حکمت گونه‌گونی روزی‌ها از دیدگاه قرآن

چکیده

یکی از مهم‌ترین نیازهای آدمی، رزق و روزی است و ادامه زندگی بدون برآورده‌شدنِ این نیاز امکان‌پذیر نیست. خداوند عهده‌دار روزی‌رسانی شده و در قرآن کریم به تضمین روزی‌ها وعده داده است؛ ازسوی‌دیگر، درنگ در زندگی انسان‌ها این حقیقت را آشکار می‌سازد که گونه‌ای نابرابری در میزان بهره‌مندی از روزی میان آنها وجود دارد. ناشناخته‌ماندنِ فلسفه وجودی این امر، شبهه‌هایی را ایجاد کرده و باعث لرزش پایه‌های ایمان به عدل الهی در این گروه شده است.

ازآنجاکه پرداختن به این مسئله بدون بررسی پیوند این تفاوت‌ها با عدالت الهی نافرجام خواهد ماند، در این نوشتار افزون بر بیان مفهوم رزق و ارائه تفسیر صحیح از وعده تکفل روزی‌ها، فلسفه گونه‌گونی روزی‌ها و سازگاری این مقوله با عدالت الهی بررسی شده می‌شود.

واژگان کلیدی: رزق، تفاوت، عدالت، حکمت، مصلحت، قرآن کریم.

طرح مسئله

هرگاه سخن از «انسان» به‌میان می‌آید، «نیازمندی‌های او» از نخستین مسائلی است که از ذهن می‌گذرد. در میان گستره نیازهای بشری، شماری اهمیتِ ویژه دارند و برآورده ‌شدن آنها شرط لازم (نه کافی) ادامه یافتنِ حیات تلقی می‌شود. نیاز آدمی به رزق و روزی از بارزترین نیازهای ویژه و نخستین او بشمار می‌آید که برطرف نشدنِ آن می‌تواند انسان را در سراشیبی نابودی قرار دهد.

بقای آدمی منوط به بهره‌مندی وی از روزی می‌باشد و فراهم نشدنِ آن از جانب خداوند حکیم با حکمت او منافات دارد. شایسته نیست خداوند انسان را بیافریند، اما نیازهای او را درنظر نگیرد و بدون آنکه اسباب ادامه حیاتش را فراهم آورد، او را به حال خود رها سازد. به بیان بهتر، آگاهی خداوند از همه نیازهای بشر، به‌ویژه نیاز وی به روزی، اقتضای مقام ربوبی پروردگار می‌باشد. ازاین‌رو در قرآن کریم به تضمین و تکفل روزی‌ها وعده داده شده است.

ازسوی‌دیگر، بهره‌مندی افراد از این نیازِ همه‌گیر، «برابر» نیست و برخی دارای «روزی اندک» و گروهی بهره‌مند از «روزی گسترده» هستند. حال با درنظرگرفتنِ وعده پروردگار در قرآن کریم مبنی‌بر تضمینِ روزی‌ها، حکمت این تفاوت‌ها چه می‌تواند باشد؟ آیا به‌راستی این تفاوت‌ها با عدالت الهی سازگار است؟ این پژوهش درپی آن است تا ضمن پاسخ به این پرسش‌ها، فلسفه عدم بهره‌مندی همگان از روزی سرشار را نیز واکاوی کند.

بررسی مفهوم «رزق»

آرا عالمان لغت درباره مفهوم «رزق» نشان می‌دهد که این واژه از نگاه آنان به معانی گوناگونی مانند: «آنچه از آن سود می‌برند» (جوهری، 1407: 4 / 1481؛ فیروزآبادی، 1407: 1144) «عطا و بخشش» (ابن‌فارس، 1415: 401؛ راغب اصفهانی، 1381: 351؛ حسینی کفوی، 1413: 654) «غذا و معاش» (زحیلی، 1424: 6 / 326؛ مصطفی، بی‌تا: 1 / 342) «نبوت و علم» (قرشی، 1372: 3 / 82) و ... تعبیر شده است.

در جمع‌بندی این آرا می‌توان معنای «رزق» را این‌گونه تقریر کرد: «رزق» عطا و بخششی است که از آسمان فرود آمده است و موجود زنده برای ادامه حیات خود، به‌صورت مستقیم یا غیر مستقیم از آن بهره‌مند می‌گردد.

این تعریف، تنها مادیات را دربرنمی‌گیرد و اگر مردم واژه «رزق» را منحصر در امور مادی و به‌خصوص «خوراکی‌ها» تصور می‌کنند، از باب تغلیب و از آن جهت است که کاربرد این واژه در امور مادی ملموس‌تر است؛ آن‌گونه که از تعریف جامعِ یادشده درباره «رزق» برداشت می‌شود، این واژه را هرگونه تفسیر کنیم، شرطِ «انتفاع و بهره‌مندی» از آن به قوت خود باقی خواهد ماند؛ (ابن‌خلدون، بی‌تا: 381) مادامی‌که بهره‌مندی از روزی، میسر و ممکن نباشد، به‌کارگیری تعبیر «رزق» ناصواب خواهد بود.

پس «وسعت و تنگی رزق» و «کثرت مال» دو مقوله جدا از یکدیگر می‌باشند (عیاشی، بی‌تا:‌1 / 239) و نباید آنها را یکی قلمداد کرد.