واحد دین واندیشه تبیان زنجان-

حتی مهدویت نیز با آسیب‌هایی همراه است

 هر امر مهمی به نسبت اهمیتش، در معرض خطرها و آسیب‌هایی قرار دارد و مقوله‌ مهم مهدویت هم با اثرات بسیار حیات‌بخش و بهجت‌زای خود که کم‌ترین آن‌ها، امید به آینده و سر فرود نیاوردن در مقابل حوادث، ستم‌ها و سختی‌هاست، از این قاعده مستثنی نیست.

 منظور من از آسیب‌های بحث مهدویت در اینجا، آسیب‌هایی است که پیش از ظهور حضرت و در دوران غیبت رخ می‌نماید و هدف ما در این بحث، بررسی برخی آسیب‌ها با تبیین آثار و خاستگاه هر یک از آنهاست تا راه مبارزه و درمانشان را بیابیم.

 برداشت‌ انحرافی از‌ انتظار فرج

 برخی انتظار فرج را در دعا برای فرج، امر به معروف و نهی از منکرهای جزئی، منحصر دانسته و بیش‌تر از آن، وظیفه‌ای برای خویش قائل نیستند.

 گروهی دیگر حتی امر به معروف و نهی از منکرهای جزئی را نیز بر نمی‌تابند. چون معتقدند در دوران غیبت، کاری از آن‌ها بر نمی‌آید و تکلیفی به عهده ندارند، و امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، شخصا هنگام ظهور کارها را اصلاح می‌کند.

 پندار گروه سوم چنین است که جامعه بایستی به حال خود رها شود و کاری به فساد آن نباید داشت تا زمینه‌ ظهور ـ ‌که دنیایی پر از ظلم و فساد است‌ ـ فراهم آید.

گروه چهارم، انتظار را چنین تفسیر می‌کنند که نه تنها نباید جلوی مفاسد و گناهان را گرفت، بلکه بایستی به آن‌ها دامن زد تا زمینه‌ ظهور حضرت حجت عجل الله فرجه هر چه بیش‌تر فراهم شود.

 دیدگاه پنجم، هر حکومتی را به هر شکل، باطل و برخلاف اسلام می‌داند و می‌گوید: هر اقدامی برای تشکیل حکومت در زمان غیبت، خلاف شرع و مخالف نصوص و روایات معتبر است و به این استدلال کرده‌اند که در روایات آمده است: «هر عَلَم و پرچمی قبل از ظهور قائم عجل الله فرجه باطل است».

پیامدهای برداشت‌های انحرافی از انتظار فرج

 به نظر من، این تفکرات، پیامدهای مختلف و گوناگونی دارد که به چند نمونه اشاره می‌کنم:

۱ ـ قانع بودن به وضع موجود و عدم کوشش برای تحقق وضعی برتر

۲ ـ تسلط بیگانگان و زبونی در مقابل آن‌ها (نبودن استقلال و آزادی)

۳ ـ ناامیدی و پذیرش شکست در حوزه‌ فرد و اجتماع

۴ ـ فراگیر شدن ستم و انفعال و بی‌تحرکی در مقابل ظلم

۵ ـ قبول ذلت و بدبختی در حوزه‌ فرد و اجتماع

۶ ـ تنبلی و بی‌مسئولیتی

۷ ـ تعطیلی محتوای بسیاری از آیات و روایات مانند: امر به معروف و نهی از منکر، سیاست داخلی و خارجی، چگونگی برخورد با کفار و مشرکان، دیه، حدود، دفاع از محرومان و … .

منشأ برداشت‌های انحرافی از انتظار فرج

 منشأ برداشت‌های انحرافی می‌تواند این موارد باشد:

۱ ـ توهم اینکه امام زمان عجل الله فرجه کارها را به وسیله‌ اکراه و اجبار و یا تنها از طریق معجزه انجام می‌دهد؛ پس نیاز به مقدمات و زمینه‌سازی نیست.

۲ ـ توهم اینکه غیر از امام زمان عجل الله فرجه هیچ‌کس نمی‌تواند همه‌ فسادها و تباهی‌ها را به صورت کامل برچیند و تمامی خیرها و صلاح‌ها را در همه‌ ابعاد و زمینه‌ها حاکم سازد؛ پس کاری از دیگران بر نمی‌آید.

۳ ـ هدف، وسیله را توجیه می‌کند. به عبارت دیگر، هدف‌ها وسیله‌های نامشروع را مشروعیت می‌بخشد. پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعه‌ فساد است.

۴ ـ عدم فهم صحیح روایت‌هایی که ظلم و جور آخرالزمان را مطرح می‌کنند و این اشتباه که پس بایستی، یا کاری به فساد و تباهی نداشت و در قبال آن، موضع بی‌طرفی اتخاذ کرد یا حتی دیگران را به گناه فرا خواند.

۵ ـ عدم فهم و تحلیل مناسب روایاتی مانند «بطلان هر عَلَمی قبل از ظهور»

پاسخ‌هایی که به برداشت‌های نادرست از انتظار فرج داده‌اند

پاسخی که به این دیدگاهها داده شده این است که اولاً حرکت امام زمان عجل الله فرجه مانند امور دیگر، روال طبیعی دارد و قرار نیست همه‌ امور معجزه‌آسا صورت پذیرد. امام صادق علیه‌السلام فرمود: «لو قد خرج قائمنا لم یکن الا العلق والعرق والنوم علی السروج» (قائم ما که قیام کند، جز عرق ریختن و خواب (از فرط خستگی و مبارزه پی‌درپی) بر روی زین‌ها نیست) و ثانیاً قیام امام زمان عجل الله فرجه زمینه‌سازی و آمادگی می‌طلبد. چنا‌نکه در روایات، عده‌ای به عنوان زمینه‌سازان حکومت مهدی عجل الله فرجه نام برده‌ شده‌اند.

در روایات دیگر در توصیف منتظران واقعی آمده است: «انّ اهل زمان غیبته والقائلین بامامته والمنتظرین لظهوره افضل من اهل کل زمان.. اولئک المخلصون حقّاً و شیعتنا صدقاً و الدعاة الی دین الله سرّاً و جهراً…» (همانا اهل زمان غیببتش و معتقدین به امامتش و منتظرین ظهورش بهتر از اهل هر زمان هستند …. آنان به حق، مخلص و شیعه ما هستند و در آشکار و نهان دیگران را به دین خدا فرا می‌خوانند.)

 دومین پاسخی که داده شده این است که این دیدگاه که «هدف، وسیله را توجیه می‌کند» از نظر دین، کاملاً اشتباه است؛ زیرا همان‌طور که حکومت امام مهدی عجل الله فرجه ریشه‌کن کننده‌ ظلم و جور و برپا کننده‌ی عدل است و از قلدری و قساوت تهی است، راه پیدایش این مقصود نیز بایستی چنین باشد یعنی از ظلم و جور دور، از قساوت و قلدری برکنار و از دروغ‌گویی و ریاکاری خالی باشد. قداست مجوز گناه نمی‌شود؛ چرا که گناه جز گناه نمی‌زاید و با ظلم نمی‌شود عدل به پا کرد.

 سومین پاسخی که داده شده این است که لازم نیست همه‌ مردم ظالم یا فاسد گردند تا «ظلم فراگیر» به وجود آید. بلکه نگاه کوتاه و گذرا به جهان نشان می‌دهد که ظلم عالم را فرا گرفته است، عده‌ای ظالمند و بسیاری مظلوم. از طرفی هیچ منافاتی ندارد که در کنار این ظلم و جور، دوستان و منتظران آن حضرت با زمینه‌سازی مثبت و آینده‌ساز، در اندیشه‌ مقدمه‌چینی برای انقلاب جهانی ایشان باشند. پس ظلم و فساد به صورت نسبی در جهان شیوع دارد. مثلا امام صادق علیه‌السلام می‌فرماید: «لا والله لا یأتیکم حتی یشقی من شقی و یسعد من سعد؛ این امر (فرج) تحقق نمی‌پذیرد تا اینکه هر یک از شقی و سعید به نهایت کار خود برسند».

پس سخن در این است که گروه سعادتمند و شقاوتمند هر کدام باید به نهایت کار خود برسند. نه اینکه «سعید» در کار نباشد و فقط اشقیا به منتها درجه‌ شقاوت برسند.

از سوی دیگر، بدیهی است که آیات و روایات ما را به مبارزه با ظلم و ستم فرا خوانده‌اند. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند: «یکون فی آخر الزمان قوم یعملون المعاصی و یقولون انّ الله قد قدرها علیهم، الرادّ علیهم کشاهر سیفه فی سبیل الله؛ در آخر الزمان، گروهی معصیت می‌کنند و می‌گویند: خدا برای آنان چنین مقدر کرده است (کنایه از جبر) کسی که این‌ها را رد کند مانند کسی است که در راه خدا شمشیر کشیده است».

 پاسخ دیگر در مورد روایت «بطلان هر عَلَمی قبل از ظهور» است که گفته‌اند این روایات مانند احادیث دیگر لازم است بر قرآن، سنت و عقل عرضه شود تا مواردی مانند: «حکومت»، «تخصیص»، «تخصص» و «ورود» و راه‌های دیگر جمع، اعمال شود. حتی در روایات آمده است که اگر روایتی مخالف صریح قرآن بود، بایستی کنار نهاده شود و آ‌نچه آیات و روایات و عقل، ما را به آن رهنمون می‌شوند، بطلان همه‌ قیام‌ها، فعالیت‌ها و جریان‌های قبل از ظهور نیست، بلکه منظور از بطلان قیام و عَلَم در روایات، بطلان قیامی است که به نام حضرت مهدی عجل الله فرجه صورت بگیرد.

 شاهد این پاسخ این است که قیام زید بن علی و امثال آن در روایات معتبر، تأیید شده‌اند.

 در روایت از امام کاظم علیه‌السلام نقل شده: «رجل من اهل قم یدعو الناس الی الحقّ یجتمع معه قوم کزبر الحدید لا تزلّهم الریاح العواصف ولا یملّون من الحرب ولا یجبنون وعلی الله یتوکلون، والعاقبة للمتقین؛ مردی از اهل قم، مردم را به حق دعوت می‌کند. طرفداران و یاران او، مردمی استوارند و آهنین که از جنگ خسته نمی‌شوند و از دشمن نمی‌هراسند و تنها به خدا توکل می‌کنند و عاقبت نیز از آن کسانی است که اهل تقوا هستند».

 در روایت دیگر، امام محمدباقر علیه السلام کشتگان مبارزان قبل از ظهور را به عنوان شهید یاد می‌کند.

انتظار یعنی فراهم کردن زمینه‌های ظهور، ظلم ستیزی و آمادگی برای ظهور

 در مقابل این پاسخ‌ها، نگرش دیگری وجود دارد که دقیقتر و صحیح‌تر است.

 نظر صحیحتر، انتظار را به معنای فراهم آوردن زمینه‌های ظهور، ظلم‌ستیزی به مقدار توان و آمادگی برای ظهور حضرت می‌داند. در این دیدگاه، فرد بایستی دنیا را برای آمدن حضرت مهیا کند و نه تنها امر به معروف و نهی از منکر (جرئی و کلی) نماید، بلکه باید به دنبال تشکیل حکومت صالح و حفظ و حراست از کیان اسلامی نیز باشد.

 حضرت امام راحل (ره) در این‌باره مطالبی به این مضمون دارد که با اینکه ما نمی‌توانیم دنیا را پر از عدالت بکنیم اما به هر مقداری که می‌توانیم جلوی ظلم را بگیریم، تکلیفمان است که آن را انجام دهیم. ما باید با فراهم کردن اسباب، کاری کنیم که عالم، مهیا شود برای آمدن حضرت حجت عجل الله فرجه. (نگاه کنید: صحیفه امام، ج‏۲۱، ص: ۶)

 حضرت امام به طور صریح فرمودند:‌ «اینهایى که مى‏گویند که هر عَلَمى بلند بشود و هر حکومتى، خیال کردند که هر حکومتى باشد این بر خلاف انتظار فرج است. اینها نمى‏فهمند چى دارند مى‏گویند. اینها تزریق کرده‏اند بهشان که این حرفها را بزنند. نمى‏دانند دارند چى‏چى مى‏گویند. حکومت نبودن، یعنى اینکه همه مردم به جان هم بریزند، بکشند هم را، بزنند هم را، از بین ببرند، بر خلاف نص آیات الهى رفتار بکنند.

 ما اگر فرض مى‏کردیم دویست تا روایت هم در این باب داشتند، همه را به دیوار مى‏زدیم؛ براى اینکه خلاف آیات قرآن است. اگر هر روایتى بیاید که نهى از منکر را بگوید نباید کرد، این را باید به دیوار زد. این گونه روایت قابل عمل نیست. و این نفهمها نمى‏دانند چى مى‏گویند، هر حکومتى باشد حکومت [باطل‏] است! بلکه شنیدم بعضى از اشخاص گفته‏اند که خوب با این وضعى که هست، الآن در ایران هست، دیگر ما نباید تهذیب اخلاق بکنیم؛ دیگر غلط است این حرفها! چیزى نیست دیگر حالا؛ حتماً باید استاد اخلاق در یک محیطى باشد که همه مردم فاسدند، شرابخانه‏ها همه بازند و ـ عرض مى‏کنم که ـ جاهاى فساد همه بازند! اگر یک جایى باشد که خوب باشد، آنجا دیگر تهذیب اخلاق لازم نیست، نمى‏شود، باطل است! اینها یک چیزهایى است که اگر دست سیاست در کار نبود، ابلهانه بود، لکن آنها مى‏فهمند دارند چى مى‏کنند.»

امام خمینی (ره) در بیانی دیگر فرموده‌اند: «عقل هم به ما حکم مى‏کند که تشکیلات لازم است تا اگر به ما هجوم آوردند بتوانیم جلوگیرى کنیم؛ اگر به نوامیس مسلمین تهاجم کردند، دفاع کنیم. شرع مقدس هم دستور داده که باید همیشه در برابر اشخاصى که مى‏خواهند به شما تجاوز کنند براى دفاع آماده باشید. براى جلوگیرى از تعدیات افراد نسبت به یکدیگر هم حکومت و دستگاه قضایى و اجرایى لازم است. چون این امور به خودى خود صورت نمى‏گیرد، باید حکومت تشکیل داد. چون تشکیل حکومت و اداره جامعه بودجه و مالیات مى‏خواهد، شارع مقدس بودجه و انواع مالیاتش را نیز تعیین نموده است؛ مانند خراجات، خمس، زکات و غیره.

اکنون که شخص معینى از طرف خداى تبارک و تعالى براى احراز امر حکومت در دوره غیبت تعیین نشده است تکلیف چیست؟ آیا باید اسلام را رها کنید؟ دیگر اسلام نمى‏خواهیم؟ اسلام فقط براى دویست سال بود؟»

هزار سال دیگر بگذرد و مصلحت اقتضا نکند که حضرت تشریف بیاورد، در طول این مدت مدید احکام اسلام باید زمین بماند و اجرا نشود، و هر که هر کارى خواست بکند؟ هرج و مرج است؟ قوانینى که پیغمبر اسلام در راه بیان و تبلیغ و نشر و اجراى آن ۲۳ سال زحمت طاقت فرسا کشید فقط براى مدت محدودى بود؟ آیا خدا اجراى احکامش را محدود کرد به دویست سال؟ و پس از غیبت صغرا اسلام دیگر همه چیزش را رها کرده است؟ اعتقاد به چنین مطالبى یا اظهار آنها بدتر از اعتقاد و اظهار منسوخ شدن اسلام است.»

 از نظر امام خمینی، هیچ کس نمی‌تواند بگوید دیگر لازم نیست از حدود و تمامیت ارضی وطن اسلامی دفاع کنیم یا امروز مالیات و خراج و خمس و زکات نباید گرفته شود، قانون کیفری اسلام و دیات و قضا باید تعطیل شود. هر که اظهار کند که تشکیل حکومت اسلامی ضرورت ندارد منکر ضرورت اجرای احکام اسلام شده و جامعیت احکام و جاودانگی دین مبین اسلام را انکار کرده است.

مجموعه دین، ما را به انتظار مثبت رهنمون می‌شود

 مجموعه آیات و روایات درباره‌ امر به معروف و نهی از منکر، حدود، دیات، دفاع، جهاد، کمک به محرومان، چگونگی برخورد با ظلم و عدم تسلیم در برابر ستم (مانند پیمان خداوند از دانشمندان که بر شکم بارگی عده‌ای و گرسنگی عده‌ای دیگر آرام نگیرند و حق مظلومان را از ظالمان بستانند و…) و دیگر مواردی که دین مورد تأکید قرار داده، ما را به انتظار مثبت رهنمون می‌شود.

پیامبر درون یعنی عقل نیز تکلیف ما را کاملاً مشخص نموده است: مثلا آیا می‌شود همه‌ احکام و دستورهای الهی در دوران غیبت تا زمان ظهور، تعطیل و بدون متولی و مجری بماند؟ بدیهی است کسی بایستی عهده‌دار و حافظ شریعت الهی بوده و پناهگاه مسلمانان باشد. لذا بایستی به قدر توان کوشید و زمینه را فراهم کرد و عالم را برای آمدن حضرت مهیا نمود.

 برنامه‌ امام زمان عجل الله فرجه بسیار عالی، اما دشوار است؛ زیرا باید تمام جهان را اصلاح کند. از سوی دیگر، از روایات استفاده می‌شود که امام زمان عجل الله فرجه و یارانش به وسیله‌ جنگ و جهاد بر کفر و مادی‌گری و بیدادگری غلبه می‌کنند و به واسطه‌ نیروی جنگی، سپاه دشمن و طرفداران بی‌دینی و ستم را مغلوب می‌سازند.

: وظیفه‌ مسلمانان در دوران غیبت این است که اولاً در اصلاح خود بکوشند و به اخلاق اسلامی آراسته شوند و وظایف فردی و احکام و دستورهای قرآن را عمل کنند و ثانیاً دستور اجتماعی اسلام را استخراج و بین خود به طور کامل اجرا کنند تا نتایج درخشان آن را عملاً در پیش جهانیان مجسم سازند.

 منتظر مصلح، خود بایستی صالح باشد و کار بزرگ امام زمان عجل الله فرجه الشریف انتظاری گسترده و برنامه‌ریزی‌های کلان و جهانی می‌طلبد.

 انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام به اندازه توان خود در عالم تحقق پیدا کند و مقدمات ظهور ان‌شاءالله فراهم شود.

حجت‌ الاسلام والمسلمین محمدصابر جعفری از اساتید مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه قم