منطقه طالقان، حدود هشتاد آبادی را در بر می‌گیرد که هر یک، اعم از حسنجون، سوهان، پراچان، اورازان، گلیرد یا کرکبود ویژگی طبیعی و تاریخی خاص خود را دارند و می‌توانند پذیرای گردشگرانی با سلیقه‌های متفاوت و توانایی مختلف باشند که برنامه‌هایی از گلگشت تا کوه‌پیمایی را در بر می‌گیرد.

حدود 80 پارچه آبادی، روستای بزرگ و کوچک در کنار هم و در اطراف یک هسته مرکزی که اینک شهرک نامیده می‌شود و دریاچه‌ی مصنوعی زیبایی به آن طراوت بخشیده، مقصدی ایجاد کرده که مسافر نمی‌داند به کدام سو برود و از کدام یک صرف نظر کند. طالقان، دیاری است که هر روستای آن طبیعتی متفاوت دارد و علاوه بر آن مهد نویسنده‌ای چون جلال آل‌احمد، عالمی مانند آیت‌ا... سید محمود طالقانی یا خوش‌نویسی همچون غلام‌حسین امیرخانی است.

به این دیار بیش از یک بار سفر کنید و در فصول مختلف گوشه و کنار آن را ببینید تا شکوفه‌های بهاری، میوه‌های تابستانی و آبشارها یا برگ‌های رنگارنگ پاییزی در زمان خود روح شما را نوازش کند. شما نیز در مقابل در حفظ طبیعت آن کوشا باشید.

منطقه ییلاقی طالقان با مردمانی مهمان‌نواز و فرهنگ‌دوست در میان کوه‌های برف‌گیر البرز از غرب ارتفاعات کندوان تا 40 کیلومتری شرق قزوین گسترده است. این بخش در 130 کیلومتری شمال غرب تهران واقع شده، از شمال به سلسله جبال البرز و رامسر و تنکابن و الموت، از شرق به شهرستان کرج، از جنوب به هشتگرد و ساوجبلاغ و از غرب و جنوب غربی به قزوین محدود می‌شود.

محیط طالقان را رودخانه شاهرود که از کوهپایه‌های شرقی آغاز و با طولی نزدیک به 105 کیلومتر به غرب می‌رود، شکل داده است. این شریان آبی بیش از 15 رودخانه کوچک و بزرگ منطقه را که از چشمه‌سارها و برفاب‌ها سرچشمه می‌گیرد، همراه خود تا سپیدرود می‌برد. سد مخزنی طالقان نیز که چند سالی است بر شاهرود ساخته شده، نقطه عطفی در تاریخ، جغرافیا و محیط زیست منطقه محسوب می‌شود.

طالقان دره‌ای است که از «گردنه عسلک» در شرق تا «گردنه انگه» در غرب تقریباً 42 کیلومتر طول دارد و حداکثر عرض طالقان نیز از «گردنه دوزخ‌دره» واقع در جنوب تا «گردنه مالخالی» واقع در شمال طالقان حدود 20 کیلومتر می‌شود. شهر طالقان از به هم پیوستن چهار منطقه به نام‌های شهرک، گلینک، کولج و پرده‌سر تشکیل شده که شهرک به عنوان هسته اصلی آن است. اگر قصد دارید طالقان را خوب بگردید، حداقل دو روز تعطیلات آخر هفته را باید برای این سفر وقت بگذارید، اما می شود سفری یک روزه هم برنامه‌ریزی کرد.

طالقان از سه بخش پایین‌طالقان، میان طالقان، و بالاطالقان تشکیل شده و روستاهای زیبای آن در دامنه‌های جنوبی و شمالی، در ارتفاع 1400 تا 2600 متر از سطح دریا، در امتداد رودخانه‌ها و کنار چشمه‌سارها پراکنده شده‌اند.

ویژگی‌های تاریخی، طبیعی و فرهنگی طالقان موجب ظهور مشاهیری در زمینه‌های گوناگون هنری مانند خط، نقاشی و موسیقی را فراهم آورده و بزرگانی همچون درویش عبدالمجید طالقانی (استاد خط شکسته)، میرعماد و غلامحسین امیرخانی (اساتید گذشته و معاصر خط نستعلیق) و غلامحسین درویش (درویش‌خان، استاد موسیقی) را در دامان خود پرورانده است.

منزل آیت‌الله طالقانی در گلیرد و یادمان درویش عبدالمجید طالقانی در مهران از آثار دیدنی و تاریخی و فرهنگی طالقان به‌شمار می‌آید.

برخی قلعه‌ها، امامزاده‌ها، مقابر، حمام‌ها و آسیاب‌ها در طالقان هستند که از آسیب‌ها مصون مانده‌اند. ارژنگ قلعه در میناوند، قلعه منصور و قلعه کیقباد در شمال هرنج، قلعه‌دختر در گته‌ده، قلعه پراچان و قلعه فالیس، امامزاده هارون در جوستان‌، شاه‌محمد حنیفه در کرکبود‌، امامزاده زکریا در میراش و نیز امامزاده‌های روستاهای سیدآباد، اورازان، کش، کشته‌رود، کلاه‌رود، اسفاران، خچره، بقعه میر در وشته، و مقبر پیران در دیزان، مهران و اوانک، بقایای آسیاب‌های در برخی از روستاها و نیز آثار نهر بزرگ انتقال آب از طالقان به قزوین در امتداد قله‌های رشته کوه‌های جنوبی طالقان بسیار دیدنی است.

روستای حسنجون در 5 کیلومتری شهرک مرکز طالقان واقع شده و مسیر صعود به قله شاه‌البرز از این روستا و پس از عبور از باغ‌ها و در امتداد رودخانه امکان‌پذیر است. روستای حسنجون روستایی ییلاقی با باغ‌های میوه است که از این مکان شاه‌البرز به خوبی پیداست که جریان رودخانه هم از کنار آن می‌گذرد.

زیارتگاه امامزاده زکریا در 11 کیلومتری غرب شهرک مرکزی طالقان، پایین‌تر از زیدشت، در جنوب روستای میرآش قرار دارد. بنای امامزاده داخل قبرستان قرار گرفته و گنبدی فلزی دارد. داخل مقبره تماما آینه‌کاری شده است. ضریح بنا فلزی و جدید به رنگ طلایی و نقره‌ای است و در بالای آن کتیبه‌ای به صورت میناکاری شده قرار دارد.

امامزاده دیگری که امروز اثری از معماری پیشین آن وجود ندارد، امامزاده ابراهیم است. این بنا در 18 کیلومتری گلوگاه، جنب مسجد و داخل قبرستان روستای کش‌رود قرار گرفته است. دیواره بیرونی بنا با سیمان سفید پوشیده شده و سپس روی پوشش سیمانی را رنگ‌آمیزی کرده‌اند. براساس کتاب آثار تاریخی طالقان بنای این امامزاده قبلا دارای دالان‌ها و راهرو‌های زیبایی با طاق جناغی بوده که ارتباط آن را با مسجد محل برقرار می‌کرده است.

روستای جوستان در 12 کیلومتری شهرک به علت برخورداری از آب فراوان رودخانه شاهرود که از جنوب آن می‌گذرد و رودخانه عالی‌زان که از شمال به جنوب آن جریان دارد، صاحب باغ‌ها و مزارع سرسبز و وسیع است و به تبع پررونق است. علت دیگر این رونق، قرارگیری جوستان بر سر روستاهای شرقی و شمال شرقی طالقان است.

روستای جوستان دارای قدمتی بیش از هزارسال است. قدمت سنگ قبرهای موجود در تکیه جوستان که به رنگ‌های جگری و طوسی هستند به دوره تیموری می‌رسد. این روستا در دوره شاه طماسب صفوی که پایتخت در قزوین بود، به دلیل وجود مقبره امامزاده هارون که صفویه از اولاد وی هستند، مورد توجه خاص قرار گرفت.

بنای اولیه تکیه جوستان، طبق کتیبه موجود در آن در سال 1264 هجری قمری بوده اما به علت صدمات وارده به بنا، بین سال 1375 تا 1378 مرمت و بازسازی می‌شود. همچنین در فاصله حدود یک کیلومتری شمال شرق روستای جوستان، محوطه نسبتا وسیعی وجود دارد که اهالی آنجا را پوله‌چال (محل دادن پول) می‌نامند. در حفاری این منطقه، تعداد زیادی ادوات زینتی مفرغی و قطعات فلزی به دست آمده است.

 در روستای کرکبود علاوه بر آبشار زیبا، مقبره‌ی ملا نعیما دیده می‌شود که متعلق به دوران صفوی است. وی با توانایی و اطلاعاتی که داشت، مقام ریاست کتابخانه سلطنتی درباره صفوی را داشت. برای امان بودن در هنگام حمله افغان، به قم و سپس طالقان پناه می‌آورد و بعید نیست که برخی افراد درباری نیز همراه وی آمده باشند.

 در طالقان چشمه‌های دائمی و فصلی متعدد زیبایی وجود دارد. چشمه آب گرم گنداب در شمال روستای دهدر در جنوب قله ماسه‌چال؛ چشمه آب گرم شمال روستای هرنج؛ چشمه آب گرم گراب بالاطالقان و چشمه آب گرم خچیره که در انتهای رودخانه فرعی و خاکرو در شمال روستای خچیره قرار دارد.

میزان بارندگی نسبتا زیاد این منطقه کوهستانی، چشمه‌ساران فراوان و رودخانه‌های فصلی و دائمی آن منشأ وجود و پیدایش آبشارهای زیادی شده و این پدیده از جمله جلوه‌ها وزیبایی‌های طبیعی طالقان محسوب می‌شود.

مجموعه آبشارهای معروف طالقان عبارت‌اند از آبشار شلبن روستای بزج در شمال روستای خسبان به طول تقریبی 30متر؛ آبشار نرنو در روستای جزینان در بند؛ آبشار آسکان در زمستان به صورت یخشار جلوه می‌کند؛ آبشار سفیدآب در غرب قله شاه البرز؛ آبشار خرس‌چر در جنوب قله خرس‌چر ناریان؛ آبشار فصلی میلین در روستای مهران؛ آبشار کوچک ولی زیبای سوهان در قسمت غربی قله کله‌سنگ سوهان و آبشار روستای کرکبود. در طالقان چند غار به ثبت رسیده نیز دیده می‌شود که می‌تواند برای غارنوردان جذاب باشد.

ناگفته پیداست قرار گرفتن در سلسله جبال البرز و وجود خاک حاصلخیز و رطوبت بالا و وجود چشمه‌سارهای متعدد باعث سرسبزی منطقه شده است. باغ‌های میوه شامل گردو، سیب، گیلاس، گلابی، زیتون، زالزالک، زرشک کوهی،  بادام کوهی و درختان چنار، بید و همچنین وجود گیاهان علفی و داروئی و زینتی مانند ریواس، تره کوهی، شنگ، کاسنی، آویشن، بومادران و گون و گل‌های شقایق پوششی رنگین و غنی در منطقه خلق کرده‌اند.

درباره پوشش جانوری منطقه نیز باید گفت چندین نوع پستاندار و پرنده وحشی در کوه‌های شاه‌البرز زندگی می‌کند که می‌توان از خرگوش، کفتار، گراز، شغال، گرگ، خرس و پرندگانی نظیر عقاب، دم جنبانک، زاغچه، قوش و کبک دری نام برد.

 آنچه به ارتفاعات و قله‌های طالقان زیبایی بیشتری می‌دهد، مزارع سرسبز و پرگل و گلگشت‌های باطراوت و مفرح و تفرجگاه‌هایی است که در دامنه‌ها قرار گرفته‌اند. گوناگونی و زیبایی دامنه‌های کوه‌های طالقان یکی از ویژگی‌های این منطقه است. طالقان تنها نقطه عزیمت کوهنوردان نیست بلکه تفرجگاهی برای خانواده‌ها نیز هست.

چند گلگشت و مسیر پیاده‌روی می‌توان در طالقان تعریف کرد. مسیر پیاده‌روی روستای حسنجون به مزرعه دو روان با درختان گردو درحاشیه؛ مسیر پیاده‌روی روستای گوران به روستای اورازان که از پردرخت‌ترین دره‌های طالقان به‌شمار می‌رود. تنگه اورازان از زیباترین مناطق طالقان است.

مسیر پیاده‌روی روستای خچیره به هفت چشمه، که مسیر صعود به قلعه وارکش است و در فصل تابستان نیز طراوت ویژه‌ای دارد. گلگشت گته‌ده به دختر قلعه گته‌ده که مسیر صعود به قله کهار بزرگ نیز هست. گلگشت دیگر گته‌ده به مندانین است که مسیر صعود به قله میان‌کهار است.

گلگشت تکیه ناوه به عالی‌سر که بهترین فصل آن پاییز با برگ‌های رنگارنگ درختان است. مسیر پیاده‌روی جنگل آسفاران از رودخانه به روستای آسفاران که با احداث جاده دسترسی به روستا این مسیر طبیعی را تخریب کرده‌اند.  مسیرباغ کوچه روستای کوئین به چشمه سار زیبای آن.

 طالقان از دیرباز مورد توجه کوهنوردان بوده و شاید یکی از عمده‌ترین دلایل این باشد که رشته کوه طالقان با یکی از بلندترین رشته کوه‌های ایران یعنی تخت سلیمان هم‌مرز است. روستای پراچان یکی از روستاهای مبدأ صعود به قله مرتفع تخت سلیمان و علم کوه و دیگر قلل محسوب می‌شود. این روستا از معدود اماکنی است که می‌توان از آن، به بیش از 26 قله با ارتفاع بیش از 3500 متر صعود کرد. سه مسیر پیاده‌روی مشهور به رودبارک، کلاردشت و دره سه هزار دارد.

قله استوار شاه‌البرز با ارتفاع 4200 متر در بلندترین نقطه مرز طالقان و الموت و قله‌هایی همچون سات، بام، ناز، کهار، زرینه‌کوه، لشکرک و کلوان با ارتفاع بین 3400 تا 4400 متر همراه غارهایی مانند مرغ‌بند در ناریان، کله سنگ در دنبلید، خلی‌زر در ورکش و غارهای بزج و بادامستان و نیز آبشارهای سفیدآب در غرب شاه‌البرز، شل‌بن در غرب بزج، تره‌نو در جزینان و آبشارهای آسکان، سوهان و کرکبود، مجموعه‌ای متنوع و کامل را برای دوستداران طبیعت فراهم آورده‌اند، نزدیکی به ارتفاعات علم‌کوه و تخت سلیمان و نیز وجود چند مسیر راه‌پیمایی که طالقان را به سواحل دریای خزر مربوط می‌کند بر جذابیت‌های این منطقه افزوده است.

سفر با پای پیاده، عبور از گردنه و قله، رودخانه و مهارت شب‌مانی در امتداد این مسیرها حال و هوای خاص خود را دارد. برخی از این مسیرها عبارت‌اند از راه رودبارک کلاردشت به پراچان طالقان از طریق هزار چم؛ راه دره سه هزار تنکابن (روستای درجان) از طریق دمچه و گردنه آب گرم؛ راه روستای دِلیر به روستای ناریان طالقان از طریق گردنه سیالیز؛ راه روستای انگوران به روستای دهدر یا اسکان طالقان از طریق گردنه انگوران؛ راه ارتباطی روستای آوه الموت به روستای حسنجون یا دنبلید طالقان از طریق گردنه مالخانی؛ راه ارتباطی آزادبر به گراب طالقان از طریق گردنه عسلک؛ راه روستای هیو به زیدشت طالقان؛ راه روستای فشند ساوجبلاغ به روستای میناوند طالقان.