برهان نظم

یكی از راههای عقلی و در عین حال ساده و عمومی خداشناسی، راه تفكر در نظام آفرینش است. این راه در قرآن كریم و احادیث اسلامی مورد اهتمام واقع شده است، چنان كه پیوسته مورد توجه متكلمان نیز بوده است و در دوره معاصر،‌ اهمیت بیشتر یافته است.
تعریف و اقسام نظم
نظم عبارت است از نوعی رابطه میان دو یا چند چیز. در نظم ارتباط و وابستگی، میان اجزاء یك پدیده، یا افراد یك ماهیت برقرار است. بدین جهت نظم با اصل علیت ملازمه دارد. یعنی هر جا نظم برقرار است، رابطه علیت نیز حاكم است. رابطه علیت كه در نظم وجود دارد، گاهی از جنبه فاعلی مورد توجه واقع می‎شود، و گاهی از جنبه غایی. در صورت نخست نظم را «نظم علی و معلولی» (علت فاعلی) نامند، و در صورت دوم، نظم را «نظم غایی» (علت غایی) گویند. رابطه ابر و باد و باران و لطافت هوا و نظم موجود میان آنها از قسم نخست است. و رابطه میان قرنیه، شبكیه، عنبیه، و دیگر اجزای تشكیل دهنده دستگاه بینایی از قسم دوم است، یعنی رابطه و نظم ارگانیك این اجزاء در شرایط خاص،‌عمل دیدن را به دنبال دارد. دیدن، غایت آن ارتباط ویژه است.
گونه دیگری از نظم نیز وجود دارد كه آن را «نظم استحسانی» یا نظم صوری و ساختاری گویند. این نظم ناشی از تركیب ویژه اجزاء یك پدیده یا یك مجموعه است. و از آنجا كه حس زیبا پسندی، انسان را تحت تأثیر قرار می‎دهد. و تصویری دل انگیز را برای انسان عرضه می‎دارد نظم صوری و استحسانی نامیده شده است.
تفاوت گونه‎های یاد شده نظم در این است كه، آنچه در نظم فاعل، مورد نظر است این است كه هر معلوم یا حادثه‎ای وابسته به علتی است كه بر آن تقدم وجودی داشته و سبب پیدایش آن گردیده است. اما این كه آن علت و سبب دارای آگاهی و اختیار بوده است یا نه، در چنین نظمی موضوعیت ندارد. ولی در نظم غایی تنها وجود سبب و علت پیدایش پدیده، مورد نظر نیست، بلكه عنصر آگاهی و اختیار نیز در آن دخالت دارد. زیرا از میان صدها یا هزارها ارتباط احتمالی میان اجزاء یك پدیده، تنها یكی از آنها می‎تواند به تحقق هدف و غایت ویژه‎ای كه بر آن پدیده مترتب است بیانجامد. بنابراین سبب فاعلی چنین نظمی باید آگاه و انتخابگر باشد.
اما در نظم استحسانی، تنها چیزی كه مورد نظر است زیبایی ساختاری و صوری پدیده است. ولی این كه نظم موجود اصولاً فاعل و سببی دارد یا نه، و اگر دارد، آگاه و هدفدار بوده است یا نه، مورد توجه نیست.
نظم غایی و برهان نظم
از آنچه گفته شد، روشن شد كه نظم موجود در برهان نظم، همانا نظم غایی است، زیرا تنها وجود چنین نظمی است كه می‎تواند انسان را به وجود آفریدگاری دانا و مختار رهنمون شود، نه نظم فاعلی و نه نظم استحسانی، چون، در این دو گونه نظم ـ چنان كه بیان گردید ـ عنصر آگاهی و اختیار شرط نیست. اما نظم غایی با آگاهی و اختیار همراه است، تصویر این مطلب كه از میان هزاران رابطه احتمالی تنها یك رابطه صلاحیت آن را دارد كه غایت و هدف ویژه‎ای را فراهم سازد، و توجه به این كه چنین غایت و هدفی جامه واقعیت بر تن كرده است، تردیدی برای خود باقی نمی‎گذارد كه رابطه یا نظم موجود، فاعلی دانا، توانا و مختار دارد.
استاد مطهری (ره) در این باره گفته است:
«معنی نظمی كه در باب خداشناسی به كار می‎رود، نظم ناشی از علت غایی است نه نظم ناشی از علت فاعلی. نظم ناشی از علت فاعلی جز این نیست كه گفته شود هر معلول و اثری، فاعل و مؤثر لازم دارد، قهراً اگر آن هم معلول علت دیگری باشد. و‌ آن علت هم معلول علت دیگری باشد. و همین طور، خواه ناخواه یك نظمی در میان آنها موجود است، یك نظم زنجیره‎ای. این نظم دلیل بر وجود خدا نخواهد بود.
ولی نظم ناشی از علت غایی به این معنی است كه معلول، وضع و حالتی دارد كه از وجود انتخاب در علت حكایت می‎كند، یعنی وضع و حالتی داشته كه می‎توانسته معلول را به شكل‎های دیگری به وجود آورد، ولی برای منظور خاصی كه داشته است آن را به یك شكل معین موجود نموده است. پس باید در ناحیه علت، شعور، ادراك و اراده وجود داشته باشد، كه هدف را بشناسد، و وسیله بودن این ساختمان و این وضع را برای آن هدف تمیز دهد، و این معلول را برای آن هدف بوجود آورد.
اصل علیت غایی در جایی ممكن است واقع شود كه یا خود آن علتی كه این معلول را به وجود آورده دارای شعور و ادراك و اراده باشد، یا آن كه اگر خود فاعل، دارای شعور و ادراك و اراده نیست،‌تحت تسخیر و تدبیر اراده یك فاعل بالاتری باشد كه او را تدبیر می‎كند و به سوی هدفش هدایت می‎نماید. نظمی كه در عالم وجود دارد و دلیل بر وجود خداوند است، همین نظم است».
تدبیر است نه تصادف
وجود نظم در جهان طبیعت را نمی‎توان انكار كرد. همه علوم و دانش‎های طبیعی بر وجود نظم در جهان گواهی می‎دهند. دانشمندان تعریف‎های مختلفی از روش علمی دارند، ولی اغلب این تعریف را قبول دارند كه علم، كشف قواعد و قوانین كلی طبیعت است. بدیهی است وجود این قوانین را صفوف منظم قوانینی كه سابقاً علوم كشف كرده‎اند، مسلم می‎نماید. حال، آزادی تحقیق ما اجازه می‎دهد كه بپرسیم چرا این قوانین وجود دارد، یعنی ما چگونه می‎توانیم وجود این نظم و ترتیب و سودمندی قوانین طبیعی را توجیه كنیم؟ در این مورد دو فرض بیشتر وجود ندارد:
1. این نظم و ترتیب نتیجه توسعه و ادامه عالم طبیعت است كه نخست در نتیجه یك تصادف به وجود آمده است.
2. نظم و تربیت موجود در طبیعت نتیجه طرح دقیقی است كه آن را ایجاب كرده است.
فرض نخست باور نكردنی است، پس باید فرض دوم را پذیرفت و به وجود آفریدگار و مدبر دانا و توانای جهان اذعان نمود.
سه عنصر اصلی یعنی هیدروژن، اكسیژن و كربن مواد اولیه اجسام زنده را تشكیل می‎دهند و مقداری ازت و كمی عناصر دیگر نیز با سه عنصر فوق تركیب یافته‎اند، در جسم ساده‎ترین و كوچك‎ترین حیوانها میلیونها از اتم‎های عناصر مزبور وجود دارد كه به نسبت‎ها و شكل‎های خاصی با هم تركیب یافته‎اند. و اگر با حساب احتمالات، امكان تصادف و تركیب این عناصر را حساب كنیم خواهیم دید كه نتیجه به قدری كوچك است كه می‎توان گفت صفر است. حال عالی‎ترین حیوانات یعنی انسان را در نظر بگیریم كه می‎خواهد قوانین طبیعت را كشف و یا در آنها مداخله كند! آیا ممكن است كه این موجود تصادفاً از تركیب خود به خود عناصر بوجود آمده باشد؟!
امام صادق ـ علیه السلام ـ و برهان نظم
امام صادق ـ علیه السلام ـ در قسمتی از گفتار مفصل خود به مفضل بن عمرو در زمینه خداشناسی و دلایل آن، نظم و اتقان موجود در جهان را یاد آور شده و فرموده است:
«نخستین عبرت‎ها و دلایل بر وجود خداوند، آفرینش این جهان و تألیف و نظم حاكم بر اجزای آن است، زیرا اگر با فكر و اندیشه خود در آن تأمل كنی و با عقل و خرد خویش داوری نمایی، جهان را چون خانه‎ای می‎یابی كه همه وسایل و ساز و برگ‎های زندگی در آن آماده شده است. آسمان چونان سقف این خانه، و زمین چونان بساط و فرش این خانه، و ستارگان بسان چراغ‎ها، و معادن، ذخایر و اندوخته‎های آن می‎باشند. و هر چیزی در جایگاه مناسب خود قرار داده شده است. انسان مالك این سرای است كه انواع حیوانات و گیاهان در خدمت او و برای تأمین نیازهای او قرار داده شده‎اند. این نظم و ترتیب دلیلی آشكار بر این است كه جهان براساس تقدیر، حكمت و نظم و هماهنگی طراحی و آفریده شده است، و آفریدگاری یكتا این نظم و تألیف را پدید آورده است.»
تحلیل اشكال‎های هیوم بر برهان نظم
دیوید هیوم (1711ـ1776 میلادی) انگلیسی از فلاسفه تجربه گرا و شكاك غربی است. وی با بسیاری از مبانی متافیزیك به معارضه برخاست، چنان كه دلایل وجود خدا را نیز مورد مناقشه قرار داد، از آنجا كه در عصر وی مشهورترین دلیل اثبات وجود خدا در جهان غرب، دلیل نظم یا برهان علت غایی بود، وی این دلیل را مورد چالش جدی قرار دارد و اشكالاتی را بر آن وارد كرد. بسیاری از متكلمان و فلاسفه غربی اشكالات وی را وارد دانسته و دلیل نظم را نا استوار انگاشتند. متفكران اسلامی نیز در بحث‎های فلسفی و كلامی خود مناقشات هیوم بر برهان نظم را مورد توجه قرار داده و به آنها پاسخ داده‎اند كه در این درس اشكالات هیوم بر برهان نظم را بررسی خواهیم كرد.
اشكال نخست:
برهان نظم، بر پایه تشبیه و تمثیل استوار است، یعنی پدیده‎های جهان به مصنوعات بشری مانند خانه و ماشین تشبیه شده و همان گونه كه ما اگر خانه‎ای را ببینیم بی‎درنگ به وجود سازنده‎ای دانا و توانا و باتدبیر حكم می‎كنیم، از مشاهده نظم موجود در پدیده‎های جهان نیز به وجود آفریدگاری دانا، توانا و حكیم پی می‎بریم. ولی می‎توان این تشبیه را مورد مناقشه قرار داد، زیرا اگر ما با دیدن خانه به وجود سازنده آن پی می‎بریم بدان جهت است كه قبلاً آن را تجربه كرده‎ایم.
همین گونه است در مورد دیگر مصنوعات بشری. ولی چنین تجربه‎ای در مورد پدیده‎های جهان نداریم، زیرا از وقتی كه دیده به این جهان گشوده‎ایم، جهان را با نظم و ترتیب مخصوصی مشاهده كرده‎ایم، و هرگز پدید آمدن آن را توسط پدید آورنده‎ای دانا و حكیم تجربه نكرده‎ایم، تا جهان كنونی و نظم حاكم بر آن را نیز، به استناد تجربه‎های گذشته، مصنوع آفریدگاری دانا و حكیم بدانیم.