چه نوع عشقی از نظر اسلام صحیح است؟
بیشتر انسان‌ها می‌خواهند عشقی را تجربه کنند که هیچ‌گاه درگیر روزمرگی و تکرار و نابودی نشود. اما واقعاً عشق چیست؟
لفظ «عشق» از نظر لغت مشتق از عَشَق است و «عَشَقه» گیاهی است که بر دور درخت میپیچد و درخت را خشک، زرد و بی محصول می‌کند (۱). انسان نیز وقتی در کمند عشق گرفتار می‌شود، به خاطر دوستی بیحد، محو در معشوق شده و وجود خود را فراموش می‌کند،
از نظر ملاصدرا؛ عشق از جمله قراردادهای الهی در موجودات است. وجود عشق در انسان از جمله فضایل است نه رذایل. انسان به حکم اینکه در دایره امکان قرار دارد و در وجود خویش احساس نقص می‌کند، به دنبال رفع این کاستی‌ها برآمده و از آنجایی که شیفته کمال مطلق است، گاهی از عشق حقیقی ـ که عشق به ذات پاک خداوند است ـ به عشقهای ظاهری دل میبندد و با قوّه تخیّل خویش محبوب حقیقی را مجسم می کند و به طور طبیعی کمال محدود را به جای زیبایی و کمال مطلق برای خود میآراید که به عشق مجازی تعبیر می‌شود.
عشق مجازی خود به عشق نفسانی و عشق حیوانی دسته بندی می‌شود. عشق نفسانی نشأت‌گرفته از اخلاق پسندیده معشوق و شباهت آن با فطرت زیبایی و کمال طلب انسان است. از طرف دیگر عشقی که منشأ ان شهوت بدنی و در راستای لذت حیوانی باشد، عشق از نوع حیوانی است.
برخی روان‌شناسان عشق را یک مرض نفسانی دانسته و عاشق را یک فرد بیمار تلقی کردهاند. امّا اسلام بر خلاف نظر این دسته از روان‌شناسان، عشق را نمایش تکامل فطرت خدادادی انسان می‌داند. چرا که با شناخت زیبایی، همه کشش و جذبه او برای رسیدن به معشوق به کار گرفته می‌شود (۲)
یقیناً اسلام مخالفتی با میل و کششهای انسان نداشته و ندارد و بر اساس این آموزه‌ها عشق از نوع حقیقی و برخی از انواع مجازی آن که جنبه روحانی به خود می‌گیرد، نه تنها نکوهیده نیست، بلکه از کمالات محسوب می‌شود. نوع حیوانی آن که پایین‌ترین نوع عشق است هم اگر با عفاف و تقوا همراه باشد و از حریم عفت خارج نشود، بدون اشکال است.
هرچند این عشق‌ها به سرعت می‌آید و به سرعت می‌رود، قابل اعتماد و توصیه نیست. فضیلت کش است. اما با کمک عفاف، تقوا و تسلیم نشدن در برابر آن برای انسان سودمند است؛ یعنی در زمینه‌ی فراق و دست نارسی از یک طرف و پاکی و عفاف از طرف دیگر، سوز و گدازها، فشارها و سختی‌هایی که بر روح عاشق وارد می‌شود. آثار نیک و سودمندی به بار می‌آورد.(۳)
عشق مجازی تبدیل به عشق حقیقی؛ یعنی عشق به ذات احدیت می‌گردد؛ و انسان می‌تواند از آن سود ببرد. علاوه بر این دارای آثار و فوایدی است: نظیر این که عشق به انسان نیرو و قدرت و چالاکی می‌بخشد، ترس را از وجود آدمی بیرون می‌کند و به انسان شجاعت و جسارت می‌بخشد. عشق انسان بخیل را بخشنده می‌کند ،عشق نفس را تکمیل می‌کند و استعدادهای حیرت انگیز باطنی را ظاهر می‌سازد.
بنابراین، عشق اگر از نوع حقیقی باشد قطعاً پسندیده است و نوع مجازی آن اگر همراه با عفاف و تقوا باشد، مورد نکوهش نیست.
آثار عمومی عشق
عشق، صرف نظر از این که از چه نوع باشد، حقیقی یا مجازی و مجازی هم چه مجازی نفسانی و چه مجازی حیوانی، و قطع نظر از این که معشوق چه و که باشد، آثار برکات بسیار عالی دارد از جمله: خودبینی، خود خواهی و غرور از انسان عاشق گرفته می‌شود و نیرو، قدرت و چالاکی در وجودش جایگزین می‌شود.
غفلت از عیوب معشوق و زیبا جلوه دادن آن، شجاعت، جسارت، سخاوت و بخشندگی و بالاخره تکمیل نفس و بروز استعدادهای حیرت انگیز باطنی و درونی از مهم‌ترین معجزات نیرویی به نا عشق است.
با همه این تعاریف اما باید به این نکته توجه داشت که عشق الهی و پرورش روح خدادوستی و خدا باوری بالاترین درجه عشق از نظر اسلام است.
____________________________________________________
پی نوشته‌ها:
۱- مشارق الاذواق، ص ۴۶
۲- اصول المعارف، فیض کاشانی، ص ۷۴
۳- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج ۱۶، ص ۲۵۱
