ساعتي که با آفتاب کار مي کند
سه شنبه 30 آبان 1391 11:26 AM
ساعت هاي آفتابي از ديدگاه هاي تاريخي، زيباشناسي و پايه هاي دانش ستاره شناسي هميشه براي ما جالب و مهم بوده اند. در اين نوشتار ديدگاه هاي تاريخ دانش و بنيادهاي اين ابزار همگاني و زيبا بررسي خواهد شد.
بر پايه نوشته هاي هرودت، پيشينه ساعت هاي آفتابي به پيش از پنج هزار سال پيش بر مي گردد. او اين ابزار هاي سنجش زمان را بر گرفته از شهر نشيني سومري ها و کلداني ها مي دانست. آنان انسان هاي پيشرويي بودند که در سرزمين ميان دورودان (بين النهرين) مي زيسته اند و بخش بندي هاي درستي از زمان داشته اند. بخش بندي 24 ساعتي زمان، که امروزه نيز کاربرد دارد، يادگار اين مردم است.
در آغاز نخستين ساعت هاي آفتابي، تنها شاخص هايي بودند که زمان عبور خورشيد را از نصف النهار رصد گر (ظهر شرعي) و بلندترين نقطه آفتاب در آسمان نشان مي دادند و توانايي بازنمايي زمان را در روزهاي گوناگون نداشتند.
سومري ها اين ابزار را گسترش دادند و اولين نمونه هاي ساعت هاي آفتابي عمودي را ساختند. در اين ساعت ها، که ساده ترين نوع ساعت هاي آفتابي هستند يک شاخص عمودي ولي زاويه دار نسبت به خط عمود، سايه اي را بر صفحه اي مي اندازد که بخش بندي هاي آن ساعت، روز را نشان مي دهد. بر پايه نوشته هاي موجود، نخستين کسي که به محاسبه هاي نظري ساعت هاي آفتابي با دقت توجه کرد و آنها را گسترش داد آنکسيماندر، اهل ملطيه در سده شش پيش از ميلاد بود. در اين دوران ساعت هاي آفتابي در جاهاي گوناگون فرمانروايي يونان گسترش يافته بود.
اگر چه امروز شمار اندکي از ساعت هاي آفتابي به جا مانده است، اما همين شمار کم گواه توانايي فن آورانه و نوآوري ستاره شناسان سرزمين هاي تمدن ايراني- اسلامي است.
در سال هاي نزديک به 340 پيش از ميلاد، ستاره شناسي کلداني به نام بروسوس، ساعت هاي آفتابي کروي را طراحي کرد. در اين ساعت ها، شاخص دورن نيم کره قرار مي گرفت که افزون بر نشان دادن زمان بر پايه بخش بندي 12 ساعته طول روز، بلنداي سايه نيز فصل را نشان مي داد و بدين ترتيب گام هايي براي پيچيده تر کردن طراحي ساعت هاي آفتابي برداشته شد. نزديک 27 پس از ميلاد مهندس و معمار رومي به نام ويرتوويوس، 13 گونه از ساعت هاي آفتابي را طراحي و اجرا کرد. اين پيشرفت، پس از آموزه زمين مرکزي بطلميوس باز هم پيوسته بود و ستاره شناسان بر پايه اين نظر ساعت هاي آفتابي را در گوشه و کنار جهان گسترش دادند. در کنار فرهنگ يوناني اين ابزار در سراسر جهان به کار گرفته شد و در پرستش گاه هاي جهان باستان مورد توجه قرار گرفت.
ايرانيان از گذشته هاي دور با ساعت هاي آفتابي آشنا بودند. «زيج شهرياري» که در زمان خسرو انوشيروان نوشته شد، روشي براي درجه بندي ساعت هاي آفتابي دارد. ابوريحان بيروني در کتاب " افراد المقال في امر الظلال " روش درجه بندي کردن ساعت هاي آفتابي را از اين زيج گفته است. از سده دوم هجري، اخترشناسان جايگاه مهمي در جامعه اسلامي پيدا کردند. آنها براي يافتن زمان درست نماز، به اصلاح ساعت هاي آفتابي پرداختند و ساعت هاي آفتابي کامل تر شدند.
ستاره شناسان سرزمين هاي اسلامي با متمايل ساختن شاخص به سوي قطب شمال آسماني، کيفيت ساعت هاي آفتابي را بالا بردند. اين نوآوري که در سده هشتم هجري پديد آمد برتري بسيار مهمي به همراه داشت. تمامي اين حسابگري بر پايه دانش رياضيات به ويژه مثلثات مسطح و کروي بود.
يکي از قديمي ترين اين رساله ها اثر خوارزمي است که جدول هاي محاسباتي را براي رسم ساعت هاي آفتابي براي عرض هاي جغرافيايي گوناگون ارايه کرده است. ثابت بن قره، نيز کتاب کاملي در زمينه ساعت هاي آفتابي براي جهت هاي گوناگون از خود به جا گذاشته است. حسن بن علي مراکشي اخترشناس و رياضيدان سده هفتم در کتاب «جامع المبادي و الغايات» مجموعه اي از جدول سايه در ساعت هاي آفتابي افقي، عمودي، استوانه اي و ... تنظيم کرده است. اگر چه امروز شمار اندکي از ساعت هاي آفتابي به جا مانده است، اما همين شمار کم گواه توانايي فن آورانه و نوآوري ستاره شناسان سرزمين هاي تمدن ايراني- اسلامي است.
