آشنائی با مساجد تاریخی استان زنجان

حسینیه اعظم زنجان

تاريخچه حسينيه اعظم را با ياري گرفتن از گزارش شفاهي اهالي محل ،معمرين ،خادمين و هيات امناء قديمي و از آن اشخاصي كه خودشان بطور مستقيم و يا بطور غير مستقيم از طريق پدر بزرگهايشان و از كسان ديگر راجع به قدمت و تاريخ گذشته حسينيه خاطراتي داشته اند نقل مي كنيم .البته بديهي است كه در نقل قول احتمال كم يا زياد بودن مطلب گفته شده وجود دارد ولي سعي شده مطالب با تطبيق همديگر نزديك به حقيقت باشد تا بتوان نسبت به آنها استناد جست و آيندگان بتوانند از آن استفاده كنند.متأسفانه تاريخ مدون ما در گذشته هميشه دچار چنين نقصهايي بوده است .نبودن افراد خبره و علاقمند در شهرمان كه بخواهند حوادث مختلف را ثبت و ضبط كرده و آنها را به آيندگان انتقال دهند هميشه يكي از معضلات جامعه شهر زنجان بوده است و اگر تعدادي كتب تاريخي نيز تأليف وتدوين شده و موجود است بدون تجزيه و تحليل بوده و از جزئيات مهم تاريخي چشم پوشيده اند لذا مورخين حوادث را بصورت كلي و گذرا و بشكل قصه و داستان گونه نقل كرده اند.

با اينهمه ،خوشبختانه ما توانستيم با استفاده از گفته ها و نوشته هاي بزرگان و اهالي محل تاريخچه حسينيه اعظم را بصورت تحليلي كه گوياي گذشته روشن آن است به علاقمندان تاريخ شهرمان و مخصوصاً به عاشقان حسين عليه السلام ارائه نماييم اينكه حسينيه هم مسجد و تكيه و هم مدرسه علميه بوده شكي نيست . اولين سند مكتوب كه با مهر (حاج ميرزا لطف الله شيخ الاسلام وآخوند ملا كاظم )ممهور شده صفر المظفر 1295 هجري قمري را نشان ميدهد كه در زير وقفنامه دو شخص خيرو نيكو كار بنام هاي (حاج ميرزا محمد نقي و حاج ميرزا بابايي)تاجر كه دو باب دكان را وقف صحيح شرعي نموده اند آمده است.در اين وقف نامه قيد شده با اطلاع عاليجناب (آخوند ملا علي اصغر روضه خوان ) در راه جناب ابي عبدالله الحسين (ع)در تكيه حسينيه خرج و احسان نمايند از اول ماه محرم تا دوازدهم محرم هر قسم مصلحت بداند صاحب اختيار است.دومين سند مكتوب كه با مهر آقاي (سيد عبدالرحيم مجتهد و آقا سيد علي و آقا شيخ ابراهيم) ممهور شده مربوط به تاريخ شوال 1322 هجري قمري است كه شخصي بنام (حاج محمد هاشم شريف العلماء) وقف صحيح شرعي و حبس مخلد نموده همگي مساحت ششدانگ و يك شعير و دو ثلث شعير قريه دهجلال از قراء سجاسرود خمسه را با كافه توابع و ملحقات و مزارع مائيه و دعيه و مراتع و معالف وبسائين و مياه و عيون و انهار و املاك .... و عمارات و محل اكداس و طراقين بر حضرت سيدالشهداء ارواح العالمين له الفداء.

البته قابل ذكر است كه نامبرده اين روستا را به مساجد و مدارس واقعه در ذيل كه در دارالسعاده زنجان واقع است وقف نموده است.اين مساجد و مدارس عبارتند از :

1-مدرسه و مسجد رضوانمعان المغفور (آخوند ملا علي) اعلي الله مقامه الشريف

2-مدرسه و مسجد رضوانمكان المبرور (آقا سيد فتح الله) طاب ثراه

3-مدرسه و مسجد مقابل حمام (حاجي داداش) در راسته بازار

4-مدرسه و مسجد حسينيه

5-مدرسه و مسجد (ملا محمد علي)

آنچه در اينجا قابل توجه است اينكه در سال 1322 هجري قمري حسينيه اعظم هم مدرسه بوده هم مسجد.زيرا واقف در توضيحاتي كه در وقفنامه داده آورده است كه متولي ، منافع قريه مذكور را در وهله اول به تعميرات مدارس و مساجد اشاره شده و تامين آب آنها به مصرف برساند و نَه عشر ديگر را به حضرات طلاب محصلين ساكنين در حجرات هر مدرسه بپردازد آنهم از قرار هر حجره سه نفر طلبه.در ضمن مشروط به اينكه هر طلبه بيش از يكماه در خارج مدرسه نماند و اگر بيرون رود و برگردد بايد لااقل دو ماه تمام در حجره خود مقيم باشد تا شهريه دريافت نمايد.حال به يك سند مكتوب ديگر اشاره مي كنيم اين سند سنگ نوشته ايست كه در راهرو و مدخل ورودي مسجد حسينيه هم اكنون بر ديوار نصب شده و اشعار زير بر روي آن كنده كاري شده است:

بعد حمد خداي عزوجل كه كريم است و قادرو منّان

جمعي از مؤمنين اهل محل همه در زهد بوذر و سلمان

سّيد و ميرشان محمد علي صاحب جاه و فّر و عّزت وشان

دّر درياي پاك پيغمبر پور هم اسم موسي عمران

مسجدي خواستند بي مانند طرح از لطف حضرت يزدان

چون به پايان رسيد اين مسجد هاتفي سفت اين در غلطان

حَبَذّا مسجدي كه در منظر آمده رشك روضه رضوان

سال تاريخ او طلب كردم روزي از صوفي خجسته بيان

كلك بگرفت و ريخت از كلكش بر ورق اين جواهر الوان

بود از وَجه پاك اين مَعبَد طلعت مسجد الحرام عيان

1261

همانطور كه تاريخ سنگ نوشته نشان ميدهد اهالي محل اين مسجد را در سال 1261 هجري بپايان رسانده اند .البته طبق گفته مُعَّمرين و اهالي محل اين تاريخ مربوط به زمان يا سال تأسيس مسجد نيست بلكه مربوط به تعمير و بازسازي مسجد است.وجود يك سند مكتوب ديگر گفته مُعَّمرين را قريب به يقين مي نمايد .اين سندعَلَمي است كه بر روي آن تاريخ (1221)كنده شده و به مسجد حسينيه اهداءگرديده است .اينها سندهاي موجود و مكتوب در باره تاريخ تاسيس حسينيه اعظم است ولي گفته هاي شفاهي به زمانهاي پيش از اين سالها اشاره دارد .ميگويند در تاريخ 1114 هجري قمري زنگ بزرگي به مسجد اهداء شده و اين زنگ تا چهل يا پنجاه سال پيش موجود بود كه بعد شكسته شده و از بين رفته است.همراه اين زنگ مقاديري وسايل ديگر مثل طبل وشيپور و چند قطعه شمشير و يك عدد كشكول هم بوده كه از آنها هم فعلاً اثري نيست.شايد در زمان رضاخان بعلت تعطيلي مساجد جمع آوري و احتمالاً به مراكز فرهنگي و باستاني برده اندو يا اصلاً معدوم كرده اند.براي تعيين دقيق تأسيس و احداث مسجد به مدارك ديگري نيز نياز مي باشد كه متأسفانه به آنها دسترسي پيدا نشد.لذا براي نزديك شدن به تاريخ حقيقي بناي مسجد بهتر اين است كه قدمت بافت شهر،تاريخ بناي مساجد و آثار ديگر باستاني شهر را كه در اطراف و يا نزديكي حسينيه قرار دارند بررسي نمودجهت اطلاع بيشتر از اين مكان مقدس به سايتwww.haz.irمراجعه شود..

مسجد جامع

بزرگترين و زيباترين مسجد شهر زنجان در بافت بازار قديم (بازار بالا) در راسته قيصريه قرار گرفته است، اين مسجد اولين و بزرگترين مسجد و مدرسه شهر بوده، همچنين تنها مسجدي است كه در ميان مساجد شهر زنجان به سبك چهار ايواني ساخته شده و كليه قوانين و قرار دادهاي مفروض در معماري مساجد سنتي در ايران با تاثير پذيري از سليقه ها و امانات محلي در خود جاي داده.

اين بناي مذهبي توسط عبدالله ميرزا ملقب به دارا پسر يازدهم فتحعلي شاه قاجار ساخته شده كه به سال 1324 هجري قمري در سن 13 سالگي به حكومت زنجان منسوب شد و ميرزا محمد تقي علي آبادي كه از منشيان خاص شاه بود به وزارت وي اختصاص يافت و به زنجان روانه گرديد.
اين مسجد داراي اسامي متعددي مي باشد كه تعدد اين اسامي و دلائل اطلاق آنها مي تواند در خور توجه و اهميت باشد بدين ترتيب كه اين اثر تاريخي بدليل پويايي و جامعيت، وسعت فضا و اجراي صحيح و زيباي اصول معماري و تزئيني همواره از سوي مردم و حكومت هاي وقت بعنوان مسجد جامع شهر ساخته شده.

دومين نام مي تواند ملهم و متاثر از نام باني آن باشد، از اين رو اين مسجد را در كتب و اسناد تاريخي بنام سازنده آن مسجد دارا يا مسجد عبدا... ميرزا مي نامند.

همچنين در وقفنامه اين مسجد از اين مسجد به نام مسجد جمعه ذكر شده است،مسجد جامع را مسجد سيد نيز مي گويند. علت اين نامگذاري به اين دليل بوده كه امام جماعت و توليت مسجد و مدرسه علميه آن از سوي عبدا... ميرزا به سيد محمد مجتهد كه از مراجع به نام عصر خود در ناحيه خمسه بوده واگذار مي شود.

همچنين در مكاتبات ديواني و اداري مسجد جامع را مسجد سلطاني نيز مي گفتند.
مسجد و مدرسه جامع داراي 20 حجره مي باشد كه حجرات آن در دو سوي ميانسراي مستطيل شكل گسترده شده اند.

اوج تزئينات بنا در سطوح ايوانهاي شمالي و جنوبي تمركز يافته، كاربرد تزئينات معقلي و خط بنائي، نگاره هاي گياهي و انواع طرحهاي هندسي كه با تكنيك كاشي هفت رنگ يا مينايي اجرا شده، طيفي از هنر دوره قاجار را بوجود آورده است مهمترين كتيبه تاريخي مسجد فرماني است از فتحعلي شاه قاجار در خصوص احداث بنا كه به خط ثلث در پاي قوس ايوان جنوبي نگاشته شده است.

مسجد ميرزايي نجفي

اين بناي مذهبي توسط ميرزا حسين ميرزائي از نوادگان حاج ابوالقاسم موسوي ساخته شده كه در گذشته كه بعدها به نام امام جماعت آن مسجد نجفي ميرزائي ناميده مي شود.

اين مسجد كه در گذشته به مسجد مسگرها يا آهنگران نيز معروف بوده از نوع مساجد چهل ستوني يا شبستاني است كه شبستانهاي آن در ضلعهاي جنوبي و غربي ميانسرا قراردارد. طاق تويزه هاي شبستان جنوبي كه به نسبت قديمي تر از بخشهاي ديگر بناست داراي قوس هلالي است كه بر روي ستونهاي سنگي يا سر ستون مكعبي و بدنه صاف قرار دارند، تزئينات اين بخش شامل تزئينات ساده آجرچيني و كاشيكاري با طرجهاي هندسي زيبا است. همچنين در انتهاي ضلع شرقي ميانسراي مسجد آب انباري وجود دارد كه زمان ساخت و الحاق آن به مجموعه بنا به نوعي بر ما نامعلوم مي باشد.

لازم به ذكر است در اكثر مساجد شهرزنجان در كنار يا داخل مساجد آب انباري به منظور رفع نياز وجود دارد كه اين نكته در بررسي و چگونگي ساختار مساجد شهر زنجان مي تواند جالب و مهم باشد.

مسجد و مدرسه خانم

اين مسجد ومدرسه از جمله بناهاي مذهبي و تاريخي شهر زنجان است، كه در محله قديمي معروف به فخيم الدوله واقع در بافت تاريخي شهر قرار دارد اين بنا توسط استاد اسماعيل بنا و به سفارش يكي از بانوان متمكن در اواخر دوره قاجار ساخته شده است.

مسجد و مدرسه خانم مي تواند جايگاه خاص و منحصر بفردي را داشته باشد، در ميان آثار تاريخي بر جاي مانده در كشور ما، اين برتري از يك سو از نقطه نظر سبك معماري و شيوه و تكنيك تزئيني مي باشد كه به بهترين شكلي گويايمعماري دوره قاجار است.

وجود مناره هاي قطور و كوتاه بر فراز سردر زيبا كه داراي تزئينات بديع آجر كاشي است و قابل مقايسه با مناره هاي مدرسه سپهسالاران تهران است و تزئينات پركار بخش اعظم درگاه ورودي همچنين سطوح فوقاني حجره هاي مشرف به ميانسرا كه با يك عقب نشيني نماهايي با قوس جناغي، هلالي بوجود آورده مزين است به نقوش هندسي، گل و بوته كه عموما با رنگهاي رايج در دوره قاجار يعني رنگهاي زرد، نارنجي، سياه و سفيد و صورتي رنگ آميزي شده است، تمامي اين شيوه هاي معماري و موتيفهاي تزئيني منحصرا مشخصه معماري دوره قاجار است.

مسله ديگر كه شاخص اينمسجد و مدرسهمي تواند باشد اين است كه ساخت مساجد و مدارس و بعضا بناهاي عام المنفعه از سوي بانوان متدين و مقتدر در طول تاريخ جامعه ما سابقه اي بس طولاني دارد، اين امر بر ارزش و اعتبار و جايگاه وي‍ه اين بناي مذهبي بيش از پيش افزوده است.

براي مثال مي توان مدرسه مادر شاه يا مدرسه چهار باغ اصفهان را ذكر كرد كه به دستور مادر شاه سلطان حسين صفوي به تاريخ 1114 ساخته شده است كه با گذشت بيش از چهار قرن همچنان اعتبار و پويايي خود را در عرصه فرهنگ و معماري حفظ كرده، همچنين بناي مسجد با شكوه گوهر شاد در مشهد كه به درخواست همسر شاهرخ تيموري بنا شده ، و نمونه هاي ديگر كه بيانگر حضور و نفوذ گسترده و مقتدرانه زنان ما در عرصه جامعه از دوار و از منه قديم بوده تا كنون.

تاريخ ساخت اين بنا به استناد كتيبه سردر در اين بناي مذهبي به سال 1322 هجري قمري باز مي گردد، كه به درخواست جميله خانم دختر حسين قلي خان ذوالفقاري نظام الدوله خواهر ذوالفقار خان اسعد الدوله ساخته شده.

همچنين به موجب وقفنامه آن كه در 22 محرم الحرام سال 1326 هجري قمري تنظيم گرديده، اين بانوي مجلله كه قبل از اتمام و انجام ساخت بنا وفات نمود و دختر خود به نام قمر تاج خانم را بعنوان اولين و نخستين متولي آنجا برگزيد.

ميانسراي مسجد خانم هشت ضلعي مي باشد كه در ضلعهاي شرقي، غربي و شمالي آن 12 حجره براي سكونت طلاب علوم ديني ساخته شده است.

مسجد و مدرسه چهل ستون

مسجد و مدرسه چهل ستون دربافت بازار ( بازار بالا ) در ضلع جنوب شرقی مسجد و مدرسه جامع ( سيد ) در راسته معروف به راسته حجت الاسلام قرار دارد دومین حوزه علمیه و معتبر در شهر زنجان بعد از مسجد ومدرسه جامع محسوب می گردد ، مسجد و مدرسه چهل متون دارای صحن و شبستانهای بزرگی است که طاق و تویزه های ضربي آن بصورت زیبا و متقارن بر روی 32 ستون قطور استوار گشته ، تعدد و كثرت ستونها موجب شده که این بنای مذهبی و فرهنگی در میان مردم به مسجد و مدرسه چهل ستون معروف و مشهور گشته است. مسجد و مدرسه چهل ستون که یکی از مهمترین و معرو فترین حوزه های علمیه ایران در دوره قاجار بوده توسط یکی از علمای بنام آن زمان بنام مرحوم آخوند ملا علی قارپوز آبادی ساخته شده است. طبق كتيبه ای که بر روی پیشانی ورودی بنا الصاق شده این بنای مذهبی و تاریخی به سال 1284 هجری قمری ساخته شده است.

صحن و شبستانهای بسیار فراخ این مسجد بیانکر دوران شکوفايی و رونق معنوی آن در زماني نه چندان دور می باشد مسجد و مدرسه چهل ستون که از نوع مساجد با سبک و سیاق چهل ستونی است در نمای داخلی دارای پوشش گچ کاری شده است و محرا بش که با رسمی بندی و کاشی معقلی آرایش شده و ازاره های آن نیز مزین به کاشیهايي با طرحهای گل و بوته ( طرح گلدانی ) متاثر از مكتب کاشیکاری دوران قاجار است. بر روی بخشی از بدنه محراب كتيبه ای به خط نسخ وجود دارد که زمان مرمت مسجد یا تجدید بنای آن را در سال 1332 هجری قمری توسط امیر افشار خان و به اهتمام حاجی رجب علی زنجانی رقم خورده است. مدرسه و مسجد چهل ستون دارای قدمتی بيش از یک قرن می باشد و در زمره ابنیه ارزشمند تاریخی و مذهبی شهر زنجان می باشد. این بنا در مجمومه ثبتی بازار زنجان قرار دارد.

مسجد سيد فتح الله

اين بناهاي مذهبي در راسته معروف به راسته صندوق سازان بازار بالاي شهر زنجان و در كوچه اي كه سابق كوچه ذور ياستين گفته مي شود قرار دارد.

مسجد سيد فتح الله از نوع مسجد چهلستوني يا شبستاني مي باشد كه پيش طاق مسجد با رسمي بندي زيبا بر سطحي از كاشيكاري دوره قاجار و با طرحهاي معقلي بصورت فضايي سرپوشيده و نيمه بازي مانند ايوان مي ماند كه در جلوي درگاه ورودي طراحي و ساخته شده و فضاي مسجد را از فضاي معبر عمومي به شكل زيبايي متمايز ساخته است و منتهي به بخش هشتي بنا كه با همين شيوه تزئين شده است مي گردد.

ميانسراي مسجد سيد فتح الله هشت ضلعي است كه شبستان هاي مردانه و زنانه را در ضلع شمالي در خود جاي داده است. شبستان اصلي كه طاق و تويزه آن بر روي ستونهاي نسبتا قطور و كوتاه استوار گرديده داراي محراب كاشيكاري زيبا با طرحهاي هندسي و رنگهاي رايج دوره قاجار است و بر پيشاني آن تاريخ 1290 ه.ق نشان ميدهد كه اين بنا بايستي در اواسط دوره قاجار ساخته شده باشد.

مسجد عباسقلي خان

مسجد عباسقلي خان در محله قديمي عباسقلي خان واقع در بافت تاريخي شهر زنجان قرار گرفته ، اين مسجد با سبك چهل ستوني فاقد ورودي و صحن و ميانسراي مركزي ميباشد .
مسجد عباسقلي خان داراي دو صحن و شبستان زيبا است كه طاق و تويزه هاي هلالي و شكيل آن بر روي ستونهاي مدور قطور استوار شده ، تزئينات اين بناي مذهبي محدود مي شود به مختصر تزئينات آجر كاشي بر روي بدنه طاقها و همچنين محراب كه با كاشي كاري زيبا با طرحهاي معقلي جلوه و زيبايي شبستان را دو چندان كرده ، بر روي بدنه ضلع شمالي شبستان مركزي تاريخ 1307 هجري قمري نقش شده كه مربوط به زمان ساخت مسجد مي باشد .
مسجد عباسقلي خان مانند بسياري از ابنيه تاريخي در بستر زمان و در ارتباط با رويدادي از تاريخ كشور ما و در دوره اي از دورانهاي فرهنگي اين سامان شكل گرفته و موجوديت پيدا كرده است .
غائله بابيها كه در ماه مه 1850 ميلادي برابر با 1266 هجري قمري در اين شهر رخ داد كه در پي آن دامنه نزاع از حدود مباحثه و مجادله كلامي و فكري خارج شده و به جنگ تمام عيار خانگي در كوچه ها و خيابانهاي اين شهر بدل شد و سر انجام در برخورد و نزاع با قواي دولتي درسال 1267 هجري قمري و كشته شدن ملا محمد علي حجت زنجاني سر كرده آنها به همراه يكهزار و نهصد تن از مريدانش اين آشوب سركوب شد .

در يك طيف مسجد عباسقلي خان ثمر و پيامد اين رخداد تاريخي مي باشد . بدين سان كه با توجه به شواهد موجود عباسقلي خان يكي از متفذين و فاتحان اين جنگ به ميمنت اين پيروزي عقيدتي اين مسجد را ساخت و يكي از مكانهاي استقراري و اجتماعي بابيها كه در مجاورت و ضلع جنوبي مسجد مضمحل و خراب شد و بخشي از آن به حدود و ثغور مسجد پيوست .
اين مسجد به شماره 2374 مورخ 14/4/78 در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده است .

مسجد اسحاق ميرزا

مسجد اسحاق ميرزا از جمله مساجد تاريخي شهر زنجان است كه در محله قديمي سرچشمه قرار دارد. اين بناي مذهبي مطابق با شيوه معماري مساجد شبستاني با چهل ستوني ساخته شده است، سبكي كه در ساخت مساجد در قرون متقدم اسلامي بكار برده مي شود و در دوره زند در شيراز بار ديگر ظهور كرده و ادامه آنرا در دوره قاجار مي توان ديد. آنچه كه در شيوه معماري و تزئيني مسجد اسحاق ميرزا قابل توجه است تعدد و تنوع طاق و قوسهاي فضاهاي ارتباطي آن مي باشد.

شبستان اين مسجد در ضلع شمالي قرار گرفته كه طاق و تويزه هاي آن با پوشش گچين و قوس جناغي بر روي ستونهاي آجري بلند و نسبتا قطوري استوار گرديده است. در اين بناي مذهبي كتيبه اي يافت نشده است اما در كتاب ناسخ النواريخ نوشته محمد تقي خان سپهر عنوان گرديده كه اين مسجد توسط اسحاق ميرزا پسر عبداله ميرزا دارا و نوه فتحعلي شاه قاجار ساخته شده است.
التواريخ نوشتة محمد تقي خان سپهر عنوان گرديده كه اين مسجد توسط اسحاق ميرزا پسر عبداله ميرزا دارا و نوة فتحعلي شاه قاجار ساخته شده است .

مسجد جامع خدابنده

اين بنا در ضلع شرقي بقعه ي قيدار نبي ( ع) در شهرستان خدابنده و 42 كيلومتري زنجان واقع گرديده و از آثار اواخر دوره ي قاجار است كه در سال 1321 ه . ق - سلطنت محمد علي شاه قاجار – با نظارت جهان شاه خان افشار ، از محل اعتبارات موقوفه بقعه ي قيدار نبي (ع ) ساخته شده است . اين مسجد به سبك شبستاني اجرا گرديده و پوشش طاق و گنبد آن بر روي ستون هاي سنگي استوا نه اي شكل و سر ستونهايي چهارگوش قرار گرفته است . طاق هاي اين شبستان توسط تيرهاي چوبي به يكديگر متصل گشته و نيروي رانشي آنها كنترل شده است . نماي دروني بنا آجر چيني با بند كشي سفيد رنگ است . مسجد داراي سر ورودي و دو مناره به سبك دوره ي قاجار است . در ضلع غربي مسجد ، 8 واحد حجره براي سكونت طلاب علوم ديني ساخته شده است