بانک مقالات معارف قرآن

موزه ملي پاكستان بخش مهمي را براي نگاهداري، مطالعه ونمايش كتب خطي نادر خود ترتيب داده كه شامل نقاشيها، تصاوير مينياتوري، نمونههاي خوشنويسي فرمانها و اسناد تاريخي ديگر مربوط به دوره مسلمانان شبه قاره نيز ميباشد. اين مجموعه از بيست هزار فقره تركيب يافته است. در اين ميان بيش از سه هزار نسخ خطي قديمي درباره دين، تاريخ، جغرافي، و ادبيات وجود دارد كه به زبانهاي عربي، فارسي اردو، بنگالي، پنجابي، پشتو و سندي نوشته شده است. اين كتابها در باره موضوعات مختلف به رشته تحرير در آمده است. بعضي از آنها مستقيماً مربوط به تاريخ پاكستان ميباشد و بعضي از لحاظ زيبايي خط و بعضي نيز از لحاظ محتويات مورد توجه ميباشد.
اين نسخ كه اغلب آنها هنوز به چاپ نرسيده است، به طريقه علمي در موزه نگاهداري ميشود تا دانشمندان و مورخان به آساني بتوانند از آنها استفاده كنند. اين كتب گوشههاي مهم تاريخ اين شبه قاره را روشن ميكند. براي نماياندن ارزش و اهميت اين مجموعه گرانبها، مقدمهاي بر نسخ نادره در اين مقاله به نظر خوانندگان ميرسد.
چه از لحاظ تاريخي و چه از لحاظ خوش خطي اول بايد به نسخ قرآن كريم پرداخت. اولين نسخي كه از قرآن مجيد باقي مانده به خط كوفي نوشته شده است. تاريخ نوشتن داده نشده، ولي تاريخ وقف قرآن براي مسجد ذكر شده است. ميتوان با درستي گفت كه اين تاريخها با تاريخ نوشته شدن قرآن كريم زياد از هم دور نيستند. طبق اين تاريخ وقف بيشتر آنها در قرن سوم هجري نوشته شده است. طريقه نوشتن در اين دوره با آنكه با دقت زياد به انجام رسيده و طبيعي وساده است، ولي در ادوار بعدي اين سادگي طبيعي جاي خود را به آرايشهاي مصنوعي داد و نسخ قرآن كريم كه در قرن چهارم هجري تحرير شده، تمايل خط نويسي را به طرف حروف گرد ومنحني نشان ميدهد. تزيين و آرايش كتاب مورد توجه قرار ميگيردو نقاشان و خوشنويسان دقت بسياري بدان مبذول ميدارند. مجموعه موزه ملي پاكستان شامل چندين نسخه از اين نسخ نادر و كمياب است كه اگر چه ناكامل ميباشند ترقيها و رشد بعدي خطاطي قرن چهارم هجري را نشان ميدهند.
در پايان قرن چهارم هجري خط ديگري كه همان نسخ باشد، براي نوشتن نسخ قرآن كريم به كار رفت. اين خط از اولين روزهاي اسلام مورد استفاده بوده است. در زمان خلفاي بني عباسي از طريقه خطاطي حمايت بسيار ميشد. در اين زمان بود كه خطاط بزرگ ياقوت المستعصمي خطاط هنرمند دربار المستعصم باللّه پا به عرصه وجود گذاشت. گفته ميشود كه چندين نسخه از قرآن كريم به دست اين خطاط بزرگ به رشته تحرير در آورده شد. در ميان مجموعه كتب خطي موزه ملي پاكستان يك نسخه از قرآن كريم وجود دارد كه به دست اين خوشنويس بزرگ در روي كاغذ مطلا و با خط نسخي بسيار زيبا و ظريف نوشته شده است. خطهاي بالايي، وسطي وپاييني با خط ثلث نوشته شده است و خطوط حاشيهاي به رنگهاي طلايي، سبز و لاجوردي ميباشند.
نسخة ديگري با دقت زيادي به خط كوفي نوشته شده است و يكي از عاليترين نمونه خوشنويسي قرآن ميباشد. نام و نشاني نويسنده كه در پايان كتاب داده شده است از بين رفته، و خواندن نام خطاط و تاريخ كتابت بسيار مشكل است. اما شيوه نوشتن، طرز آراستن و تزيين كتاب و كاغذ ومركب آن دليل بر قدمت اين نسخه است و امكان نوشتن آن در دورههاي اول اسلامي ميرود. خطاطي ظريف و جالب و تزيين ساده نشان ميدهد كه اين نسخه توسط خوشنويس استادي نوشته شده است كه آن را مخصوصاً براي شخص بزرگي كتابت كرده است. حواشي هر صفحه با خطوط مطلاي منحني و دايره شكل مختلفي تزيين شده و عنوانهاي هر سوره در زمينه مطلا استنساخ شده است. كاغذ اين نسخه تا اندازهاي از بين رفته، ولي متن كاملاً واضح و خواناست.
وهمين طور نسخه عاليتر ديگري وجود دارد كه به وسيله خطاط معروف محمد رضا بن تقي التبريزي در سال 1172 هجري استنساخ شده و دو صفحه اول آن بيش از حد تزيين و آراسته گرديده است. تذكرات خطاط در پايان كتاب نشان ميدهد كه حرفه وي استنساخ قرآن كريم بوده، و نسخه موجود بيست و هفتمين نسخهاي است كه به وسيله وي رونوشت شده و در شعبان سال 1172 هجري به پايان رسيده است. نسخه مورد نظر با خط ظريف و اعلاي نسخ نوشته شده و خطوط حاشيهاي آن طلايي است.
خط بحر شيوه ديگري از قرآن نويسي است كه بسيار جالب است. اين خط شيوهاي مرسوم بين خط كوفي ونسخ است كه در دورههاي اول اسلامي در شبه قارههاي هند وپاكستان به وجود آمده است. موزه ملي چندين نسخه از قرآن را بدين خط موجود دارد. در تذكرات خطاط در يكي از اين نسخهها تاريخ نوشتن آن را 821 هجري معلوم ميكند. تمام عنوانها و تذكرات ديگر اين نسخه با خط درشت نوشته شده و تمام صفحات تزيين فراوان گرديده است.
نسخه زيباي ديگري از قرآن كريم با خط نستعليق استنساخ شده است، ونكته جالب توجه اين است كه فقط چند نسخه معدود قرآن بدين خط در كتابخانههاي جهان وجود دارد. نسخه موزه با كلمات درشت در روي كاغذهاي بزرگ به عرض و طول 22 در 35 سانتي متر نوشته شده است. فاصلههاي بين خطوط با نقوش مطلا تزيين شده و دو صفحه اول به فراواني با نقوش مطلا و لاجوردي زينت يافته است. اين نسخه در سال 1060 هجري استنساخ شده است.

كتاب فوق كه تفسير مشهور قرآن به زبان فارسي است، توسط ملا كمال الدين حسين واعظ كاشفي نوشته شده است. اين نسخه در سال 945 هجري سي و پنج سال پس از فوت مؤلف (سال 910 هجري) استنساخ شده. اين كتاب يكي از نمونههاي دقيق و با ارزش خط نسخ است كه با سليقه خاصي در روي زمينة مطلا نوشته شده است و نويسنده نام و نشان خود و تاريخ نوشتن كتاب را در پايان ذكر ميكند.
برگرفته از مجله: "راهنماي كتاب "، سال دهم، شماره سوم، شهريور 1346 ص 273-280 به نقل از مجله هلال (پاكستان) جلد 14 شماره 7 .
Golestan Quran Weekly, Serial 138, No 94