نگاهي کوتاه به شهرستان گنبد کاووس

قلعه ها ، برجها و آتشکده ها در شهرستان گنبد کاووس

ميل گنبد قابوس (گنبد كاووس)

بناي آجري ميل گنبد قابوس از نقطه نظر عظمت معماري، ويژگي‌هاي هنري و تكنيكي در زمره بزرگ ترين مفاخر معماري قرن چهارم هجري قمري به شمار مي‌آيد. ساختمان اين ميل كه آرامگاه شمس المعالي قابوس بن وشمگير زياري است، در بالاي تپه‌اي در ميان پارك بزرگ شهر گنبد كاووس واقع شده است .
اين بنا از زيباترين و باشكوه‌رين بناهاي اوايل دوره اسلامي است كه با وجود استفاده بسيار كم از عناصر تزييني داراي ساختارهاي متناسب، موزون، مستحكم و زيباست كه نوعي احساس شكوه و زيبايي را به بيننده القا مي‌كند. ساختمان ميل در اصل متشكل از سه قسمت شالوده، ساقه و گنبد مخروطي است كه روي هم رفته 55 متر ارتفاع دارد. ساقه اين ميل بر روي پايه‌اي مدور قرار دارد و تنها نزديك به 2 متر آن بيرون از زمين است و بر اساس مطالعات به عمل آمده بخش بزرگي از آن در ول زمين فرو رفته است.
خود ساق با نماي دايره‌اي پرده‌دار ، بر روي اين شالوده قرار دارد و 37 متر ارتفاع دارد. در بدنه ساقه بنا 10 پره مثلثي شكل با فواصل معين و با تناسب و زيبايي كامل قرار گرفته است، به طوري كه علاوه بر ايجاد زيبايي ، از حجم ساده و بي قواره ساقه كاسته و نيز موجب استحكام بنا شده است.
تنها تزيين اين ساقه در بالاي در ورودي مشتمل بر دو رشته كتيبه كوفي آجري است كه يكي در ارتفاع 8 متري از سطح زمين و ديگري زير پا كار گنبد تعبيه شده است . عرض اين كتيبه 80 سانتي متر و هر دو مشتمل بر يك عبارت تاريخي است كه سال (397 هـ.ق. و 375 هـ.ش) را نشان مي‌دهد . اين كتيبه عاري از هر گونه پيرايه و تزئينات است و همچون خود گنبد تنها به استحكام و ماندگاري آن توجه شده است . خطوط و حروف كتيبه با آجر ساده قرمز رنگ كه روي آن سائيده شده بدون هيچ گونه روكشي در درون قاب‌هاي آجري جاي گرفته است. خطوط كوفي ساده اين كتيبه ، داراي برجستگي است و در عين حال ، نوعي تراش ظريف و زيبايي متناسبي دارد كه از هر جهت با شكل ساختمان آرامگاه تناسب دارد .
گذشته از سادگي كتيبه در هنگام نصب خطوط و قاب‌سازي آن اين نكته مراعات شده كه از هر جهت ماندگاري آن بر روي بدنه تضمين شود. براي اين منظور هر كدام از حروف آجري و آجرهاي قاب كتيبه ريشه‌هاي بلندي دارد كه درون ديوار گنيد فرو رفته است . به همين خاطر و به علت پختگي آجر قرمز و استحكام آن هنوز پس از هزار سال ،‌كتيبه تقريباً سالمي بر جاي مانده است . تكرار يك متن در دو جاي بنا نيز به ماندگاري محتواي كتيبه كمك بزرگي كرده است. بدنه بنا سراسر از آجر قرمز رنگ ساخته شده است. آجرهاي سخت اين بنا كه در نهايت پختگي و استحكام هستند، به علت تابش آفتاب در طول قرن‌ها به رنگ زرد طلايي در آمده‌اند كه خود بر زيبايي بنا افزوده است. شكل آجرهايي كه در بدنه بنا به كار رفته است معمولي و يكسان است ، به جز آجرهايي كه در بدنه گنبد مخروطي مورد استفاده واقع شده است . آجرها خوب پخته شده و خوب به ملاط چسبيده و سخت توپر و يكپارچه است.
گنبد مخروطي بنا به ارتفاع 18 متر و بر روي ساقه بنا شده است. اين گنبد بر خلاف بيش تر برج‌ها و گنبدهاي آرامگاهي يك پوش است و بدون هيچ واسطه‌اي بر روي بدنه برج قرار گرفته و شيب تند و سطح صاف و صيقلي آن به ماندگاري گنبد كمك فراوان كرده است . درون بناي گنبد قابوس ساده و تنها با اندود گچ پوشش يافته كه با گذشت زمان به سياهي گراييده است.
بر بالاي سر در ورودي بنا دو رشته مقرنس زيباي ساده كار شده كه جزو اولين نمونه مقرنس‌هاي هنر اسلامي ايران به شمار مي‌رود. هم‌چنان كه از متن كتيبه بر مي‌آيد اين بنا در سال 397 هـ.ق. توسط شمس المعالي قابوس بن وشمگير آل زيار جهت آرامگاه شخصي بنا شده است . نام‌برده كه در آن روزگار فرمانرواي گرگان بود، مردي دانشمند ـ هنرمند، سلحشور ـ دوست‌دار و مشوق علم و هنر بود . وي در سال 402 هـ.ق. يعني 5 سال بعد از ساخت گنبد قابوس وفات يافت . اين بنا در فهرست بناهاي تاريخي ايران به ثبت رسيده است .
ساير قلاع موجود در اين شهرستان عبارتند از:
قلعه بي بي شيروان گنبدكاووس 
قلعه عطا آخوند گنبدكاووس 
قلعه محمود گنبدكاووس 
قلعه نهركيزك گنبدكاووس 
قلعه نور گنبدكاووس 
قلعه سلطانعلي گنبدكاووس 
قلعه سارلي آخوند 
قلعه كافر گنبدكاووس
قلعه محمد تپه گنبدكاووس 
بقاياي قلعه مسنجيق گنبدكاووس 
قلعه جيغ يا قلا جيغ گنبدكاووس
ديوار دفاعي اسكندر گنبدكاووس
گبري قلعه گنبدكاووس