دانستنیهای گردشگری

معرفی حرم مطهر امام رضا (ع)

وضعیت حرم مطهر در سال‌‌های آغازین - برگرفته از پایگاه اطلاع رسانی آستان قدس رضوی

سال‌‌های سختی و غربت
به گزارش مرکز گردشگري علمي-فرهنگي دانشجويان ايران (istta) -روضه منوره که پیکر مقدس حضرت رضا (علیه السلام) در آن مدفون است، زیر گنبدی زرین و با شکوه قرار دارد و هسته مرکزی بناهای آستان قدس رضوی به شمار می‌آید.
در سال‌‌های آغازین به خاک سپاری پیکر پاک امام، حرم مطهر به صورت بنایی ساده با مصالح ویژه آن دوران بنا شده بود؛ چنان‌که بقعه مطهر، تنها یک در ورودی ساده در پیش روی مبارک داشت و دارای تزیین‌هایی مختصر به سبک آن زمان بود. صفه‌‌های اضلاع حرم به جز صفه پیش‌رو، به‌سوی خارج از بنا بسته بود و بر فراز بقعه، تنها قبه‌ای وجود داشت.
در آن سال‌‌های دور، زمین‌‌های اطراف حرم مطهر، همه خالی از سکنه بود و نوغان که یکی از دو قصبه معروف و معتبر توس بود، تنها آبادی مسکونی منطقه محسوب می‌شد.
نظارت دقیق حکام جور بر حرکات و سکنات شیعیان، منع آن‌‌ها از توجه به مرقد امام (علیه السلام) و درک فیض و زیارت، موجب شد که سال‌‌ها سپری شود و بنایی درخور و شایسته مضجع شریف حضرتش احداث نشود.
سرانجام، سال‌‌های سخت و سنگین به کندی سپری شد. عنایات خدای تعالی نسبت به روضه رضوی موجب شد که در آن روزهای اولیه و جو خاص آن زمان، حرم مطهر از هرگونه آسیبی محفوظ بماند تا آن‌جا که به خاطر رأفت خاصه حضرت، به‌صورت بروز کرامات پی در پی و معجزات، گره از کار دردمندان و نیازآوران گشود. کثرت و تداوم کرامات امام، موجب شد که توجه و اقبال مردم و حاکمان آن زمان به‌ویژه بیشتر اهالی خراسان و مناطق دیگر زیاد شود و ارادتمندان به بقعه و بارگاه رضوی، زیارت پرفیض مرقد منورش را بر خود واجب دانسته، اقدام به ساخت و مرمت و تذهیب و تزیین و حفظ و نگهداری آن بنای مقدس کنند.
در طول قرن‌‌های مختلف، رجال کشورهای اسلامی، حکام و امرای خراسان و‌ مردان با اخلاص و علاقه‌مند به مقام شامخ ولایت و امامت، با صرف مبالغی در تجدید و عظمت آن کوشیده‌اند و ضمن تزیین آن با ایجاد بناها و به‌جای گذاشتن آثار، این مکان شریف را از جلوه‌‌های کهن هنری دوران گذشته مملوّ کردند.

بالاسر، مدرسه‌ای که به تاریخ پیوست
موقعیت
مدرسه بالاسر که اکنون اثری از آن بر جای نمانده است، در حاشیه غربی بازار معروف زنجیر (یکی از بازارهای معتبر و اصلی مشهد بوده که از صحن کهنه تا بازار بزرگ، به موازات مدرسه دودر، بالاسر، پریزاد و مسجد گوهرشاد ادامه داشته است) در ناحیه بالاسر حرم مطهر امام رضا(ع) قرار داشته و از شمال به صحن انقلاب اسلامی و از جنوب به مدرسه پریزاد، از شرق به بیوتات متبرکه رضوی و از غرب به بازار زنجیر محدود می‌شده است.

پیشینه تاریخی
این مدرسه که به علت قرار داشتن در ناحیه بالاسر حرم مطهر امام هشتم(ع) به «مدرسه بالاسر» مشهور بود، از کهن‌ترین مدارس علمیه مشهد به شمار می‌آید. تاریخ بنای نخستین و بانی آن به روشنی مشخص نیست؛ اما برخی تاریخ‌نگاران مثل عبدالمجید مولوی، فریزر جهانگرد رانگیسی و ابن بطوطه معتقدند که بانی آن شاهرخ فرزند امیر تیمور است.
از آنجا که در سده هشتم قمری حرم مطهر چندان وسعتی نداشته شاید مدرسه‌ای که ابن بطوطه در سفرنامه خود از آن یاد می‌کند سالها بعد توسط شاهرخ تعمیر و مرمت شده است و سپس به نام «مدرسه شاهرخی» مشهور شده است.

مدرسه بالاسر، کهن‌ترین مدرسه عهد تیموری
از آنجا که «مدرسه بالاسر» نزدیکترین مدرسه در حاشیه بازار زنجیر به صحن انقلاب اسلامی بوده است و نیز با توجه به معماری و ساختار کالبدی بازار زنجیر به این نتیجه می‌رسیم که این مدرسه از قدمت بیشتری نسبت به دیگر مدارس عهد تیموری برخوردار بوده و شاید بتوان از این مدرسه به عنوان کهن‌ترین مدرسه علمیه مشهد نام برد. این مدرسه پس از چندین بار مرمت و تعمیر به علت فرسودگی ساختمان دچار تخریب شده بود. در سال 1253 ق. حاج میراز عبدالجواد از فقیهان حوزه علمیه مشهد به نوسازی مدرسه و تجدیدبنای آن در دو طبقه با همان نام «مدرسه بالاسر» همت گماشت.

ویژگیهای معماری
مدرسه بالاسر در زمینی به مساحت 250 مترمربع در دو طبقه ساختمان احداث شده بود. براساس اسناد به جامانده مدرسه 4 ایوان و 29 حجره داشته است که حیاط در مرکز و حجره‌ها در چهار ضلع آن قرار داشته است.
ایوان جنوبی به عنوان مسجد و مدرسه و یک ایوان نیز به عنوان مدرسه، استفاده می‌شده است. همچنین سه در بند مغازه متصل به مدرسه رو بازار زنجیر نیز جزء متعلقات آن به شمار می‌رفته است.
ایوان مجلل و باشکوه غرب مدرسه که داخل بازار قرار داشته، دارای کتیبه‌ای بوده که اشعاری مربوط به تعمیر مدرسه در زمان صفویان به خط نستعلیق بر آن نقش بسته است. قابل ذکر است بر سر در ورودی مدرسه کتیبه‌ای قرار داشته که در آن شرایط سکونت در مدرسه ذکر شده است.
چنانچه پیشتر گذشت در قسمت شمال شرقی مدرسه قدیمی، بنایی گنبدی شکل وجود داشته و آرامگاه میرزا ابوالقاسم بابربن بایسنقر بن شاهرخ در آن بوده است.
گفتنی است نقشه این مدرسه به مدرسه پریزاد شباهت زیادی دارد.
حجره‌های مدرسه، دارای ایوانچه‌هایی با سقف مقرنس است و پیشانی آنها دارای کاشیکاری معرق بوده است. به غیر از ایوان ورودی مدرسه از دیگر ایوانها به عنوان مدارس و محل مباحثه و مطالعه، بویژه در فصل تابستان استفاده می‌شد و به علت نزدیکی مدرسه بالاسر به حرم مطهر، این مدرسه تنها در وسط حیاط آب نمای کوچکی داشته است.

تعمیرات مدرسه
از مجموع کتیبه‌ها و اسناد تاریخی دریافت می‌شود که این بنا چندین بار مرمت و تعمیر شده است. از کتیبه موجود در ایوان جنوبی مدرسه معلوم می‌شود که این بنا در سال 1091 قمری در حکومت شاه سلیمان صفوی به وسیله میرزا محمد ملقب به سعدالدین (بانی مدرسه پایین پا) وزیر کل خراسان و هرات تعمیر شده است. همچنین از تاریخ ذیل حدیث امام جعفر صادق(ع) که بر پیشانی ایوان جنوبی مدرسه نوشته شده چنین بر می‌آید که این بنا در سال 1271 قمری نیز تعمیر شده بود. بنابر گزارشهای موجود آخرین بار مدرسه در سال 1356 قمری، تعمیر شده است.

موقوفات
از موقوفات مدرسه در دوره تیموریان و حتی صفویان اطلاعی در دست نیست ولی پس از تجدید بنای مدرسه در سال 1203 ق طبق وقفنامه مدرسه، موقوفات آن عبارت بوده‌اند از: سه باب مغازه متصل به مدرسه همراه با دو انبار؛ یک باب مغازه در خیابان سفلی متصل به کوچه شور و دو باب منزل در کوچه حوض چهل پایه که طبق وقفنامه، عواید حاصل از موقوفات باید به مصارف حق‌التولیه طلاب و تعمیر مدرسه برسد.

تولیت
درباره بانی و متولی مدرسه اطلاع چندانی در دست نیست. پس از تعمیر مدرسه توسط میرزا محمد ملقب به سعدالدین در سال 1091 ق احتمالاً وی و سپس فرزندانش تولیت آن را برعهده داشته‌اند تا اینکه مدرسه به صورت مخروبه در آمد. در سال 1203 ق به همت میرزا عبدالجواد، فرزند میرزا مهدی شهید مدرسه مجدداً نوسازی شد. وی که عالمی فاضل بود خود تولیت مدرسه را برعهده گرفت. پس از درگذشت وی تولیت مدرسه در این خاندان باقی ماند. پس از وی فرزندش حاج میرزا عبدالکریم از عالمان برجسته حوزه علمیه مشهد و سپس فرزند وی حاج میرزا عبدالجواد (سوم) تولیت مدرسه را برعهده گرفتند. همچنین آقا نجفی، سیدمحمدحسین و فرزند وی حاج سیدعلی علم‌الهدی در زمره متولیان این مدرسه بوده‌اند که حاج سیدعلی علم‌الهدی تا هنگام تخریب مدرسه تولیت آن را برعهده داشت.

سابقه فعالیتها و برنامه‌های آموزشی
با توجه به اهمیت مدرسه بالاسر، جلسه‌های علمی و دروس حوزوی در سطوح مختلف آموزشی در این مدرسه برگزار می‌شد و طلاب و دانشجویان علوم دینی از محضر استادان و عالمان بزرگ و برجسته‌ای چون میرزا عبدالجواد، حاج میرزا عبدالکریم، حاج سیدعلی علم‌الهدی بهره‌مند می‌شدند.

وضعیت موجود بنا
پس از پیروزی انقلاب اسلامی آیت ا... واعظ طبسی، تولیت عظمای آستان قدس با مطالعه و دقت در وقفنامه مدرسه و مشورت با صاحب‌نظران به این نتیجه رسیدند که زمین مدرسه به آستان قدس رضوی تعلق داشته و سپس به صورت مدرسه در آمده است.
از این رو پس از تخریب مدرسه، دستور احداث رواق با شکوه و وسیعی در همان مکان را صادر کردند. این رواق در سه طبقه و با مساحت 9700 مترمربع، اکنون بزرگترین رواق حرم مطهر موسوم به دارالولایه است.
منبع: مدارس حوزه علمیه مشهد، نوشته محمود پسندیده

شکوه گسترش حرم بعد از انقلاب اسلامی در یک نگاه

صحن رضوی حرم امام رضا (ع)شاید کم سن و سال‌‌ها فلکه قدیم حضرت را زیاد به خاطر نیاورند، زمانی که حریم حرم خیلی کمتر از الآن بود و دور تا دور فلکه حضرت را حجره‌‌های کوچک بازاری‌‌ها فرا گرفته بود. اما مشهدی‌‌های با سابقه و قدیمی حتماً آن سال‌‌ها را به یاد می‌آورند. آن‌‌ها وقتی خاطرات سی سال پیش‌شان را با الآن مقایسه می‌کنند، می‌بینند خیلی چیزها تغییر کرده است.
حقیقتی که همه زائران دور و نزدیک حضرت رضا (علیه السلام) هم به آن معتقدند، این است که حرم از بعد از انقلاب به این طرف، چیز دیگری شده است؛ با شکوه‌تر و وسیع‌تر.
افزایش تصاعدی زائران، عدم گنجایش فضاهای باز و سرپوشیده حوزه حرم و رواق‌‌ها، عدم سهولت زیارت و آمد و رفت انبوه زائران و ...، آستان قدس رضوی را وا داشت به راه‌‌هایی فکر کند که ضمن در نظر گرفتن مسائل اجتماعی، فرهنگی زیارتی و خدماتی، بهترین و آرام‌ترین فضاهای لازم برای زیارت و نیایش زائران فراهم شود.
با عنایت تولیت عظمی آستان قدس رضوی، روند احداث فضاهای زیارتی، فرهنگی و خدماتی به‌سرعت افزایش یافت، به‌گونه‌ای که طی سال‌‌های اخیر، حجم عملیات اجرایی بالغ بر پنج برابر بناهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است. زیربنای اماکن در طول 12 قرن، حدود 12 هکتار بود، در صورتی که از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون به 90 هکتار رسیده است. احداث بناهای سرپوشیده و فضاهای باز جدید، همراه با توسعه و ترمیم بناهای گذشته، از رویکردهای اصلی این ساخت و سازها بوده، ضمن این‌که آستان قدس رضوی در این سال‌‌ها از توسعه فضاهای فرهنگی هم غافل نمانده است.
با احتساب تلاش‌‌های اخیر، از آغاز پیدایش حرم تاکنون، 26 بنای سرپوشیده به نام رواق، 9 فضای باز به نام صحن و 4 مدخل ورودی به نام بست در اطراف مضجع شریف رضوی ساخته شده است. در ادامه این ویژه‌نامه، به مهم‌ترین فعالیت‌‌های انجام شده در جهت احداث و توسعه حرم رضوی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی که شامل سه بخش فضاهای عبادتی و زیارتی، فضاهای فرهنگی و فضاهای خدماتی است، به‌طور خلاصه اشاره می‌شود.

گسترش فضاهای عبادتی و زیارتی

بیشترین نمود گسترش و ساخت و ساز اماکن متبرکه، در فضاهای عبادتی و زیارتی بوده است. در تمام این مکان‌‌ها فنون و فناوری جدید با هنر و ذوق ایرانی، اسلامی آمیخته شده تا یک فضای روحانی همراه با آرامش خاطر برای زائر ایجاد شود. در این حوزه تغییرات زیر بیشتر از همه به چشم می‌خورد:

گسترش روضه منوره

توسعه روضه منوره از سه طرف
تعویض ضریح قدیم و نصب ضریح جدید (ضریح پنجم)
تعویض سنگ قبر صندوقچه‌ای درون حرم
نصب سنگ جدید و تعویض سنگ‌‌های کف روضه منوره

رواق‌‌های جدید

احداث رواق جدید بالاسر مبارک در محدوده رواق‌های دار السیاده، دار الشرف و دار الولایه با زیربنای 536 متر مربع
احداث رواق دار الولایه در غرب و شمال غربی حرم مطهر با زیربنای 1965 متر مربع
احداث رواق دار الاجابه در بخش تحتانی رواق دار الولایه با زیربنای 1965 متر مربع
احداث رواق دار الهدایه در جنوب غربی حرم مطهر با زیربنای 536 متر مربع
احداث رواق دار الرحمه در جنوب غربی روضه منوره با زیربنای 831 متر مربع
احداث رواق دار الحکمه در حد فاصل بین صحن انقلاب و صحن آزادی و بست شیخ حر عاملی با زیربنای 1468 متر مربع
احداث رواق دار الحجه در بخش تحتانی صحن انقلاب با زیربنای 6799 متر مربع
احداث رواق امام خمینی (قدس سره) در دو طبقه با مساحت 9840 متر مربع و زیربنای 22000 متر مربع
احداث رواق دار الکرامه در ضلع شمال شرقی روضه منوره و جنوب شرقی صحن انقلاب با 1830 متر مربع زیربنا، در زمینی به مساحت 488 متر مربع
توسعه رواق دار الضیافه

صحن‌‌های جدید

احداث صحن جمهوری اسلامی بدون احتساب زیرزمین با زیربنای 19065 متر مربع
احداث صحن قدس در جنوب روضه منوره و جنب مسجد گوهرشاد با زیربنای 6969 متر مربع
احداث صحن جامع رضوی در ضلع جنوبی اماکن متبرکه با 117584 متر مربع زیربنا
احداث صحن غدیر، صحن جانبی ضلع غربی صحن جامع با مساحت 14414 متر مربع
احداث صحن کوثر، صحن جانبی ضلع شرقی صحن جامع با مساحت 15266 متر مربع
احداث صحن هدایت که در ضلع شرقی اماکن متبرکه واقع شده و 17980 متر مربع زیربنا دارد.

گسترش فضاهای فرهنگی

کتابخانه، دانشگاه، موزه و ...؛ شاید تا چند سال پیش تصور این مکان‌‌ها در فضاهای زیارتی بعید به نظر می‌رسید، اما زائران حرم رضوی خیلی وقت است که در کنار زیارت، از این امکانات فرهنگی هم استفاده می‌کنند. در زمینه گسترش فضاهای فرهنگی حرم مطهر در بعد از انقلاب اسلامی تلاش‌های زیر صورت گرفته است:

کتابخانه و دانشگاه

احداث دانشگاه علوم اسلامی رضوی با دو ساختمان شماره 1 در مساحت 9413 متر مربع و زیربنای 22000 متر مربع و ساختمان شماره 2 با مساحت 5109 و زیربنای 12000 متر مربع
احداث کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در شمال غربی حرم مطهر با زیربنای 28000 متر مربع در سه طبقه، در زمینی به مساحت 11000 متر مربع
احداث کتابخانه مسجد گوهرشاد در جنوب غربی روضه منوره با زیربنای 1200 متر مربع در زمینی به مساحت 997 متر مربع
احداث ساختمان بنیاد پژوهش‌‌های اسلامی به مساحت 11988 متر مربع و زیربنای 24000 متر مربع
احداث ساختمان مدیریت حوزه علمیه خراسان با مساحت 1455 متر مربع و زیربنای 5440 متر مربع

موزه‌‌های جدید

احداث موزه قرآن (گنجینه قرآن و نفایس) با مساحت 1687 متر مربع و زیربنای 4507 متر مربع
توسعه موزه مرکزی و احداث موزه‌‌های تمبر و اسکناس، ساعت، صدف، سلاح و... به مساحت 1382 متر مربع و زیربنای 5462 متر مربع
احداث موزه فرش به مساحت 2331 متر مربع و زیربنای 6600 متر مربع

بازسازی بناهای تاریخی

بازسازی مدرسه نواب با همان طرح سابق خود با زیربنای 7450 متر مربع و مساحت 2650 متر مربع
بازسازی مقبره پیر پالان‌دوز با مساحت 2403 متر مربع و زیربنای 6630 متر مربع
بازسازی مسجد صدیقی‌‌ها با مساحت 930 متر مربع و زیربنای 1132 متر مربع
بازسازی مسجد ملاهاشم با مساحت 606 متر مربع و زیربنای 1516 متر مربع
نوسازی مدارس علمیه پریزاد و دو در
مرمت و بازسازی مقبره شیخ حر عاملی
پروژه مقبره شیخ طبرسی در ضلع شمالی حرم مطهر، کنار باغ رضوان با مساحت 240 متر مربع و زیربنای 252 متر مربع

گسترش فضاهای خدماتی

بست‌‌های جدید

احداث بست شیخ بهائی در جنوب غربی روضه منوره با مساحت 3510 متر مربع
توسعه و بهسازی بست شیخ طبرسی در شمال روضه منوره با مساحت 1887 متر مربع
توسعه و بهسازی بست شیخ طوسی در شمال غربی روضه منوره با مساحت 3520 متر مربع
توسعه و بهسازی بست شیخ حر عاملی در شمال شرقی حرم مطهر با مساحت 3448 متر مربع
احداث بست خسروی نو به ورودی باب الجواد (علیه السلام) در جنوب اماکن متبرکه در سه طبقه با مساحت 7256 متر مربع و زیربنای کل 14570 متر مربع
احداث بست امام رضا (علیه السلام) و ورودی باب الرضا (علیه السلام) در ضلع جنوب شرقی اماکن متبرکه با مساحت 3393 متر مربع و زیربنای 5537 متر مربع

پارکینگ‌‌ها، زیرگذرها و دوربرگردان‌‌ها

احداث پارکنیگ شماره 1 در زیر صحن غدیر که در تراز 20/7 متر قرار دارد و زیربنای 55810 متر مربع را در برگرفته است.
احداث پارکینگ شماره 2 واقع در زیر صحن کوثر و قسمتی از ضلع شرقی صحن جامع رضوی با گنجایش 452 خودرو و مساحت 27234 متر مربع
احداث پارکینگ شماره 3 در زیر صحن هدایت با گنجایش 493 خودرو و 20470 متر مربع مساحت
احداث پارکنیگ شماره 4 جنب سردر شیرازی با گنجایش 521 خودرو و 9485 متر مربع زیربنا
احداث رینگ زیرگذر اطراف حرم مطهر به مساحتی بالغ بر 31304 متر مربع
اتصال دوربرگردان‌‌ها و زیرگذر با مساحت 26554 متر مربع
احداث دوربرگردان بست شیخ طوسی با مساحت 12258 متر مربع
احداث دوربرگردان بست شیخ حر عاملی با مساحت 10398 متر مربع
احداث دوربرگردان شیخ طبرسی با مساحت 15091 متر مربع
احداث سردرهای ورودی سه دور برگردان شیرازی با زیربنای 25492 متر مربع، نواب با زیربنای 16850 متر مربع و طبرسی با زیربنای 27715 متر مربع

مهمان‌سراها، بازارها، سرویس‌‌های بهداشتی

توسعه مهمان‌سرای حضرت در ضلع شمالی بست شیخ حر عاملی با مساحت حدود 1066 متر مربع و زیربنای حدود 4264 متر مربع
احداث بازارچه هدایت
احداث راسته بازار
احداث زائرسرا
احداث مجتمع خدماتی کوثر با زیربنای 18086 متر مربع در دو طبقه تجاری و دو طبقه سرویس‌‌های بهداشتی
مجتمع خدماتی غدیر با زیربنای 19000متر مربع در دو طبقه تجاری و دو طبقه سرویس‌‌های بهداشتی
احداث سرویس‌‌های بهداشتی در بست شیخ طوسی
احداث سرویس‌‌های بهداشتی در بست شیخ بهائی

جاهای دیگر...

احداث آسایشگاه خدام، طبقه فوقانی رواق دار الولایه
احداث ساختمان اداری دانشگاه علوم اسلامی رضوی
احداث کفشداری 13 و 14
احداث مرکز کنترل صوت
احداث باغچه مرتفع غربی
احداث باغچه مرتفع شرقی
احداث انبار فرش
احداث کوچه 8 و 14 متری
احداث موتورخانه‌‌های قطاع 1 و 2 و 4
احداث بلوک ب شرقی
احداث بلوک ب غربی
احداث سرای میر معین

معرفی اماکن حرم

اماکن حرم امام رضا (ع)

بقعه مبارکه

وضعیت فعلی حرم
واژه «حرم» در ذهن اکثر زائران، ضریح مقدس را تداعی می‌کند. اما در واقع به فضای مربع شکلی که بقعه مبارکه را در برگرفته و شامل گنبد، سنگ مرقد و ضریح مقدس می‌شود، حرم می‌گویند. حرم از طریق صفه‌‌هایی به داخل و خارج مرتبط می‌شود.
شکل هندسی حرم مطهر، تقریباً مربع است که مساحت آن بعد از عملیات توسعه به حدود 182 هزار متر مربع رسیده است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در ادامه عملیات و اقدامات ساختمانی در اماکن، قسمت‌‌هایی دیگر از حرم مطهر، از جمله پشت سر و پیش رو و پایین پای مبارک نیز توسعه یافت و با انجام عملیات توسعه، نمای آن همانند ضلع بالاسر مبارک، با کاشی معرق تزیین شد.
حرم از دو طرف (جنوب و مشرق) به وسیله درهای طلا به رواق‌‌ها راه دارد و از دو طرف دیگر، (شمال و مغرب) از طریق دو صفه بزرگ، به دیگر رواق‌‌ها و مسجد بالاسر مرتبط است.

صفه‌‌ها
صفه جنوبی
صفه جنوبی در ضلع پیش روی مبارک واقع است و در طلای پیش رو، در معبر این صفه جای دارد. این صفه راه ارتباطی رواق دار الحفاظ و روضه منوره است.

صفه شمالی
این صفه در پشت سر مبارک واقع شده و راه ارتباطی میان حرم و دو رواق دار الفیض و توحیدخانه است.

صفه شرقی
صفه شرقی در ضلع پایین پای مبارک واقع شده و از این طریق، رواق گنبد حاتم خانی به حرم مرتبط می‌شود. بر بلندای قامت این صفه نیز دری زرین نصب شده است.

صفه غربی یا صفه بالاسر حضرت
این صفه در ضلع غربی حرم واقع شده و راهی است بین حرم و مسجد بالاسر.

بقعه و بازسازی آن بعد از پیروزی انقلاب اسلامی
افزایش جمعیت کشور پس از پیروزی انقلاب اسلامی که توأم با افزایش علاقه‌‌های مذهبی در مردم بود، موجب شد تعداد زائران مرقد منور ثامن الائمه (علیه السلام) نیز به‌طور چشمگیری افزایش پیدا کند، به‌طوری که وسعت حرم جواب‌گوی انبوه زوار مشتاق نباشد.
از طرف دیگر، چون قسمت بالاسر مبارک، بتنی بوده و پی سختی داشت و سه طرف دیگر با پی آجری و سست بود، گنبد در مقابل نیروهای جانبی مانند نیروهای حادث از زلزله مقاومت نداشت. از این‌رو بازسازی اطراف حرم ضروری بود. عملیات توسعه پشت سر مبارک، از اول آبان ماه 1358 شروع شد که طی آن به مساحت هجده متر مربع وسعت یافت و نمای آن مانند مسجد بالاسر مبارک، کاشی‌کاری شد.
بار دیگر در سال 1359 عملیات تجدید بنای اساسی و توسعه دو ضلع پیش‌رو و پایین پای مبارک به مساحت 36 متر مربع شروع شد و حرم مطهر در 25 اسفند سال 1359 بازگشایی شد. در این بازسازی، درِ پایین پا تعویض و اندازه آن به مقدار 70/1 متر افزایش یافت. عرض در چهار لتی فعلی 70/3 متر است. پیش روی مبارک دارای سه راه ورودی شد و وسعت چشمگیری پیدا کرد. در حال حاضر زائران به آسانی می‌توانند به زیارت بروند و یا هنگام توقف در دار الحفاظ ضریح مطهر را مشاهده کنند.

سنگ مرقد مطهر
تاکنون سه سنگ مرقد بر مزار حضرت رضا (علیه السلام) نصب شده که هر کدام ارزش تاریخی خود را دارند. قدیمی‌ترین آن‌‌ها، سنگ مرمری با ابعاد40*30 و قطر6 سانتی‌متر است که در اوایل قرن ششم بر مزار امام (علیه السلام) نصب شد. این سنگ از نفایس بسیار ارزشمند موزه آستان قدس رضوی است که از نظر تاریخی و نوع خط آن که کوفی شکسته است، اهمیت فوق العاده‌ای دارد. سه کتیبه در حاشیه سنگ و یک کتیبه در سطح محرابی شکل آن نقش بسته است.
دومین سنگ مرقد امام (علیه السلام)، به‌ظاهر سنگی از جنس مونسار (مرمر سفید آهکی) است که به‌جای سنگ قبلی بر مزار امام (علیه السلام) جای داشته و آگاهی چندانی از چگونگی آن به دست نیامده است.
سومین سنگ مزار حضرت، سنگی مرمر بسیار ممتاز از معدن توران پشت یزد است. این سنگ به رنگ سبز چمنی با ابعاد 20/2*10/1 و قطر یک متر و وزن 3600 کیلوگرم است که هم‌زمان با تعویض و نصب ضریح پنجم در سال 1379 هـ.ق در حرم مطهر، درون ضریح بر مرقد امام (علیه السلام) نصب شد.
سنگ پیشین مضجع شریف امام (علیه السلام) به لحاظ قدمت و آسیب دیدگی، همزمان با تعویض و نصب ضریح جدید با حضور مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه‌ای (مدّ ظله العالی) تعویض و به‌جای آن سنگ جدید با محتوای الهام بخش هنری و آیات الهی بر مضجع نورانی امام (علیه السلام) نصب شد.
بر سطح این سنگ جدید، علاوه بر کلمات مقدس و الهام بخش، تاریخ ولادت و شهادت امام هشتم (علیه السلام) نقش بسته است.

متن کتیبه سطح سنگ جدید مرقد امام رضا (علیه السلام)
متن زیر بر سطح سنگ جدید مرقد امام رضا (علیه السلام) حک شده است:
«هذا هو المرقد الشریف للامام التقی النقی الصدیق الشهید، وارث الانبیاء والمرسلین، ثامن الائمه المعصومین من اهل بیت رسول رب العالمین، حجه الله علی الخلق اجمعین، سیدنا و مولانا ابی الحسن الرضا علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین.
ولد بالمدینه فی الحادی عشر من ذی القعده عام 148 و استشهد بطوس فی آخر صفر سنه 203 من الهجره النبویه و قد جدّد هذا المضجع المطهر عام 1418 هـ.ق»
ترجمه متن کتیبه:
«این مرقد شریف امام پرهیزگار، پاک، راستگو، شهید و وارث پیامبران و فرستادگان پروردگار، هشتمین فرد از امامان معصوم اهل بیت پیامبر خدای جهانیان، حجت خدا بر تمام موجودات عالم، آقا و مولای ما ابوالحسن رضا، علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب (علیه السلام)، که سلام و درود خداوند بر تمام آنان باد.
در روز 11 ذی العقده سال 148 هـ.ق در مدینه متولد و در آخر ماه صفر سال 203 از هجرت پیامبر، در شهر توس شهید شد و این مرقد مطهر در سال 1418 هـ.ق بازسازی شد.»
و نیز دو بیت زیر از اشعاری که حضرت به قصیده دعبل ملحق فرموده‌اند، بر آن حک شده:
و قبر بطوس یا لها من مصیبه * الحت علی الاحشاء بالزّفرات
الی الحشر حتی یبعث الله قائماً * یُفرّجُ عنا الغمّ و الکربات
(قبری در طوس است، چه عجب مصیبتی است، مصیبت آن با ناله‌‌های دردناک، آتش حسرت را تا روز قیامت در درون می‌افروزد تا اینکه خداوند قائمی را برانگیزد و اندوه و سختی‌‌ها را از ما برطرف سازد.)
علاوه بر این، آیاتی از کلام الله مجید نیز زینت‌بخش سنگ شده است:
بالای سر مبارک: یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیه مرضیه فادخلی فی عبادی و ادخلی جنتی
پیش روی مبارک: انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل بیت و یطهرکم تطهیراً
پشت سر مبارک: سلام علی آل یاسین انا کذالک نجزی المحسنین انه من عبادنا المؤمنین
پایین پای مبارک: یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم
زیر خط‌‌های کتیبه نوشته شده است:
سلام علی آل طه و یس * سلام علی آل خیر النبیین
سلام علی روضه حل فیها * امام یُباهی به الملک و الدین

صندوق مزار مقدس امام (علیه السلام)
به روایت تاریخ، بر مرقد امام رضا (علیه السلام) علاوه بر سنگ قبر، صندوقی نیز تعبیه شده بود. سابقه اولین صندوق به اوایل قرن ششم باز می‌گردد. عماد الدین ابوجعفر محمد بن علی طوسی، معروف به ابن حمزه، از علمای قرن ششم، که شخصاً شاهد قضیه بوده، می‌گوید: «انوشیروان زردشتی از اهالی اصفهان در پی مشاهده کرامتی از امام، مسلمان شد و در سال 500 هـ.ق صندوقی چوبی با روکش نقره بر مرقد امام (علیه السلام) نصب کرد.» (الثاقب فی المناقب، ص 205-206)
صندوق دوم، صندوق چوبی با روکش و میخ‌‌های طلا، معروف به صندوق عباسی بود که در سال 1022 هـ.ق بر روی مرقد امام نصب شده بود. این صندوق دارای تزیینات هنری و گران‌بهایی بود که پس از گذشت زمان به علت متلاشی شدن ارکان و پایه‌‌های آن، در سال 1311 هـ.ق از روی مضجع شریف برداشته شد.
صندوق سوم، صندوق سنگی از سنگ مرمر معدن شاندیز به رنگ سبز لیمویی و در چند قطعه بود که در سال 1311 هـ.ق مرحوم حاج حسین حجار باشی زنجانی آن را تهیه کرد و بر روی مرقد منور امام (علیه السلام) نصب کرد. این صندوق سنگی که عنوان سنگ قبر را داشت، تا سال 1379 هـ.ق درون ضریح چهارم جای داشت و در این سال هنگام تعویض ضریح برداشته شد و سنگ قبر جدید به‌جای آن در زیر ضریح پنجم جای گرفت.

نقشه حرم مطهر امام رضا (ع)

ضریح مقدس

ضریح، شبکه‌ای محیط بر صندوق است. بنا بر شواهد تاریخی، نصب ضریح بر مرقد مطهر امام رضا (علیه السلام) از دوره صفویه آغاز شده و سابقه ضریح تا پیش از این دوره معلوم نیست. از آن زمان تاکنون پنج ضریح بر مرقد مطهر امام رضا (علیه السلام) جای گرفته که هم سنگ مرقد و هم صندوق را دربرداشته است.

ضریح اول؛ ضریح چوبی صفوی
اولین ضریح، ضریحی چوبی طلا و نقره کوب، مربوط به اواسط قرن دهم بوده که در دوره صفویه به سال 957 هـ.ق ساخته و بر روی صندوق مرقد نصب شده است. در کتیبه دور این ضریح سوره «هل اتی» به خط ثلث نوشته شده و کتیبه سر در ضریح که بر لوحه‌ای از طلا نوشته شده بود، سابقه تاریخی و نصب ضریح را چنین نشان می‌دهد: «در عهد سلطنت بنده شاه ولایت، طهماسب بن اسماعیل صفوی این محجر مبارک در این مکان مقدس نصب گردید. سنه 957.»

ضریح دوم؛ ضریح نگین نشان نادری
ضریح فولادی مرصع، معروف به نگین نشان است که در سال 1160 هـ.ق به آستان قدس رضوی تقدیم و نصب شده است. واقف ضریح، شاهرخ میرزا، فرزند رضا قلی میرزا، نوه نادرشاه افشار بوده است.
ضریح نگین نشان که اکنون در سرداب مقدس جای دارد، از فولاد ساخته شده و بالغ بر دو هزار قبه مزین به یاقوت و زمرد بدنه آن را زینت داده‌اند. ضریح دوم بیش از 260 سال است که بر مرقد امام (علیه السلام) نصب شده است. این ضریح ابتدا روی مضجع شریف و زیر ضریح سوم و پس از آن زیر ضریح چهارم جای داشت. هنگام نصب ضریح پنجم در سال 1379 هـ.ش به داخل سرداب انتقال یافت و روی مرقد منور امام (علیه السلام) نصب شد. به این ترتیب به نیت واقف جامه عمل پوشیده شد. در کتیبه‌ای که بالای در ورودی ضریح نصب شده، به خط نستعلیق نوشته شده است:
«نیاز رحمت ایزد مستعان و تراب اقدام زوار این آستان ملک پاسبان، سبط سلطان نادرشاه شاهرخ شاه الحسینی الموسوی الصفوی بهادر خان به وقف و نصب این ضریح و قبه‌‌های مرصع چهار گوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید. سنه 1160 قمری»

ضریح سوم؛ ضریح فولادی قاجاری ضریح فولادی قاجاری
ضریح فولادی ساده‌ای است به ابعاد 4*3 متر و ارتفاع حدود 2متر. این ضریح مربوط به عهد قاجاریه است و در عصر سلطنت فتحعلی شاه قاجار در سال 1238 هـ.ق روی ضریح نگین نشان در حرم مطهر جای گرفت. این ضریح نیز مزین به طوق و گوی طلای جواهر نشان است و در طرف پایین پای مبارک، در مرصع تقدیمی فتحعلی شاه قاجار نصب شده بود. این در ممتاز و ارزشمند، اکنون بالای صفه غربی حرم مطهر در قابی مخصوص جای دارد.
ضریح سوم پس از مدتی به علت پوسیدگی پایه‌ها و تزلزلی که در ارکان آن به عمل آمده بود، در سال 1338 هـ.ش برچیده شد و به موزه انتقال یافت و به‌جای آن ضریح چهارم روی ضریح نگین نشان (ضریح دوم) نصب شد.

 
ضریح شیر و شکر ضریح چهارم، ضریح شیر و شکر
چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره، معروف به «شیر و شکر» است که در سال 1338 هـ..ش. پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، روی ضریح نگین نشان نصب شد. این ضریح به اهتمام و نظارت مرحوم سید ابوالحسن حافظیان، توسط استاد هنرمند، مرحوم حاج محمد تقی ذوفن و تعدادی هنرمند و استادکار و قلمزن اصفهانی، طراحی و ساخته شد.
ضریح چهارم حدود 4 متر طول و 60/3 عرض و 90/3 متر ارتفاع دارد. چهارده دهانه به نام چهارده معصوم (علیهم السلام) بر روی آن وجود دارد و وزن آن 7 تن است. بر لبه ضریح سوره یس به خط ثلث بر صفحه‌ای از طلا به خطاطی آقای فضائلی اصفهانی نوشته شده و در کتیبه دوم، دور تا دور ضریح سوره هل اتی نیز به خط ثلث مکتوب است. بر لبه ضریح تعداد 44 برگ از نقره ملمع به طلا، میان 44 گلدان ملمع به طرز بسیار زیبایی نصب شده است. همچنین تعداد 44 اسم از اسمای حسنای الهی به خط ثلث و به قلم حاج شیخ احمد زنجانی بر صفحه‌ای با زمینه میناکاری لاجوردی و گل‌‌های رنگارنگ، به‌صورت خط برجسته طلاکاری شده، ضریح مطهر را زینت بخشیده‌اند.
سقف ضریح را صفحاتی آراسته به طلا و نقره پوشانده‌اند. درون سقف ضریح بر کتیبه‌ای، آیه‌ای به خط ثلث و رنگ سفید بر زمینه‌ای لاجوردی نوشته شده و در همان کتیبه، این آیه به خط طلایی کوفی نوشته شده و به عبارت «لله الاسماء الحسنی فادعوه بها» مکتوب است.

ضریح پنجم؛ ضریح آفتاب پس از گذشت 42 سال از عمر ضریح، به علت فرسوده شدن و ساییدگی شبکه‌های اطراف و روکش‌‌های نقره و طلایی ضریح و سست شدن ارکان آن، ساخت و نصب پنجمین ضریح ضروری بود. از این‌رو، آستان قدس رضوی اقدام به طراحی و ساخت و نصب ضریح جدید کرد. این امر یکی از اقدام‌‌های بسیار چشمگیر دوران استقرار نظام مقدس جمهوری اسلامی است که در کنار دیگر فعالیت‌‌های وسیع و گسترده توسعه و بازسازی اطراف حرم مطهر انجام گرفت.
در سال 1372 هـ.ش به دستور تولیت آستان قدس رضوی، مطالعات و بررسی‌‌های مقدماتی ساخت ضریح جدید آغاز شد. به دنبال آن طرح‌‌های متعددی از سوی هنرمندان نامی کشور ارایه شد که در نهایت، توفیق طراحی ضریح، نصیب استاد فرشچیان، طراح و هنرمند برجسته شد.
با برگزیده شدن طرح و همکاری دیگر هنرمندان و طراحان نامی کشور، کار ساخت ضریح، تحت نظارت هیئت اجرایی سازمان عمران و توسعه حریم حرم حضرت رضا (علیه السلام) آغاز شد.

ضریح پنجم با کیفیتی مرکب از ساختاری تشکیل یافته از آهن، فولاد، چوب گردو برای نصب روکش‌‌ها و پوشش طلا و نقره ساخته شد. کارهای قلمزنی و هنری متناسب با مبانی و ابعاد هنری موجود در طرح اجرا شد و به گونه‌ نگارستانی بدیع با نمادها و سمبول‌‌های معماری هنری، هماهنگ با بناهای کهن آستان قدس رضوی درآمد. ضریح پس از هفت سال کار مداوم با کیفیتی بسیار عالی و در نهایت استحکام به وزن 12 تن و ابعاد 78/4*73/3 و ارتفاع 96/3 متر ساخته و آماده نصب شد.
دور خارجی ضریح با سوره مبارکه «یس» و «هل اتی» به خط ثلث با طلا و نقره تزیین شده است. در چهار سوی این ضریح، چهارده دهانه به نشانه چهارده معصوم (علیهم السلام) و طراحی گل‌‌های پنج و هشت پر، نمادی از خمسه طیبه و هشتمین حجت خدا وجود دارد. طرح گل‌‌های آفتابگردان ضریح، نمودی است از لقب شمس الشموس. سقف و دیوارهای درون ضریح با خطوط اسماء الله و هنر خاتم کاری بسیار بدیع و زیبا به طراحی‌‌های استاد فرشچیان، توسط استاد هنرمند «کشتی آرای شیرازی» و همکاران‌شان تزیین شده است.
سرانجام، عملیات برچیده شدن ضریح چهارم و نصب ضریح جدید از روز 1379/10/21پس از انجام مراسم غبارروبی آغاز شد و بعد از پنجاه روز کار شبانه روزی به پایان رسانید. سرانجام روز سه شنبه 1379/12/16 هـ.ش. مصادف با عید سعید قربان با حضور مقام معظم رهبری، حضرت آیه الله خامنه‌ای و آیت الله واعظ طبسی، تولیت عظمی آستان قدس رضوی، روضه منوره رضوی با ضریح پنجم بازگشایی شد

گنبد

گنبد طلا منور امام رضا (علیه السلام)گنبد نمادی ویژه در شهرها و سرزمین‌‌های کهن و مذهبی و نشانگر علاقه و ارادت مردم به پیشوایان دینی و اولیای خداست. گنبد زراندود امام رضا (علیه السلام)، یکی از زیباترین جلوه‌‌های مذهبی است که با درخشندگی خشت‌‌های طلایی خود، همواره مورد احترام بینندگان بوده و هست. زائر دلباخته‌ای که به قصد زیارت، راه‌‌های طولانی را پشت سر گذاشته و قدم به شهر مقدس مشهد می‌گذارد، در آغاز ورود با دیدن گنبدی طلایی، لبریز از شور و شوق زیارت مرقد منور حضرت رضا (علیه السلام) می‌شود.
گنبد منور امام (علیه السلام) از نظر ساختمان و ارتفاع، در نهایت هنرمندی و زیبایی ساخته شده و دو پوشش دارد. پوشش اول، سقف حرم است که مقعر و مقرنس است و به آن قبه گفته می‌شود. پوشش دوم بر فراز آن و همان گنبد طلاست. بین دو پوشش، فضایی خالی به بلندای بیش از 13 متر وجود دارد. سنگینی گنبد بر دیوارهای تالار (حرم مطهر) است که ضخامت آن به حدود 90/2 متر می‌رسد.
ارتفاع قبه از کف حرم، 80/18 متر و تا انتهای گنبد یا بلندترین نقطه اوج محدب (رأس گنبد)، حدود 20/31 متر است. دور گنبد از سطح خارج آن، 10/42 متر و ارتفاع آن از اول طلاکاری تا تیزه گنبد، 40/16 متر و ارتفاع سر طوق گنبد، 50/3 متر است. از اول طلاکاری تا زیر بازوبندی گنبد و به عبارت دیگر، بلندی ساقه تا ابتدای آجرهای زراندود، 79/4 متر است.
گنبد منور ابتدا مانند سایر بناها، از آجرهای زرد رنگ ایرانی ساخته شده و پس از آن با کاشی تزیین یافت. تا سال 932 هـ.ق (روزگار صفویه) با کاشی‌‌های نفیس آراسته بود، تا اینکه در این سال، طهماسب صفوی برای نخستین بار گنبد را با خشت‌‌های طلا زینت داد. او نخست کاشی‌‌های گنبد را برچید و پس از آن، روی گنبد را با ورق‌‌های مسی که رویه‌ای از طلا داشت، زراندود کرد.

پیشینه تاریخی و بانی گنبد
به یک روایت، مأمون پس از مرگ هارون و دفن او در بقعه هارونی، بر فراز بقعه قبه‌ای بنا کرد و به روایت دیگر، این بنا که یکی از تالارهای باغ منسوب به حمید بن قحطبه بود، خود قبه‌ای داشته است. به عقیده برخی مورخان، این قبه در حوادث خراسان مانند حمله سبکتکین در اواخر قرن چهارم، با آسیب حرم مطهر تخریب شد و پس از آن سلطان محمود غزنوی در سال 400 هـ.ق حرم را بازسازی کرد و قبه‌ای بر فراز بقعه ساخت. از آن زمان تا عصر سلجوقیان، حرم مطهر با همان قبه باقی مانده بود تا اینکه در اوایل قرن ششم در عهد سلطان سنجر سلجوقی، شرف الدین ابو طاهر قمی، وزیر سلطان سنجر سلجوقی، ضمن تعمیر روضه منوره، اقدام به احداث گنبد بر فراز قبه کرد و آن همین گنبدی است که اکنون نهصد سال از احداث آن می‌گذرد. در زیر کتیبه دور گنبد آمده است: «عمل کمال الدین محمود یزدی» و در جای دیگر نوشته شده:‌ «کتبه علیرضا العباسی»

تخریب گنبد در طول دوران‌‌ها
پس از طلاکاری گنبد، چند رویداد از جمله فتنه ازبک‌‌ها در سال 997 هـ.ق و عبد المؤمن خان ازبک که ضمن تاراج نفایس آستان قدس رضوی، طلای گنبد و گلدسته را به غارت برد، باعث از بین رفتن طلاکاری گنبد شد. پس از این خیانت، در سال 1010 هـ.ق زمانی که شاه عباس صفوی پیاده از اصفهان به مشهد مقدس آمد، دستور طلاکاری دوباره گنبد را صادر کرد. این کار در سال 1016 هـ.ق پایان یافت و علیرضا عباسی، خوشنویس بنام روزگار صفوی نیز مأمور نوشتن کتیبه کمربندی دور گنبد به خط ثلث برجسته شد.
رویداد دیگری نیز باعث تخریب گنبد شد و آن زلزله شدید سال 1048 هـ.ق بود که در مشهد به وقوع پیوست. در این زلزله، شکستی در سطح خارجی گنبد به وجود آمد و تعدادی از خشت‌‌های زراندود آن ریخت. شاه سلیمان صفوی کسی بود که افتخار ترمیم گنبد و تجدید طلاکاری آن پس از این حادثه، به نام او در تاریخ ثبت شد. رویداد ننگین دیگر در تاریخ گنبد، به توپ بستن آن به دست روسی‌‌های تزاری است. آن‌‌ها در سال 1330 هـ.ق نقاطی از بدنه گنبد را به حجم یک کله قند شکاف دادند که اکنون هم از درون گنبد، جای اصابت تیرها قابل رؤیت است.
همه این عوامل به اضافه ساییدگی روکش طلای گنبد بر اثر گذشت زمان، باعث شد که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی برای تعمیر و تزیین مجدد گنبد فکر اساسی شود.
برای این منظور، خشت‌‌های قدیمی را از سطح گنبد برداشتند و لایه‌ای از بتون بر سطح آن ریختند. پس از آن با خشت‌‌های مسی روکش طلا، سطح گنبد تزیین شد. این خشت‌‌های زرین حدود هفتصد متر مربع از سطح گنبد را پوشش داده‌اند.

مناره‌‌ها

منارهمناره یا منار در لغت یعنی جای نور و روشنایی و در اصطلاح، بنایی است بلند که از قدیم بر فراز ایوان اصلی مسجدها، زیارتگاه‌‌ها و مدارس دینی می‌ساختند و از آن برای پرتو افکنی و اذان‌گویی استفاده می‌کردند.
علاوه بر این، مناره یا گلدسته، نمادی از مهم‌ترین عناصر معماری است که جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ معماری اسلامی و آداب و سنن اجتماعی ایران دارد. بنابراین، پیش از آنکه مناره در کنار مسجدها برای اذان‌گویی ایجاد شود،‌ به عنوان برج‌‌های راهنمایی بوده که مسافران را هدایت می‌کرده و در مواردی میلِ نشان راهنما به حساب می‌آمده است.
اکنون با احتساب دو مناره رفیع مسجد گوهرشاد، دوازده مناره در بناهای حوزه حرم حضرت امام رضا (علیه السلام) وجود دارد.
در مجموعه قدیمی آستان قدس رضوی، دو مناره با اختلاف قدمت وجود دارد؛ یکی در جنوب صحن انقلاب، نزدیک گنبد طلا و دیگری مقابل و به قرینه آن، در شمال صحن و بالای ایوان عباسی.
این دو مناره هر دو با روکش طلا تزیین شده‌اند و مناره نزدیک گنبد که به صورت منفرد ساخته شده، از سابقه تاریخی و قدمت بیشتری برخوردار است.
احداث مناره به صورت منفرد تا قرن ششم ادامه داشته و از آن به بعد ساختن مناره به صورت زوج معمول شد. بنابراین، تاریخ بنای مناره کنار گنبد به اوایل قرن ششم باز می‌گردد که به‌جای احداث دو مناره کنار گنبد، یک مناره ساخته شد. طهماسب صفوی در قرن دهم مناره مذکور را مرمت و به طلا آراسته کرد.
بعد از آن، نادر شاه افشار همزمان با طلاکاری ایوان امیر علیشیر، مناره کنار گنبد را نیز دوباره طلاکاری کرد.
بلندی مناره کنار گنبد، از سطح صحن انقلاب تا انتها، 5/40 متر و محیط آن حدود 13 متر است. ابتدای قسمت پایین گلدسته از سطح بام ایوان آجرچینی شده و بالای آن با کاشی تزیین یافته است. از بالای کاشی تا انتهای گلدسته با خشت‌‌های مطلا از نوع خشت‌‌های مطلای گنبد پوشیده شده است. زیر مناره، کتیبه‌ای به خط ثلث برجسته، حاوی صلوات بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم السلام) وجود دارد که در آخر آن نوشته شده: «کتبه بهاء الدین محمد الخادم 1142 هجری». بعد از آن آیه شریفه «ان الله یمسک السموات و الارض ان تزولا» دیده می‌شود. آیه شریفه «انا فتحنا لک فتحاً مبیناً» نیزبه خط بنایی درشت، زیرکاشی‌کاری ساقه مناره نوشته شده است. گلدسته کنار گنبد که در 252 سال قبل طلاکاری شده بود، به دلیل ضخامت کم (حدود 4 هزارم میلیمتر) و تأثیر عوامل طبیعی، فرسوده و بدنما شده بود. از این‌رو پس از انقلاب اسلامی با خشت‌‌های مطلای جدید بازسازی شد. به همین منظور، مانند بازسازی گنبد، خشت‌های مطلای قدیمی و فرسوده برچیده و زیر آن بتون ریزی شد، پس از آن سطح گلدسته مجدداً با ورق‌‌های مسی که به روش الکترولیت، حدود 16 هزارم میلیمتر روکش طلا شده بود، پوشیده شد. اکنون حدود 145 متر مربع خشت زرین بر سطح گلدسته وجود دارد.
دومین مناره، روی ایوان عباسی در شمال صحن انقلاب است که از آثار عهد نادری به شمار می‌رود. در تاریخ آمده است: نادر شاه دستور داد گلدسته دیگری در مقابل گلدسته شاهرخی بسازند و گلدسته‌‌ها و ایوان امیر علیشیر نوایی در صحن انقلاب را طلا کنند. استاد علی نقی مشهدی در مدت یک سال، گلدسته جدید را ساخت و طلاکاری کرد.
این مناره نیز از نظر کاشی‌کاری و آجرچینی ساقه و طلاکاری بالای آن، به قرینه و همچون مناره کنار گنبد است. در کتیبه این گلدسته نیز صلوات بر معصومان (علیهم السلام) بر خشت‌‌های زراندود به خط ثلث نوشته شده و در آخر آن عبارت «فی ذیقعده الحرام سنه 1145» و زیر آن به خط نستعلیق عبارت «عالی جناب سلاله السادات العظام امیر سید احمد الحسینی سرکشیک و کلب عتبه علیه روضه رضویه محمد جعفر خادم فی شهر رمضان المبارک 1146» دیده می‌شود.

رواق‌‌ها

اماکن سرپوشیده اطراف حرم مطهر، رواق نام دارد. رواق‌‌ها بناهایی با ارتفاع‌‌های مختلف هستند که به‌تدریج در اطراف روضه مبارکه ساخته شده و به مرور تغییراتی در آن‌‌ها به وجود آمده است.
در حال حاضر، مضجع شریف رضوی را 26 رواق از اطراف و جوانب در برگرفته و یک رواق نیز در شمال شرقی حرم مطهر در حال احداث است.
هر یک از این بناها دارای موقعیت مکانی، ابعاد، سابقه تاریخی، تزیینات، کتیبه‌‌های نفیس و احیاناً توسعه و نوسازی است که بر اساس تقدم و تأخر زمانی، در ادامه به آن‌‌ها اشاره می‌شود.

* رواق دار الحفاظ
* رواق دار السیاده
* رواق گنبد حاتم خانی
* رواق گنبد الله وردیخان
* رواق توحید خانه
* رواق دار الفیض
* رواق دار الشکر
* رواق دار الشرف
* رواق دار الضیافه
* رواق دار السعاده
* رواق دار السلام
* رواق دار السرور
* رواق دار العزه
* رواق دار الذکر
* رواق دار الزهد
* رواق شیخ بهاء الدین
* رواق دار العباده
* رواق دار الاخلاص
* رواق دار الولایه
* رواق دار الاجابه
* رواق دار الهدایه
* رواق دار الرحمه
* رواق دار الحکمه
* رواق دار الحجه
* رواق امام خمینی (قدس سره)
* رواق دار الکرامه

صحن‌‌ها

فضاهای باز اطراف مرقد منور امام (علیه السلام)، صحن نام دارند. صحن‌‌ها همان فضاهای بزرگ و وسیعی هستند که موقع ورود به آن‌‌ها، دست به سینه می‌گیریم و رو به حضرت سلام می‌دهیم. این مکان‌‌ها محل تجمع زائرانی هستند که در هر گوشه و کنار ایوان‌‌های بزرگشان با خود خلوت می‌کنند و به راز و نیاز با امامشان می‌پردازند.
صحن‌‌ها در شب‌ها و روزهای خاص، محل انجام مراسم مذهبی هستند. در روز‌‌های سوگواری هم مردم به صورت دسته‌‌های عزاداری به صحن‌‌ها می‌آیند و عزاداری می‌کنند. علاوه بر این، صحن‌‌ها در بیشتر فصل‌‌های سال، محل اقامه نمازهای جماعت است.
در مجموع 9 صحن در اطراف رواق‌‌ها وجود دارند که عبارتند از: صحن انقلاب اسلامی، صحن آزادی، صحن جمهوری اسلامی، صحن قدس، صحن جامع رضوی، صحن کوثر، صحن غدیر، صحن هدایت و صحن رضوان.

* صحن انقلاب اسلامی
* صحن آزادی
* صحن جمهوری اسلامی
* صحن قدس
* صحن جامع رضوی
* صحن غدیر
* صحن هدایت
* صحن کوثر
* مسجد گوهرشاد

محراب‌‌ها

محراب از ریشه حرب به معنای محل مبارزه با شیطان است. در واقع محراب یک فرورفتگی در نما است که به صورت‌‌های مختلف از قبیل کادرسازی و متمایز کردن آن به وسیله رنگ و مصالح، از بخش‌‌های دیگر ساختمان جدا می‌شود.
محراب در طول دوره‌‌های مختلف به شیوه‌‌های گوناگون تزیین شده است. محراب‌‌های گچبری شده با نقوش برجسته، استفاده از سفال‌‌های لعابدار، استفاده از کاشی، آجرکاری و یا زمینه ساروای از سنگ مرمر از شیوه‌‌های مختلف تزیین محراب به‌شمار می‌روند.
استفاده از تزیینات خاص و شیوه‌های مختلف معماری اسلامی در زیباسازی محراب‌‌ها، نشانگر اهتمام به مباحث معنوی و عرفانی است. چرا که محراب به عنوان عنصر داخلی مسجد و با بهره‌گیری از رنگ‌‌های خاص، وحدت و یگانگی خداوند را به تصویر می‌کشد. دو محراب قدیمی در طرفین در پیش روی حضرت رضا (علیه السلام) در حرم مطهر رضوی، از باشکوه‌ترین محراب‌‌های ساخته شده در معماری اسلامی هستند که روح هر زائر دل‌شکسته‌ای را صیقل داده و به ملکوت آسمان‌‌ها می‌برد. توضیح کوتاهی در مورد این دو محراب در ادامه آمده است.

دوازده محراب خدا
نمای این دو محراب بسیار نفیس و ممتاز، از کاشی مینابی چینی مانند، ضلع جنوبی (طرفین در پیش رو) را زینت بخشیده است. این محراب‌‌های روح‌نواز، یک پارچه از کاشی مینابی چینی مانند متعلق به اوایل قرن هفتم پوشیده شده‌اند. کاشی نفیس این محراب‌‌ها، قدمتی هشتصد ساله دارند و طرح کلی آن‌‌ها به‌گونه‌ای است که بیننده در آغاز تعدادی طاق نمای هلالی و تو در تو را می‌بیند. این طاق نماها صورت در هم پیچیده‌ای به آن‌‌ها بخشیده و در خانه‌‌هایی محیط بر یکدیگر که کتیبه‌‌هایی برجسته و به رنگ کبود روشن دارند، خودنمایی می‌کند.
ستون‌‌ها و هلال‌‌های محراب‌‌ها با رنگ فیروزه‌ای، تمام کتیبه‌‌ها را در خود گرفته است. مجموعه این طاق نماها که به دوازده محراب شهرت دارد، از درخشندگی و شفافیت ویژه‌ای برخوردار است.
تلفیق اشکال و نقوش این محراب‌‌های نفیس چنان است که در نگاه بیننده، یک محراب با دو ستون در دو طرف آن مجسم می‌شود.
بر سطح محراب‌‌ها، چند کتیبه با خطوط کوفی و ثلث برجسته، به رنگ لاجوردی و زمینه سفید، آیات و احادیثی متناسب با نماز و محراب نقش بسته است. طراح و سازنده این محراب‌‌ها، محمد بن ابی طاهر کاشانی است که با همکاری سید شمس الدین حسینی، معروف به ابوزید نقاش، به سال 612 هـ.ق این آثار گران‌بها را آفریده‌اند.
در بخش پایین محراب، نام ابوزید نقاش و تاریخ اثنی عشر و ست مائه (612 هـ.ق) نقش بسته است. ابعاد محراب غربی در ضلع پیش رو 70/2*15/2 و محراب سمت دیگر 40/2*75/1 متر است. در یکی از کتیبه‌‌های محرابِ سمت غربی درِ پیش روی مبارک، به خط کوفی برجسته آیه زیر نوشته شده است:
«بسم الله الرحمن الرحیم انما ولیکم الله و رسوله والذین آمنوا الذین یقیمون الصلوه و یؤتون الزکوه و هم راکعون»
بر سطح محراب، ابتدا به خط کوفی برجسته آیه شریفه زیر نوشته شده:
«ان الحسنات یذهبن السیئات ... لا یضیع اجر المحسنین» و در پایان کتیبه‌‌ها بر سطح محراب می‌خوانیم: فی ربیع الاول سنه اثنی عشر و ستمائه. 612 (هـ.ق»

مسجد بالاسر

مسجد بالاسر بعد از روضه منوره از لحاظ قدمت، تاریخی‌ترین بنای حوزه حرم مطهر است. این مسجد کوچک در غرب بقعه منوره و بالاسر مبارک، بین حرم و رواق دار السیاده واقع شده و 8 متر طول، 5/4 متر عرض و 10 متر ارتفاع دارد.
مسجد بالاسر دارای سه صفه شرقی، غربی و شمالی است. صفه شرقی به حرم مطهر متصل شده که زائران پس از طواف و زیارت از طریق آن به مسجد بالاسر وارد می‌شوند و به اعتقاد «الصلوه عند رأس الامام»، در آنجا دو رکعت نماز زیارت به‌جا می‌آورند. بنابر نقلی، در گذشته بین حرم و صفه شرقی مسجد، دیواری وجود داشته است. در سال 1227 هـ.ق که محمد ولی میرزا، استاندار خراسان بوده، این دیوار برداشته شد و مسجد به حرم متصل گردید. صفه شمالی مسجد به رواق دار الشکر مرتبط است.
در ضلع جنوبی مسجد بالاسر، محرابی از کاشی معرق با سبکی بسیار جالب دیده می‌شود.‌ در کنار این محراب، تاریخ 1363 هـ.ق و در طرف دیگر آن، نام کاشی‌ساز و نقاش محراب (محمد خان رضوان) از همان کاشی گره‌سازی شده است. تزیینات و کاشی‌کاری ازاره مسجد بالاسر، همانند ازاره حرم مطهر و در ادامه آن است. در بالای ازاره، کتیبه سنگ حرم با ابیات فارسی به خط نستعلیق و با رنگ سیاه، حد فاصل بین ازاره مسجد و معرق‌کاری دیوارها را تشکیل می‌دهد. در مطلع ابیات ضلع شرقی و جنوبی مسجد، چنین آمده است:
تبارک الله از این روضه همایون فر * که برتر از دو جهان است نزد اهل هنر
و در مقطع آن می‌خوانیم:
نوشت کلک دبیر از برای تاریخش * که نصب شد گویی در حریم کعبه حجر
در بالای طاق متصل به حرم مطهر، دو بیت زیر از دعبل خزاعی، شاعر اهل بیت در مورد دفن حضرت به کاشی معرق نقش بسته است:
قبران فی طوس خیر الناس کلهم * و قبر شرّهم هذا من العبر
ما ینفع الرجس من قرب الزکی و لا * علی الزکی یقرب الرجس من طرر
(دو قبردر طوس در کنار یک‌دیگرند، یکی قبر بهترین انسان‌‌ها و دیگری گور بدترین آن‌‌ها و این ازعبرت‌‌های روزگار است. نه همجواری پلید با پاک به او سودی می‌رساند و نه نزدیک بودن انسان پاک با پلید به وی زیان می‌رساند.)
در معرق‌کاری مسجد بالاسر، آیاتی از قرآن و نیز عباراتی مانند: «یا مجیب دعوه المضطرین» مکتوب است.

سابقه تاریخی مسجد بالاسر
بنا به شواهد تاریخی، مسجد بالاسر را ابوالحسن عراقی، معروف به دبیر، از رجال دوره غزنویان، در سال 425 هـ.ق حدود هزار سال قبل ساخته و مدفن او در جوار همین مسجد است. ابن بطوطه، جهانگرد معروف که در سال 734 هـ.ق از مشهد دیدن کرده، ضمن مشاهده قبر علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، به مسجد بالاسر که در کنار بارگاه رضوی بوده، اشاره نموده است.

مشاهیر مدفون در حرم

* آرام - محمد یوسف (1313-1394 ه‍ . ق)
* اصفهانی - حسنعلی(نخودکی)(1279-1361 ه.ق)
* بجنوردی - محمد تقی (م: 1314 ه‍ .ق)
* پیشنماز ـ محمد علی (م: 1290 ه‍ . ق)
* تبریزی - غلامحسین (1260-1359 ه‍ . ش)
* جبرئیلی - غلام سرور (1306-1376 ه‍ . ش)
* حائری زعفرانی - سید محمد (1283-1363 ه‍ . ق)
* خادمی اصفهانی - سید حسین (1280-1363 ه‍ . ش)
* رئیسی - محمدتقی (1312-1404 ه‍ . ق)
* سبزواری - حسین (1309-1386 ه‍ . ق)
* دامغانی - محمد کاظم (1316-1401 ه‍ . ق)
* صادقی - قاسم (1315-1360 ه‍ . ش)
* غروی اصفهانی - مهدی (1303-1365 ه‍ . ق)
* شاهرودی - حسین (1315-1410 ه‍ . ق)
* طباطبایی قمی - سیدمهدی (م: حدود 1358 ه‍ . ش)
* فاضل خراسانی - محمدعلی (م: 1342 ه‍ . ق)
* کاشانی - سید حسن (م: 1342 ه‍ . ق)
* قائینی - ابوتراب (متوفی حدود 1328 ه‍ . ق)
* عابدی قائنی - سید محمد (1325-1404 ه‍ . ق)
* مازندرانی - محمد صالح (1297-1391 ه‍ . ق)
* ناظر - محمد صادق (م: 1300 ه‍ . ق)
* گلپایگانی - سید محمد باقر (1245-1315 ه‍ . ق)
* هاشمی نژاد – سیدعبدالکریم (1311-1360 ه‍ . ش)
* واعظ - احمد (1240-1303 ه‍ . ق)
* یزدی - حسین (م: 1352 ه‍ . ق)
* جعفری - محمدتقی (1304-1377 ه‍ . ش)
* بافقی - محمدعلی (م - 1339 ه‍ . ق)
* تربتی - اسحاق (1157-1237 ه‍ . ق)
* پایین خیابانی - حسن (م: 1342 ه‍ . ق)
* ابوترابی - سید عباس (1295-1379 ه‍ . ش)
* آشتیانی - مرتضی (1281-1365 ه‍ . ق)
* خالصی - محمد مهدی (1277 یا 1276-1343 ه‍ . ق)
* درچه‌ای‌زاده - سید ابوالعلی (متوفی 1339 ه‍ . ش)
* حاج میرزا - محمد باقر (1239-1319 ه‍ . ق)
* شاهرودی - عباس (م: 1341 ه‍ . ق)
* رشتی نجفی - محمد (1297-1352 ه‍ . ش)
* سبزواری - سید محمد (1118-1198 ه‍ . ق)
* فاضل قندهاری - عبدالله (1227-1312 ه‍ . ق)
* قزوینی - هاشم (1270-1339 ه‍ . ش)
* علوی ـ سید محمود (1276-1340 ه‍ . ش)
* فیض گنابادی - عبدالرحیم (1276-1364 ش)
* عیدگاهی ـ عبدالرحیم (1280-1334 ه‍ . ق)
* محامی - محمدرضا (1310-1377 ه‍ . ش)
* محدث خراسانی - علی (1329-1370 ه‍ . ق)
* محقق سبزواری - محمدباقر (1017-1090 ه‍ . ق)
* مدیر شانه‌چی - کاظم (1306-1380 ه‍ . ش)
* مروارید - محمدرضا (1299-1338 ه‍ . ق)
* مجتهدی ـ جعفر (1303-1374 ه‍ . ش)
* ادیب بجنوردی - سید حسین (1259-1341ه.ش
* محمد ابن ابی جمهور احسایی
* غلامرضا طبسی
* عبدالجواد ادیب نیشابوری
* محمدحسن خراسانی
* یونس اردبیلی
* حبیب الله مجتهد خراسانی

مسیرهای تشرف به حرم مطهر

برای تشرف به حرم مطهر آقا علی ابن موسی الرضا (علیه السلام) چهار مسیر وجود دارد؛ از طریق خیابان‌‌های شیرازی، طبرسی، نواب صفوی، امام رضا (علیه السلام) و شهید اندرزگو. مسیر تشرف ار هریک از این خیابان‌ها به شرح زیر است.
1ـ مسیر غربی حرم: خیابان شیرازی ـ مبادی ورودی ـ بست شیخ طوسی
از اینجا به بعد از دو مسیر می‌توانید به حرم مطهر مشرف شوید:
* سمت راست: از طریق صحن جمهوری اسلامی
صحن جمهوری اسلامی > دار الولایه > دار السیاده > دار الحفاظ > حرم مطهر (از طریق کفشداری 15 و 16)
* سمت مقابل: از طریق صحن انقلاب اسلامی
صحن انقلاب اسلامی > دار الولایه > دار الشرف > دار الشکر > دار الفیض > توحید خانه > رواق الله وردیخان > دار الضیافه (از طریق کفشداری‌‌های 1 تا 6)

2ـ مسیر شمالی حرم: (پشت سر مبارک)، از خیابان طبرسی
تشرف از این مسیر بسیار ساده است و طرفداران زیادی هم دارد. در این مسیر پس از عبور از مبادی ورودی، از گذرگاه‌‌های زیر بگذرید:
بست شیخ طبرسی > صحن انقلاب > حرم مطهر
وارد صحن انقلاب که شدید به همان ترتیبی که در مسیر غربی و از طریق صحن انقلاب گفته شد، بروید.

3ـ مسیر شرقی حرم: (پایین پای مبارک)، از خیابان نواب صفوی
از طریق خیابان نواب هم پس از عبور از مبادی ورودی، دو مسیر برای تشرف به حرم مطهر وجود دارد: بست شیخ حر عاملی و صحن آزادی
* بست شیخ حر عاملی > صحن انقلاب > حرم مطهر (از طریق کفشداری‌‌های 1 تا 6 و رواق‌‌های ذکر شده در مسیر غربی)
* صحن آزادی
از صحن آزادی هم دو مکان برای تشرف هست:
صحن آزادی > دار السعاده > گنبد حاتم خانی > حرم مطهر
صحن آزادی > دار لسرور > دار السلام > دار الحفاظ > حرم مطهر

4ـ مسیر جنوبی حرم: (پیش روی مبارک) خیابان‌‌های امام رضا و شهید اندرزگو
در این مسیر پس از عبور از ورودی‌‌های باب الرضا (علیه السلام) (خیابان امام رضا (علیه السلام)) و باب الجواد (علیه السلام) (خیابان شهید اندرزگو یا خسروی نو) که هر دو به صحن جامع رضوی می‌رسند، سه امکان برای تشرف به حرم مطهر وجود دارد:
صحن جامع رضوی > رواق امام خمینی(قدس سره) (که در حال ساخت است)
صحن جامع رضوی > صحن قدس > مسجد گوهرشاد > رواق دار السیاده یا دار الحفاظ > حرم مطهر
صحن جامع رضوی > بست شیخ بهائی > رواق دار الولایه > حرم مطهر (از طریق کفشداری‌‌های 13 و 14)

هنرهای به کار رفته در حرم مطهر

تزیینات حرم
در میان آثار کهن معماری، معماری آرامگاه‌‌ها و آستانه‌‌ها به لحاظ وجوه مختلف تزیینی، از ویژگی‌‌های چشمگیری برخوردار است. این بناها یک کانون و هسته مرکزی دارند که همان بقعه یا حرم بوده و مرقد امام یا امام زاده‌‌ها در آن جای دارد.
روضه منوره امام هشتم (علیه السلام)، بیش از دوازده قرن قدمت دارد و طی این سال‌‌ها، واحدهایی با سبک و شیوه معماری و تزیینی مختلف به هسته مرکزی یعنی حرم افزوه شده است.
به‌طور کلی، آثار هنری و تزیینات موجود در حرم مطهر در سه بخش زیر تقسیم بندی می‌شوند:
بخش ازاره و معرق‌کاری دیوار بالای ازاره
بخش آینه‌کاری و مقرنس در حرم مطهر
بخش کتیبه‌‌های حرم
در ادامه به ویژگی‌‌های هر یک از این بخش‌‌ها اشاره می‌شود.

ازاره‌‌ها
ازاره حرم مطهر که آن را همچون حاشیه‌ای رنگین بر دامن بنا دوخته‌اند، از حدود دو متر بالاتر از کف حرم شروع می‌شود و از چند قسمت تشکیل شده است. ابتدا حاشیه‌ای کوتاه از سنگ مرمر سفید، به عرض حدود بیست سانتی متر و بالای آن معرق‌کاری، به ارتفاع 92 سانتی متر، از کاشی‌‌های قدیمی ممتاز و نفیس سنجری است. این کاشی‌‌های الوان و بسیار ظریف، به ابعاد هنری منظم و اشکالی شش و هشت گوش، بزرگ و کوچک و کوکبی شکل، چند ضلعی و گاه مربع است.
کاشی‌‌های ازاره بیشتر با خطوط رقاع، ثلث و اسلیمی برجسته تزیین شده‌اند. علاوه بر این، بر روی بیشتر آن‌‌ها آیات و احادیث و کلمات قصار و امثال و اشعاری نیز به خط نسخ قرن ششم و هفتم دیده می‌شود. نوع کاشی‌‌ها بسیار ظریف و دارای رنگ‌‌های فیروزه‌ای، قهوه‌ای، لاجوردی، تغاری و سفید است.
تاریخ‌‌های مکتوب بر این کاشی‌‌ها عبارت است از: خمس مائه (500 هـ.ق. با حذف قسمتی از آن). اثنی عشر و خمس مائه (512)، اثنی عشر و ست مائه (612)، ستین و سبع مائه (760) و تاریخ 538 هـ.ق.
از تاریخ‌‌های مکتوب بر کاشی‌‌های ازاره حرم مطهر معلوم می‌شود که حرم یک نوبت در اوایل قرن ششم هجری (512) و بار دیگر در اوایل قرن هفتم هجری (612)، با کاشی‌‌های نفیس و ممتاز سنجری تزیین شده است. اکنون حدود 800 تا 900 سال از عمر کاشی‌‌های ازاره حرم می‌گذرد. این کاشی‌‌های ممتاز و نیز کتیبه اطراف جبهه خارجی در پیش روی مبارک، در رواق دار الحفاظ، از شاهکارهای بی‌نظیر و از قدیمی‌ترین کاشی‌‌های عهد اسلام است.

تزیینات کتیبه‌‌ها
بالای معرق‌کاری ازاره حرم، حاشیه کوچکی به عرض حدود 15 سانتی متر وجود دارد که با نقش‌‌های بدیع و بسیار زیبا به خط طلایی رنگ، آیات و سوره‌‌هایی از قرآن، مانند سوره مبارکه واقعه و احادیثی از معصومان تزیین شده که علاوه بر ارزش هنری، به ارزش معنوی آن نیز می‌افزاید.
علاوه بر این حاشیه، کتیبه‌ای دیگر به عرض حدود 50 سانتی متر از کاشی چینی مانند وجود دارد که با خطوط برجسته و خط ثلث حلبی، آیات سوره‌‌های «فتح، هل اتی و نور» بر آن مکتوب شده و ادامه سوره از حرم مطهر به مسجد بالاسر رسیده، پس از یک دور کامل از دیوار مسجد خارج و دوباره به دیوار جنوبی حرم وارد می‌شود و در کنار در ورودی حرم مطهر به اتمام رسیده است.
در بالای این حاشیه، کتیبه‌ای از سنگ مرمر اعلا که بسیار هنرمندانه کنده‌کاری شده، با عرض حدود 40 سانتی متر دیده می‌شود که قصیده‌ای از مرحوم دبیر الملک و اشعاری از مرحوم دکتر قاسم رسا به خط نستعلیق بر آن حک شده است.

آینه‌کاری‌‌ها
سطح تمامی دیوارهای حرم از بالای ازاره تا بالای طاق و صفه‌‌ها، با کاشی‌‌های رنگارنگ معرق‌کاری شده و سقف حرم به طرز بسیار زیبایی مقرنس آینه شده که به آینه‌کاری سقف حرم به اصطلاح «قطار آینه» می‌گویند.
در ابتدای آینه‌کاری سقف، کتیبه تاریخی و ارزشمند آینه با عرض حدود 80 سانتی‌متر وجود دارد که سوره مبارکه «جمعه» را با خط ثلث حلبی به خط «علیرضا عباسی»، خطاط معروف عهد صفویه، به صورت گچبری در بردارد. در عهد قاجاریه و هنگام آینه‌کاری حرم، روی خطوط این کتیبه نیز آینه‌کاری شد. بانی آینه‌کاری حرم مطهر، مرحوم میرزا صادق قائم مقام نوری می‌باشد که در دوره قاجاریه و تولیت عضدالملک به سال 1275 هـ.ق، تزیینات آینه‌کاری را در حرم مطهر انجام داده است.

کفشداری‌‌ها

کفشداری‌‌ها در محل اتصال رواق‌‌ها به صحن‌‌ها قرار دارند.
تعداد 16 کفشداری ثابت، با 24 ورودی از صحن‌‌ها و 20 ورودی از رواق‌‌ها و وسعت 738 متر مربع در اطراف رواق‌‌ها، از کفش‌‌های زائران نگهداری می‌کنند.
از این تعداد، پنج کفشداری در صحن انقلاب، سه کفشداری در صحن آزادی، یک کفشداری در رواق امام خمینی(قدس سره)، دو کفشداری در مسجد گوهرشاد، دو کفشداری در بست شیخ بهائی و سه کفشداری در صحن جمهوری اسلامی است.
تعدادی از کفشداری‌‌ها خانوادگی است، برخی به آقایان اختصاص دارد و تعدادی نیز ویژه بانوان است.
نگهداری کفش رایگان است و اکنون کفشداری‌‌ها توسط کفشداران افتخاری، از طبقات مختلف اجتماع اداره می‌شوند. در حال حاضر تعداد کفشداران حرم، بیش از 1800 نفر است که در هشت کشیک روزانه و شبانه به‌صورت افتخاری خدمت می‌کنند.

مدارس

* مدرسه میرزا جعفر مرکز معنوی حوزه علمیه مشهد
* مدرسه مستشاریه (سید میرزا، ملاتاج)
* مدرسه خیراتخان معتبرترین مدرسه علمیه
* مدرسه دو در

خدام

نزدیک به 1000 نفر خادم در 8 کشیک خدمت می کنند.آنها کشیک خود را طی مراسم تحویل کشیک،تحویل میگیرند و در محل تعیین شده از سوی ناظم کشیک،انجام وظیفه می کنند. خدام باید در غبار روبی رواقها بر اساس،برنامه های تنظیم شده،انجام مراسم گل آرایی فوق ضریح،شستشو،تطهیرو غبارروبی روضه منوره حضور داشته باشند.انجام وظیفه درمقابل درهای ورودی حرم مطهر،رواق ها و روضه منوره که از اطراف اداره امور خدام مشخص می شود،قفل یا بازکردن درهای حرم مطهر که توسط سر کشیک یا در غیاب وی،توسط معاون کشیک انجام می شود،هم از وظایف خدام است. همه خدام باید ظاهری آراسته داشته باشند و شعائر و اخلاق اسلامی را رعایت کنند. همچنین باید با لباس رسمی خدمت و نشان مخصوص در کشیک خود حاضر باشند و به دقت مواد آیین نامه خدمت در اماکن متبرکه را اجرا کنند.شرکت به موقع در مراسم خطبه خوانی شهادت امام رضا(ع)،عاشورا و شام غریبان از وظایف تمام خدام است

حفاظ

حفاظ،به خادمانی می گویند که صبح و شب بعد از نماز،مراسم صفه و خطبه را با حضور حافظان و با قرائت قرآن مجید برگزار می کنند. هم اکنون 60 نفر از حفاظ این وظایف را انجام می دهند.

دربانان

در حال حاضر حضرت رضا(ع) حدود هزار و پانصد نفر دربان رسمی،رسمی غیرموروثی،افتخاری،تشرفی و ویژه دارند که در هشت کشیک خدمت می کنند.حفظ نظافت و طهارت صحن ها، حفظ نظم و آرامش در صحن ها و راهنمایی زائران با رعایت اخلاق اسلامی، غبارروبی صحن ها براساس برنامه تنظیم شده،برف روبی بام صحن ها و بام حرم،انجام وظیفه در ایوانها،با در دست داشتن عصای مخصوص،به عهده دربانان است. دربانان هم مانند سایر خدام،وظیفه دارند در رواق دارالسعاده یا دارالحکمه برای شرکت در مراسم خطبه صبح و تحویل کشیک و همین طور در مراسم خطبه خوانی شب شهادت حضرت رضا(ع) شب عاشورا و شام غریبان حضور داشته باشند.