دانستنیهای گردشگری

میراثی از علیقلی آقا در قلب اصفهان

یکی از حمام های قدیمی اصفهان که تا همین چند سال پیش هم مورد استفاده قرار می گرفت، حمام علیقلی خان است که در اواخر دوره صفویه حدود 310 سال پیش توسط شخصی به همین نام ساخته شد.

شهر اصفهان را همه می شناسند، شهر زیبایی که آوازه هنر و معماریش قرن هاست که نه تنها در ایران، بلکه در دورترین نقاط جهان پیچیده است.

هرچند نام سی وسه پل، پل خواجو، مسجد امام و میدان نقش جهان برای همه آشناست و شکوه و ظرافت از آنها موج می زند ولی نباید از سایر آثار معماری اصفهان غافل شویم. حمام ها، خانه های تاریخی، پل ها، بازارها، مدارس و مساجد زیادی در این شهر وجود دارند که همه و همه در کنار هم لقب نصف جهان را برازنده این شهر کرده اند.

در این میان حمام های قدیمی نقش بسیار مهمی در میراث تاریخی اصفهان دارند و نشانه ای از پیشرفته بودن شبکه های آبرسانی و اهمیت بهداشت در روزگار گذشته را نمایان می کند.

یکی از حمام های قدیمی اصفهان که تا همین چند سال پیش هم مورد استفاده قرار می گرفت، حمام علیقلی آقا است که در اواخر دوره صفویه حدود 310 سال پیش توسط شخصی به همین نام ساخته شد. این حمام با مساحت 1200 متر مربع یکی از چند گرمابه معروف اصفهان است که نشان می دهد ایرانیان تا چه حد در معماری پیشرفته بوده اند، تا جائیکه می بینیم حتی در ساخت این حمام نیز پا را از ساخت جائی که صرفا مخصوص نظافت باشد فراتر نهاده و بنای آن را با ظریفترین ابعاد هنری و معماری درآمیخته اند.

نقوش و گچبری های بجا مانده در طاق ها و دیوارهای حمام و نمایش آنها به صورتی که بیشتر به چشم بیایند، و جداسازی مناسب فضاها برای جلوگیری از هدر رفتن گرما نشان از ذوق و درایت سازندگان حمام دارد.

نحوه تقسیم گرما در بخشهای مختلف حمام و ترتیب قرار گرفتن فضاها از جمله رختکن، سربینه، چال حوض وگرمخانه نشان می دهد از لحظه ورود تا خروج برای مراجعین برنامه ریزی وجود داشته تا مردم با عبور از این فضاها علاوه بر نظافت، به ملاقات و گفتگو با یکدیگر و حتی تفریح و شنا نیز پرداخته باشند. مثلا در سربینه، حوضچه هایی وجود دارد که می بایست پاها را در آن شستشو می دادند، و یا در قسمت چال حوض حمام، استخری با قاعده مستطیل وجود دارد که با آب سرد پر می شده و برای شنا استفاده می شده است.

بر روی طاق ها و دیوارها نقاشی هایی مربوط به اواخر صفویه به چشم می خورد که بعضی از آنها در دوره پهلوی تراشیده شده و جای خود را به نقاشیهای رنگ روغن ساده ای داده است که شخصی گمنام از خود برجا گذاشته است. اما کاشی کاریهای ظریف حمام توجه هر بیننده ای را به خود جلب می کند. رنگ بندی مناسب آنها در قسمت ورودی و رختکن، بسیار استادانه است ضمن اینکه تصویری در کنار استخر بزرگ حمام مشاهده می شود که منسوب به بانی حمام، علیقلی خان می باشد.

یکی از نکات جالب این گرمابه، سیستم نوردهی آن است. روشنایی از روزنه هایی تأمین می شود که بر روی سقف گنبدی شکل حمام تعبیه گردیده، دراین روزنه ها شیشه های محدبی و عدسی شکل وجود دارد. خاصیت محدبی این شیشه ها علاوه بر جلوگیری از اتلاف انرژی،باعث شکست نور شده و روشنایی را پخش می کند. در واقع مهندسان و معماران بنا از خاصیت ذره بین، برعکس استفاده نموده و براحتی فضای داخل حمام را روشن کرده اند. ویژگی جالب دیگر اینکه شیشه ها از یک طرف نور را عبور می دهند و کسی که در پشت بام باشد نمیتواند داخل حمام را ببیند.

استفاده از حمام برای همه مردم آزاد بوده و از سحرگاه تا نیم روز مردها، و از ظهر تا غروب زنان استحمام می کردند. البته در بعضی دوره ها مانند دوره قاجار، ثروتمندان و افراد با نفوذ ساعاتی گرمابه را قرق یا اجاره می کردند و اجازه ورود را تا زمانیکه خود مشغول استحمام بودند به مردم عادی نمی دادند.

مخزن حمام از سوختن چوب و زغال گرم می شد و حتی دود حاصل از آن را به داخل لوله هایی که در کف وجود دارد هدایت می کردند تا برای ضدعفونی و گرم کردن سایر قسمتها نیز مورد استفاده قرار بگیرد، بدین ترتیب ازکمترین انرژی موجود، به بهترین وجه استفاده می کردند.

در چند جای حمام در کنار حوضچه ها، سنگ های یک تکه و سفید رنگی به اندازه یک متر دیده می شود که سطح آنها آجدار و دارای برجستگی های ملایمی است. تعجب نکنید اگر بگوئیم که از این سنگها برای ماساژ دادن استفاده می کردند. این سنگها مانند تکیه گاه صندلی و عمود بر حوضچه ها طراحی شده اند و از حفره بالای آنها آب گرم بر سطح آجدار جاری می شد ونقش یک ماساژور را بازی می کردند.

آب به خاطر اختلاف سطح میان مخازن و حوضچه ها و فواره ها، به گردش در می آمده و برای به جریان انداختن آب، لوله ها را شیب دار طراحی کرده اند. یکی از مواردی که هنگام بازدید حمام توجه شما را به خود جلب خواهد کرد وجود تعداد زیادی فواره ها و جوی های آب است که تقریبا همه جا دیده می شوند. این فواره ها باعث میشوند تا صدای دلنشین آب در فضای بسته حمام بپیچد و در همه جا به گوش برسد تا کسانی که برای شستشو به گرمابه آمده اند، ساعتی به آرامش برسند و خاطر از دغدغه های روزمره بشویند. جالب است بدانیم از نظر روانشناسان صدای آب، تأثیر بسیار مثبتی بر اعصاب و روان انسان دارد و بسیاری از بیماری های روحی را درمان می کند. و جالب تر اینکه پدران ما در گذشته های دور و نزدیک بخوبی به این نکته واقف بودند به همین دلیل است که در بیشتر آثار معماری و تاریخی ایران مانند مساجد و باغ ها، آب به عنوان عنصری حیاتی و مقدس تلقی می شده وجوی ها و فواره ها، جزء جدانشدنی عمارت ها به شمار می آمدند.

حمام علیقلی خان اصفهان، پنجره ایست به گذشته پرافتخار ایران زمین که با زبانی گویا، جایگاه والای میهن مان را در آسمان هنر و معماری می ستاید. هم اکنون از این حمام بعنوان موزه استفاده می شود و گردشگران داخلی و خارجی زیادی از آن بازدید می کنند. این حمام در چهارراه تختی، خیابان مسجد سید، بعد از خیابان طیب اصفهان قرار دارد که براحتی می توانید آن را پیدا کنید و از آن دیدن کنید. پس در سفر آینده به نصف جهان بازدید از این بنای زیبا را فراموش نکنیم.