مبحث بیستم طرح صالحین: ايمان و علم در نگاه امام باقر (ع)

امام باقرع و نقد جریان¬های فکری کلامی
امام باقرع در فرصت¬های پدید آمده از طریق مناظره¬های کلامی به نقد افکار جریان¬های فکری کلامی دوران خود پرداخته، از این طریق از افکار شیعه دفاع می¬کند. مهم¬ترین آنها را به شکل گذرا می¬توان در موارد زیر خلاصه کرد:

امام ع و معتزله
همان طوری که قبلاً اشاره شد، معتزله در دوران امام محمد باقرع به یکی از مکاتب کلامی نسبتاً رایج در میان اهل سنت تبدیل گردیده بود. امام ع در مناظره با بزرگان معتزله به نقد افکار آنان می¬پردازد. به عنوان نمونه به هنگام ملاقات حسن بصری با امام ع در مدینه و در پاسخ به این پرسش وی که آمده¬ام از شما درباره مسائلی از کتاب خداوند سؤال کنم، می¬فرماید:
"آیا شما فقیه اهل بصره هستید؟" حسن بصری پاسخ مثبت می¬دهد و امام پس از آنکه به جایگاه مهم وی اشاره می¬کند، ابتکار عمل مناظره را به دست گرفته این گونه به طرح پرسش¬هایی از حسن بصری می¬پردازد:
می¬گویند که تو می¬گویی: خداوند بندگان را آفرید و امور آنان را به آنان واگذار کرد.
حسن بصری از پاسخ گفتن در برابر امام عاجز می¬ماند و امام پس از گفتگوهایی درباره برخی آیات وی را از قول تفویض منع می¬کند و باطل بودن آن ایده را بیان می¬کند.
در موردی دیگر عمروبن عبید از بزرگان معتزله با امام محمد ع ملاقات کرده و با قصد امتحان امام از وی درباره معنی این آیه سؤال می¬کند: أَوَلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُواْ أَنَ‏السَّمَوَتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَهُمَا (انبیاء/30). امام در پاسخ می¬فرماید: آسمان بسته بود یعنی بارانی از آن نمی¬بارید و زمین بسته بود یعنی از آن گیاهان نمی¬روئید.
عمروبن عبید سخنی نمی¬گوید و از مجلس خارج می¬شود امّا دو مرتبه بر می¬گردد و از امام ع درباره معنای آیه¬ای دیگر سؤال می¬کند:
وَمَن يَحْلِلْ عَلَيْهِ‏غَضَبِى فَقَدْ هَوَى ( طه/81 ) " مقصود از غضب خداوند چیست؟
امام ع می¬فرماید: غضب خداوند عقاب اوست و کسی که بگوید: چیزی باعث تغییر در خداوند می¬شود کافر شده است. بدین ترتیب، امام در جا¬های مختلف و به مناسبت-های متعددی با بزرگان معتزله به مناظره پرداخته، دیدگاه¬های کلامی آنان را نقد می¬کند.