مشتقات واژه محبت در قرآن به همان معناى لغوى خود به کار رفته است. فاعل محبت گاهى خداوند و گاهى انسان مى باشد.11 از نظر قرآن، محبت انسان ها به لحاظ اینکه در راستاى رضاى الهى باشد یا نباشد، گاهى ممدوح شمرده مى شود و گاهى مذموم. نمونه اى از هر دو نوع آن در آیه زیر آورده شده است: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَتَّخِذُ مِن دُونِ اللّهِ أَندَادا یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللّهِ وَالَّذِینَ آمَنُواْ أَشَدُّ حُبّا لِّلّهِ» (بقره: 165)؛ و برخى از مردم، در برابر خدا، همانندهایى [براى او ]برمى گزینند، و آنها را چون دوستى خدا، دوست مى دارند، ولى کسانى که ایمان آورده اند، به خدا محبت بیشترى دارند.

3) واژگان همسو12 و متضاد: 1. «مودّت»13 از ریشه وُدّ و وداد به معناى حبّ است.14 راغب مى گوید: ودّ یعنى: دوست داشتن چیزى و آرزوى محقق شدن آن.15 2. «اُلفت»16 از ألِفَ در لغت به معناى اجتماع با میل و رغبت،17 انس گرفتن و دوست داشتن است. «تألّفَ القومُ» یعنى: قوم جمع شدند و یکدیگر را دوست داشتند.18 3. «خُلّت»19 از خلل به معناى شکاف میان دو چیز.20 4. «رغبت»21 که یکى از معانى آن «طلبیدن چیزى»22 است، وقتى با حرف «الى» بیاید به معناى میل به چیزى براى کسب منفعت از آن است.4. «ولایت»23 از «و ل ى» به معناى قرب و نزدیکى24 است و معانى متعدد دیگر آن، از جمله دوستى25 (که در آن محب و محبوب از لحاظ معنوى به هم نزدیک مى شوند)، به نوعى به این ریشه معنایى بازمى گردند.

6. «صدیق»26 از «ص د ق» است که در اصل به معناى قوّت در چیزى مى باشد.27 از معانى منشعب شده آن، مودّت و محبت است که صداقت از آن مشتق مى شود.28 7. «حمیم»29 یعنى: نزدیک؛30 بنابراین، حمیمِ فرد کسى است که از نزدیکان او باشد و امر وى برایش اهمیت داشته باشد.31 «أخدان»32 که اصل معنایى اش «دوستى» است.33 برخى گفته اند: «خِدن» به دوستى گفته مى شود که در همه امور ظاهر و باطن با انسان شریک است.34 9. «إخوان»35 جمع «أخ» است که از ماده «أ خ و» مشتق شده به معناى کسى که از پدر و مادر یا یکى از آنها یا از جهت رضاعى با انسان شریک باشد. سپس براى هرگونه اشتراکى در قبیله، دین، حرفه، معامله، دوستى و مناسبات دیگر به کار رفته است.36

دقیق ترین واژه متضاد با محبت، «بغض»37 است که در قرآن کریم چند بار به شکل «البغضاء» آمده است.38 واژه دیگر «عداوة» است که در قرآن با مشتقاتش در برابر الفت،39 إخوان،40 مودت،41 ولایت،42 حمیم43 و خُلّت44 که همگى از واژگان همسو با محبت هستند قرار گرفته است. «کراهة» هم واژه دیگرى است که کاربردهاى قرآنى اش، به خوبى تضاد معنایى آن با محبت را نشان مى دهد.45

ب. محسنین

1) معناى لغوى و اصطلاحى: محسن از ریشه «ح س ن» است. ریشه معنایى حُسن، «خوبى» و ضد قبح مى باشد.46 راغب مى گوید: حُسن عبارت است از هر چیز شادى آفرین و مطلوب انسان که ممکن است یکى از این سه نوع باشد: مطلوب از جهت عقل، مطلوب از جهت میل و هوس و مطلوب از جهت حسّ.47 باب افعال از این ریشه (احسان) دو کاربرد دارد: 1. «نیکى کردن»،48 متضاد واژه «الإساءة»؛49 2. آگاهى کامل نسبت به یک چیز یا توانایى بر انجام صحیح یک کار؛50 مانند: «یحسن الکتابة».51 با آنکه هر دو کاربرد معنایى این واژه در قرآن به کار رفته، اما آنچه با موضوع بحث ما مرتبط است تنها معناى اول مى باشد. محسن کاربرد اصطلاحى خاصى ندارد و در معناى لغوى خود به کار مى رود.

2) کاربرد قرآنى: افعال ماده «ح س ن» در قرآن مجید بجز در سه جا،52 همه از باب افعال و نیز هر دو معناى53 لغوى آن آمده است.54 شیخ طوسى مى فرماید: «الاحسان هو النفع الذى یستحق به الحمد»؛55 احسان، نفع رساندنى است که [فرد] به واسطه آن شایسته ستایش باشد. احسان نیز همانند بسیارى دیگر از واژه هاى متداول عربى در عصر نزول، وقتى در قرآن به کار گرفته شد بار معنایى خاصى پیدا کرد و تعالى معنایى یافت.

از نگاه قرآن، سرچشمه نیکى ها عمل به دستورات الهى همراه ایمان واقعى است و در این دیدگاه، «نماز»، «زکات»، «تقوا»، «فروبردن خشم» و «گذشت» به عنوان نمادهاى اصلى سرسپردگى در عرصه عبادت و اطاعت و مهرورزى، و همچنین «یقین به آخرت» به عنوان چکیده و ثمره همه اعتقادات، به منزله مشخصه اهل احسان ذکر شده است.56

قرآن در مواردى دو مفهوم تقوا و صبر را در معناى احسان اشراب مى کند57 و حتى گاهى محسنین را معادل متقین58 یا صابرین59 مى آورد. در مجموع، مى توان گفت: محسنین در کاربرد قرآنى کسانى هستند که اهل ایمان و عمل صالح باشند60 و این دقیقا معادل فرمایشى است که از رسول خدا صلی الله علیه و اله در تفسیر احسان نقل شده است.61

3) واژگان همسو و متضاد: «عمل صالح» نزدیک ترین واژه به احسان در آیات قرآن است62 و مى توان گفت با معناى لازمى بدون حرف جر احسان (نیکى کردن) مترادف است. واژه «بِرّ» نیز کاربردهایى مشابه احسان دارد.63 بِرّ نسبت به والدین، به معناى زیاد نیکى کردن در حق آنها و نقطه مقابل عقوق است.64 واژه «طَول» هم کاربردى مشابه احسان دارد.65 به گفته مفسّران، «طول» نعمت دادنى است که مدتش براى صاحب نعمت طولانى باشد، و «ذوالطول» از نام هاى نیکوى خداوند است که هم معناى مُنعم است، ولى از آن خاص تر مى باشد؛ چون ذوالطول شامل نعمت دادن هاى کوتاه مدت نمى شود.66 «إنعام»67 به معناى نیکى رساندن به دیگران68 هم خیلى به معناى احسان نزدیک است.69

برجسته ترین واژه متضاد احسان، «إساءة» است. تقابل این دو واژه در قرآن کاملاً مشهود است.70 نقیض هر دو معناى احسان نیز در اساءة کاربرد دارد: «أساء إلیه» یعنى: به او بدى کرد و «أَساءَ الشى ءَ» یعنى: آن را خراب کرد و نتوانست کارش را درست به انجام برساند.71 واژه هاى «ظلم» و «فسادطلبى» نیز مقابل احسان در قرآن به کار رفته اند.72

محبت خداوند به نیکوکاران

قرآن کریم به سبب اهمیت نیکوکارى، بارها از خداوند به عنوان دوست دار73 و همراه74 نیکوکاران یاد کرده است، و نیز به احسان دستور75 مى دهد. پس درک اینکه انسان «محسن» محبوب خدا و کارش از نظر قرآن پسندیده است چندان دشوار نیست.اما آنچه شایسته ریزبینى مى باشد این است که محبت خداوند به محسنین چه آثارى در پى دارد. از آن رو که محبت در اینجا منسوب به وجودى است که مظهر اتمّ کمالات و مالک زمین و آسمان و دنیا و آخرت است، پس اگر او کسى را دوست داشته باشد قطعا آثار این دوستى در هر دو دنیا قابل پیگیرى است.

این مقاله در پى بررسى آثارى است که خداوند در آیات شریفه قرآن براى محبت خویش به نیکوکاران بیان فرموده است. این آثار را مى توان در دو گروه آثار دنیوى و اخروى بررسى کرد:

آثار دنیوى

قرآن کریم گاهى بدون بیان مصداق، تنها اشاره دارد که محبت خداوند نسبت به انسان، در دنیا آثار مبارک و خوبى دارد،76 اما آیات دیگرى از قرآن کریم به طور مشخص آثارى دنیوى را براى محبت الهى به انسان مى شمارند. در ذیل، به برخى از این آثار اشاره مى شود:

1. هدایت شدن

طبق آیات قرآن، یکى از آثار محبت خداوند به نیکوکاران، هدایت ویژه آنهاست. خداوند در قرآن از جایگاه ویژه حضرت ابراهیم (ع)، فرزندان آن حضرت و پیامبران پیش از وى سخن مى گوید و آنها را هدایت شده از سوى خود مى خواند، سپس مى فرماید: ما نیکوکاران را این گونه پاداش مى دهیم: «وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَقَ وَیَعْقُوبَ کُلّا هَدَیْنَا وَنُوحا هَدَیْنَا مِن قَبْلُ وَمِن ذُرِّیَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَیْمَانَ وَأَیُّوبَ وَیُوسُفَ وَمُوسَى وَهَارُونَ وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ» (انعام: 84)؛ و به او اسحاق و یعقوب را بخشیدیم، و همه را به راه راست درآوردیم، و نوح را از پیش راه نمودیم، و از نسل او داوود و سلیمان و ایوب و یوسف و موسى و هارون را [هدایت کردیم]واین گونه،نیکوکاران راپاداش مى دهیم.

اگرچه مفسّران در مورد ماهیت و جزئیات این هدایت با هم اتفاق نظر ندارند،77 اما آنچه روشن است اینکه: اولاً، هدایت محسنین هدایتى خاص و فراتر از هدایت عامه است؛78 چون به صورت مطلق نیامده، بلکه منحصر در محسنین و به عنوان نتیجه احسان آنها ذکر شده است و ثانیا، آوردن لفظ اشاره بعید (کذلک) حکایت از عظمت این هدایت دارد79 که به عنوان پاداشى ارزشمند براى اهل احسان، به آنها بخشیده شده است.

در جایى دیگر، جهاد را که جلوه اى از احسان است مایه هدایت به راه هاى الهى مى شمرد: «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ» (عنکبوت: 69)؛ و کسانى که در راه ما کوشیده اند، به یقین راه هاى خود را بر آنان مى نماییم و در حقیقت، خدا با نیکوکاران است. لام تأکید به همراه نون تأکید ثقیله نشان از حتمیت این اثر دارد80 و انتساب هدایت به ذات الهى نیز علامت عظمت آن است.

آیات ابتدایى سوره «لقمان» نیز بر هدایت گرى ویژه «کتاب حکیم» نسبت به نیکوکاران و اینکه خداوند آنها را هدایت خاصى کرده است دلالت دارند: «تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِیمِ هُدىً وَرَحْمَةً لِّلْمُحْسِنِینَ... أُوْلَئِکَ عَلَى هُدىً مِن رَّبِّهِمْ...»(لقمان: 2ـ5)؛ این است آیات کتاب حکمت آموز، [که] براى نیکوکاران رهنمود و رحمتى است، آنانند که از جانب پروردگارشان از هدایت برخوردارند... . لحن این آیات همانند لحن آیات ابتدایى سوره «بقره»، و سوره «نمل» است. از مقایسه بخش هاى ابتدایى این سه سوره چنین برمى آید که نیکوکاران نزد خداوند جایگاه ویژه اى در کنار مؤمنان و متقیان، بلکه بالاتر از آنها دارند.

2. دریافت پاداش زودهنگام الهى در دنیا

اگرچه به تصریح آیات و روایات، آخرت دار جزا و ثواب است و نیکوکاران و بدکاران در آنجا به سزاى اعمال خویش مى رسند، اما بسیارى از اعمال علاوه بر جزاى اخروى پاداش دنیوى نیز دارند.

از برخى آیات استفاده مى شود که پاداش دنیوى به نیکوکاران یکى از آثار محبت خداوند به آنهاست. از جمله این آیات، مى توان به موارد ذیل اشاره نمود: «وَقِیلَ لِلَّذِینَ اتَّقَوْاْ مَاذَا أَنزَلَ رَبُّکُمْ قَالُواْ خَیْرا لِّلَّذِینَ أَحْسَنُواْ فِی هَذِهِ الدُّنْیَا حَسَنَةٌ وَلَدَارُ الآخِرَةِ خَیْرٌ وَلَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّقِینَ» (نحل: 30)؛ و به کسانى که تقوا پیشه کردند، گفته شود: پروردگارتان چه نازل کرد؟ مى گویند: خوبى. براى کسانى که در این دنیا نیکى کردند [پاداش ]نیکویى است، و قطعا سراى آخرت بهتر است، و چه نیکوست سراى پرهیزگاران.

مفسّران اختلاف دارند که عبارت «فىِ هَذِهِ الدُّنْیا» متعلق به «أحسَنوا» است تا مراد آیه پاداش اخروى محسنین باشد یا متعلق به «حسنة» است تا پاداش دنیوى منظور باشد.81 بیشتر مفسّران قایل به دیدگاه دومند82 و شاهد بر صحت این دیدگاه را وجود عبارت متقابل «وَ لَدارُ الآخِرَةِ خَیرٌ» در ادامه آیه مى دانند. بنابراین، این آیه پاداش دنیوى را یکى از آثار محبت خداوند به نیکوکاران برمى شمارد.

مصادیق متعددى براى «حَسَنة» یاد شده است؛ از جمله: مدح وثنا بر زبان مؤمنان و هدایت و توفیق بر احسان،83 کرامتى از سوى خداوند،84 جامعه صالح،85 پیروزى، مدح و ثناى الهى و تعظیم و رفعت، باز شدن درب هاى مکاشفات و مشاهدات و الطاف.86 این پاداش ها را خداوند به نیکوکاران که آنها را دوست دارد عطا مى فرماید: «وَکَذَلِکَ مَکَّنِّا لِیُوسُفَ فِی الأَرْضِ یَتَبَوَّأُ مِنْهَا حَیْثُ یَشَاء نُصِیبُ بِرَحْمَتِنَا مَن نَّشَاء وَلاَ نُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ»(یوسف: 56)؛ و بدین گونه یوسف را در سرزمین [مصر ]قدرت دادیم، که در آن، هر جا که مى خواست سکونت مى کرد. هر که را بخواهیم به رحمت خود مى رسانیم و اجر نیکوکاران را تباه نمى سازیم.

«قَالُواْ أَإِنَّکَ لَأَنتَ یُوسُفُ قَالَ أَنَاْ یُوسُفُ وَهَـذَا أَخِی قَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَیْنَا إِنَّهُ مَن یَتَّقِ وَیِصْبِرْ فَإِنَّ اللّهَ لاَ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ»(یوسف: 90)؛ گفتند: آیا تو خود، یوسفى؟ گفت: [آرى،] من یوسفم و این برادر من است. به راستى خدا بر ما منّت نهاده است. بى گمان، هر که تقوا و صبر پیشه کند، خدا پاداش نیکوکاران را تباه نمى کند.

صدر هر دو آیه روشن مى سازد که که اجر مورد نظر در ذیل، اجر دنیوى است؛ زیرا سخن از پاداشى است که خداوند به حضرت یوسف (ع) عنایت فرمود و در برابر صبر و پاک دامنى اش او را در زمین قدرتمند و عزیز کرد. بنابراین، با توجه به داستان یوسف (ع)که اینجا مصداق بارز محسن و محبوب خداست و نیز با توجه به دنیایى بودن پاداشى که در این آیه براى او ذکر شده، وقتى در چنین سیاقى مى فرماید: «ما اجر محسنین را ضایع نمى سازیم»، به تناسب موضوع، قطعا اجرهایى را که در همین دنیا نصیب بندگان مى گردد نیز دربرمى گیرد.

3. بهره مندى از یارى خداوند

پیمودن راه صلاح همیشه آسان نیست و گاهى افراد باایمان در مسیر تعالى معنوى با مشکلاتى روبه رو مى شوند. جامعه اسلامى نیز در راه پیشرفت به سوى آرمان هاى دینى و دنیوى با مشکلاتى متناسب با خود دست و پنجه نرم مى کند. هر فرد یا جامعه اى در هنگام گرفتارى یا رویارویى با مشکلات، دوست دارد یار و یاورى داشته باشد تا در کنارش باشد و به او قوت قلب بدهد. طبق فرموده قرآن، یکى از آثار محبت خداوند به نیکوکاران این است که وعده داده در سختى هاى مجاهدت فردى و اجتماعى در کنار آنها و یار و یاورشان باشد:«وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ»(عنکبوت: 69)؛ و کسانى که در راه ما کوشیده اند، به یقین راه هاى خود را بر آنان مى نماییم و در حقیقت، خدا با نیکوکاران است.87

براى پى بردن به اینکه خداوند چگونه بندگان نیکوکار خود را همراهى و یارى مى کند، مرور گذرا به یادکرد قرآن از سرگذشت پیامبران و پیشوایان الهى و نصرت هاى الهى بر آنان کافى است. به نظر مى رسد با توجه به همین سرگذشت ها و قراین موجود در سیاق داستان هاست که برخى از مفسّران، «معیت» را در آیه شریفه به مفاهیمى همچون یارى، تأیید،88 رحمت، فضل، رتبه،89 عنایت، انداختن ترس در دل دشمنان، ابطال حیله هاى معاندان و دفع دشمنى هاى آنان90 و... تفسیر کرده اند.

4. بهره مندى از رحمت الهى

بعضى از آیات قرآن کریم بهره مندى از رحمت الهى را یکى از آثار محبت خداوند به محسنین مى شمارند؛ از جمله آیه «ادْعُواْ رَبَّکُمْ تَضَرُّعا وَخُفْیَةً إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ وَلاَ تُفْسِدُواْ فِی الأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاَحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفا وَطَمَعا إِنَّ رَحْمَتَ اللّهِ قَرِیبٌ مِّنَ الْمُحْسِنِینَ»(اعراف: 55و56)؛ پروردگار خود را به زارى و نهانى بخوانید که او از حد گذرندگان را دوست نمى دارد. و در زمین پس از اصلاح آن فساد مکنید، و با بیم و امید او را بخوانید که رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است.

این آیه شریفه نخست اشاره دارد که خداوند تجاوزکاران را دوست ندارد و سپس مى فرماید: «رحمت (مهر و گذشت) خداوند به نیکوکاران نزدیک است.» با انضمام این آیه به آیاتى که محبت خداوندى را شامل نیکوکاران مى دانند و اینکه در آیه نخست از دورى تجاوزکاران از دوستى خدا سخن گفته است، استفاده مى شود که بهره مندى از رحمت الهى اثر محبت خداوندى است.

اهل لغت، «رحمت» را به رقّت، تعطف، رأفة و مغفرت معنا کرده اند.91 رحمت در مورد انسان ها به معناى رقت قلب همراه با مهرورزى و گاهى نیز فقط به معناى رقّت است. اما رحمت گاهى نیز به معناى احسان بدون رقت به کار مى رود؛ مثل رحمت خداوند به بندگان. بنابراین، در کاربرد رحمت در مورد خداوند، جنبه رقّت قلب که انفعالى نفسانى است وجود ندارد؛ به همین سبب، گفته اند: رحمت از سوى خدا نعمت دهى و بخشندگى است و از انسان ها دلسوزى و مهربانى.92

سفره رحمت خداوند همیشه گسترده است و هیچ مانعى براى استفاده کسى نیست، اما آنچه مایه محرومیت انسان ها از رحمت خدا مى شود دورى جسم و جان آنها از خدا و الطافش است؛ پس وقتى انسان، با احسان این فاصله را از میان بردارد، رحمت خداوند هم شامل حالش خواهد شد.93

از نگاه دیگر، «ممکن است این جمله یکى دیگر از شرایط اجابت دعا باشد؛ یعنى اگر مى خواهید دعاى شما یک دعاى توخالى و تنها گردش زبان نباشد باید آن را با "اعمال نیک" خود همراه سازید، تا به کمک آن، رحمت الهى شامل حال شما گردد و دعایتان به ثمر رسد و به این ترتیب، در این دو آیه اشاره به پنج قسمت از شرایط قبولى دعا شده است: نخست اینکه از روى تضرع و در پنهانى باشد؛ دیگر اینکه از حد اعتدال تجاوز نکند؛ سوم اینکه با تولید فساد و تبهکارى همراه نگردد؛ چهارم اینکه توأم با بیم و امید متوازن باشد؛ پنجم اینکه با نیکوکارى توأم گردد.»94

آیه دیگرى که به بهره مندى از رحمت الهى به عنوان اثر محبت خداوند به محسنین دلالت دارد آیه سوم سوره مبارکه «لقمان» است که مى فرماید: «تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِیمِ هُدىً وَرَحْمَةً لِّلْمُحْسِنِینَ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ یُوقِنُونَ» (لقمان: 2ـ4)؛ این است آیات کتاب حکمت آموز، [که] براى نیکوکاران رهنمود و رحمتى است؛ [همان] کسانى که نماز برپا مى دارند و زکات مى دهند، و [هم ]ایشانند که به آخرت یقین دارند.

با مقایسه این مجموعه آیات و دو مجموعه مشابه در سوره «بقره»95 و «نمل»96 به نظر مى رسد محسنین فراتر از مؤمنین و متقین، در سلسله مراحل تکامل، از مرحله «پذیرش حق» و مرحله «ایمان» به مرحله «عمل صالح» رسیده اند و به همین نسبت قرآن براى آنها علاوه بر «هدایت» و «بشارت» بودن، «رحمت» نیز هست.97کتاب هاى آسمانى هدایت براى همگان هستند، اما ارزش خاص پرهیزگاران به این است که از این هدایت بهره مى برند98 و البته نیکوکاران هم هدایت مى شوندوهم این کتاب براى آنهارحمت ونعمت99است. از مجموع آنچه گفته شد برمى آید: محبت خداوند به نیکوکاران باعث مى شود تا آنها به مصادیق رحمت الهى نزدیک و از برکات آن بهره مند باشند.