مشاهیرمدفون‌درحرم‌امام‌رضا
چهارشنبه 28 مهر 1389 7:58 AM
در کشور ما ایران اماکن مقدسی که قبله گاه عاشقان و دوستداران اهل بیت عصمت و طهارت علیها سلام هستند بسیارند و از آن فراوان تر؛ خیل مشتاقان و آرزومندان این قبور مطهر. اما در این میان بارگاه ملکوتی و مطلای شمس الشموس، سلطان طوس امام علی ابن موسی الرضا(ع) به گونه ای دیگر دلربایی می کند و هر روز و هر ساعت که نه! آن به آن بر سیل زائران مشتاق آستان بوسی این قطعه بهشتی افزون می گردد.
آنچه بهانه این مقال شد؛ آشنایی با مشاهیر و بزرگانی است که عمری را در راه ترویج معارف ناب اهل بیت گذراندند و پس از مرگشان نیز همچنان سر به آستان این حرم فرود آوردند و در حریمش آرمیدند.
جبرییلی، غلام سرور (1306-1376 هـ. ش)
حاج شیخ غلام سرور جبرئیلی فرزند آخوند علی محمد جبرئیلی، از علمای هرات بود و در اواخر عمر در مشهد به ارشاد مهاجرین افغانی اشتغال داشت. وی سال 1306 هـ ش در روستای جبرئیل از توابع هرات افغانستان در خانوادهای روحانی به دنیا آمد. پدرش را در 13 سالگی از دست داد و تحصیل علوم دینی را تا سطوح عالی از محضر آقا میرآقا فاضل‌زاده و حاج شیخ محمد طاهر قندهاری و دیگر فضلای هرات فراگرفت. پارسایی او موجب شد به پیشنهاد جمعی از شیعیان هرات از سوی آیات عظام حکیم شاهرودی، خویی، امام خمینی (قدس‌سره) و مراجع دیگر به نمایندگی برگزیده شود. ایشان در هفتادمین سال حیات پربار خود، روز جمعه 28 شهریور 1376 هـ. ش در مشهد درگذشت و در صحن جمهوری اسلامی بارگاه ملکوتی امام رضا (علیه‌السلام) دفن شد.
خادمی اصفهانی، سیدحسین (1280-1363 ه. ش)
آیت‌الله حاج سیدحسین خادمی اصفهانی، فرزند سیدابوجعفر فرزند آقا سیدصدرالدین عاملی، که نسبت خانوادگی وی به امام موسیبن جعفر (علیه‌السلام) می‌رسد، از علما و فقهای بنام و رییس حوزه علمیه اصفهان بود. وی روز جمعه سوم شعبان 1319 ه.ق / 1280 هـ. ش متولد شد. وی مقدمات را نزد حاج شیخ علی یزدی و آقا میرزا اردستانی و آقا میرزا احمد اصفهانی؛ و رسائل شیخ انصاری را خدمت آخوند ملاعبدالکریم جزی و حاج میرزا سیدعلی نجف‌آبادی؛ و سطح و کفایه را در محضر آیت‌الله سیدمحمد نجف‌آبادی فرا گرفت و دوره خارج را نزد آیت‌الله حاج میرزا محمدصادق یزدآبادی حضور یافت. سپس به نجف رفت و خارج فقه و اصول را از محضر آیات میرزا حسین نائینی، سیدابوالحسن اصفهانی و آقا ضیاء عراقی بهره برد و کلام را در حلقه درس آیت‌الله شیخ جواد بلاغی و رجال و درایه را از آیت‌الله آقا سیدابوتراب خوانساری آموخت.
ایشان پس از یک دوره بیماری طولانی، صبح روز بیستم اسفند 1363 در 86 سالگی در اصفهان دار فانی را وداع گفت. جنازه ایشان پس از انتقال به مشهد، عصر روز 21 اسفند از مسجد ملاهاشم با شرکت گسترده مردم و علما تا حرم مطهر امام رضا (علیه‌السلام) تشییع و در محل دارالسلام دفن شد.
سبزواری، حسین (1309-1386 ه.ق)
آیت‌الله حاج میرزا حسین سبزواری مشهور به «فقیه سبزواری»، فرزند آیت‌الله میرزا موسی (1265-1337 ه.ق) سوم رمضان 1309 ه.ق در شهر سامرا به دنیا آمد و در سال 1318 ه.ق همراه پدر خود آیت‌الله میرزا موسی به سبزوار رفت و در آنجا به تحصیل علوم دینی پرداخت.
وی در سال 1326 ه.ق برای ادامه تحصیل وارد مشهد شد و در مدرسه فاضل‌خان حجره گرفت و از محضر دانشورانی چون حاج شیخ حسن برسی، میرزا محمدباقر مدرس رضوی، میرزا عبدالجواد ادیب نیشابوری، حاج میرزاحسین از شاگردان میرزای شیرازی و حاج میرزااسماعیل مجتهد، علم آموخت. وی شعبان سال 1331 ه.ق با دختر میرزا حسین صدرالعلماء (1295-1329 ه.ق) یکی از علمای برجسته سبزوار، ازدواج کرد و شش سال در سبزوار اقامت گزید. در این مدت ضمن تدریس، خارج فقه و اصول را از محضر پدر و حکمت را نزد افتخارالحکما، شاگرد کممانند حاج ملا هادی سبزواری، فرا گرفت و سال 1338 هـ. ق، پس از فوت پدر و طبق وصیت او، برای ادامه تحصیل به نجف رفت و فقه و اصول را نزد آیات میرزا حسین نائینی، سیدابوالحسن اصفهانی، آقا ضیاء عراقی و حاج سیدمحمد فیروزآبادی فرا گرفت و از همه اساتید خود اجازه اجتهاد دریافت کرد و به «فقیه سبزواری» اشتهار یافت.
وی روز شنبه 24 شوال 1384 ه.ق/ 1345 هـ. ش در 77 سالگی راه ناهموار دنیای مادی را به آخر رساند و روحش به دار قرار پر گشود و در محل مدرسه باغ رضوان به خاک سپرده شد. «هدایه الانام» رساله عملی اوست و کتاب «مناسک حج» وی نیز به چاپ رسیده است.
دامغانی، محمد کاظم (1316-1401 ه.ق)
آیت‌الله حاج شیخ محمد کاظم مهدوی دامغانی، فرزند آخوند ملا علیاکبر، در جمادیالثانی 1316 ه.ق در روستای شمس‌آباد دامغان، به دنیا آمد. در کودکی پدر و مادر خود را از دست داد. پس از فراگیری مبانی علوم دینی به مشهد آمد. نزد میرزا عبدالجواد معروف به ادیب نیشابوری و نیز فاضل بسطامی با علوم ادبي آشنا شد. سپس قوانین را نزد مرحوم شهرستانی و سطوح عالیه را در خدمت علمای اعلام: شیخ حسن برسی شیخ محمد قوچانی و شیخ محمد نهاوندی که هر سه از شاگردان برجسته آخوند خراسانی بودند، فرا گرفت.
مرحوم دامغانی از سال 1336 ه.ق در مشهد حوزه درس قوانین، شرایع، ریاض، رسائل، مکاسب و کفایه داشت و از سال 1356 ه.ق پس از واقعه مسجد گوهرشاد در منزل خود منزوی شد و هیچ شغلی را اعم از تدریس در دانشگاه یا فعالیتهای قضایی نپذیرفت؛ هرچند در بازسازی حوزه مشهد پس از شهریور 1320 هـ. ش از فعالان بود. ایشان در دهم تیر سال 1360 هـ.ش/ 27 شعبان 1401 ه.ق در مشهد درگذشت و در دارالزهد حرم به خاک سپرده شد.
طباطبایی قمی، سیدمهدی (متوفی: حدود 1358 هـ. ش)
آیت‌الله حاج سیدمهدی قمی فرزند آیت‌الله العظمی حاج آقا حسین قمی است. وی در مشهد به دنیا آمد، ادبیات را در خدمت میرزا عبدالجواد ادیب نیشابوری فرا گرفت و فقه و اصول را بیشتر نزد پدر آموخت و به درجه اجتهاد رسید. ایشان بعد از واقعه مسجد گوهرشاد که در سال 1314 هـ. ش اتفاق افتاد، همراه پدر به عتبات مهاجرت کرد و در کربلا رحل اقامت افکند. پس از درگذشت آیت‌الله العظمی سیدابوالحسن اصفهانی و رفتن حاج آقا حسین قمی به نجف، ایشان در کربلا ماند. بهجای پدر نماز می‌خواند، روزها تدریس داشت، حوزه علمیه کربلا را با درایت کامل اداره می‌کرد. بعد از انقلاب عراق و روی کار آمدن حزب بعث به لبنان رفت و اوایل پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در حالیکه بیش از 70 سال عمر داشت، به تهران آمد و پس از چند روز درگذشت و جنازه‌اش را به مشهد انتقال دادند و در وسط ایوان طلای صحن عتیق حرم امام رضا (علیه‌السلام) به خاک سپردند. آیت‌الله حاج سیدمهدی قمی به زهد و تقوا و پرهیزکاری اشتهار داشت و صاحب فضیلت و کرامت بود.
فاضل خراسانی، محمدعلی (متوفی: 1342 ه.ق)
ملا محمدعلی فاضل، فرزند مولی عباسعلی فرزند شیخ حسن سودخروی سبزواری، یکی از اساتید عالیقدر حوزه علمیه مشهد و از اکابر علمای اسلام در قرن 14 ه.ق به شمار می‌رود. او در فقه و اصول و تفسیر و حکمت و فلسفه الهی اعم از حکمت مشاء و اشراق و حکمت متعالیه، استاد مسلم بود. در علم کلام و آثار و اخبار وارد از ائمه شیعه در اصول عقاید، تبحر داشت و در دوران طلبگی کتابهای ادبی را تدریس می‌کرد و از طبع شعر به هر دو زبان فارسی و عربی برخوردار بود. با علمایی که قوانین مشروطه را به تمام معنی اسلامی می‌دانستند، موافق نبود. معروف است مشروطهچیها وقتی او را ترور کردند، با اینکه چند تیر به او اصابت کرده بود، هیچ بیمناک نبود و این در حالی بود که سن او از 70 سال تجاوز می‌کرد. او در زمان آصف‌الدوله شاهسون به کلات و درگز تبعید شده بود. حاجی فاضل، روز ششم و به نقلی روز هفتم ربیع‌الاخر 1342 ه.ق در مشهد به رحمت حق واصل شد و در مقبره مرحوم آیت‌الله خالصی، واقع در حجره عقب صفه غربی دارالسیاده حرم امام هشتم (علیه‌السلام) دفن شد. از حاجی فاضل، شرح دعای عرفه با مقدمه استاد سیدجلال‌الدین آشتیانی در شمار انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی به چاپ رسیده است.
هاشمی‌نژاد، سیدعبدالکریم (1311-1360 هـ. ش)
مجاهد شهید سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد که یکی از چهرههای روحانیت مبارز است، در سال 1311 هجری شمسی در بهشهر متولد شد. در اوایل نوجوانی به روستای کوهستان بهشهر رفت و در خدمت حضرت آیت‌الله کوهستانی به تحصیل پرداخت. در نهضت 15 خرداد، هاشمی‌نژاد به پیام امام لبیک گفت. در شب 15 خرداد، شبی که سپیده‌دم آن آغاز حماسه انقلاب اسلامی را رقم زد، او جزو اولین دستگیرشدگان بود. پس از پایان یافتن دومین دوره دستگیری‌اش به مبارزات خود بعد تازهای بخشید و همچنین حوزه درس فقه و اصول او مرتبا دایر بود.
استاد شهید که در مشهد در هیچ مکانی حق منبر رفتن و سخنرانی نداشت، در این مدت توانست در شهرستانهای مختلف ایران سخنرانیهای تکاندهندهای ترتیب دهد و هیچگاه دست از فعالیت و روشن کردن مردم و برملا ساختن جنایات رژیم شاه برنداشت؛ تا اینکه بار دیگر در سال 1350 پس از ده شب سخنرانی مستمر پیرامون علت عقب‌ماندگی مسلمین، در یکی از مساجد شیراز دستگیر و زندانی شد و سپس برای همیشه در سرتاسر کشور ممنوع‌المنبر شد. او در مدتی که نمی‌توانست منبر برود، به نشر آثار قلمی پرداخت. برخی از آثار او عبارتند از: مناظره دکتر و پیر، درسی که حسین به انسانها آموخت، تقریرات اصول آیت‌الله شیخ علی کاشانی، هستی‌بخش، رهبران راستین، مسائل عصر ما، قرآن و کتابهای دیگر آسمانی، مشکلات مذهبی روز، راه سوم بین کمونیزم و سرمایه‌داری، ولایت فقیه، زهرا (علیه‌السلام) و مکتب مقاومت.
شهید هاشمی‌نژاد و حضرت آیت‌الله خامنهای رهبر انقلاب و حضرت آیت‌الله طبسی تولیت عظمای آستان قدس رضوی، مثلث مقاومتی را بهوجود آوردند که در اواخر دوران رژیم پهلوی همواره در کنار یکدیگر در شهر مقدس مشهد برای آزادی و رهایی مردم از چنگ استبداد فعالیت داشتند. شهید هاشمی‌نژاد روز 18 تیر ماه 1354 به اتهام اقدام علیه امنیت کشور، همراه آیت‌الله واعظ طبسی و تنی چند از مبارزین، دستگیر و روز دوم دی‌ماه 1354 به دو سال زندان محکوم شد. ایشان بدون تردید یکی از گردانندگان اصلی انقلاب اسلامی در مشهد بود تا اینکه روز 7 مهر 1360 بهدست منافقان به شهادت رسید و روز 8 مهر در محل دارالسلام حرم مطهر به خاک سپرده شد.
تبریزی، غلامحسین (1260-1359 هـ. ش)
مرحوم آیت‌الله حاج شیخ غلامحسین تبریزی معروف به «شیخ غلامحسین ترک» به سال 1260 هـ. ش (1303 ه.ق) در یکی از روستاهای شبستر، در خانوادهای مذهبی، چشم به جهان گشود. در مدرسه طالبیه تبریز به تحصیل پرداخت و پس از اتمام سطح برای ادامه تحصیلات به نجف رفت و آنجا اصول را نزد آخوند ملا محمدکاظم خراسانی و فقه را در محضر حاج سیدمحمد کاظم یزدی و شریعت اصفهانی فراگرفت. پس از بازگشت به تبریز به فعالیتهای مذهبی روی آورد و «جمعیت دیانت اسلامی» را در سال 1343 ه.ق تأسیس کرد و معارف اسلامی را به سبکی نو در میان جمعیت تدریس می‌کرد. گفتار ایشان در نشریهای به نام «تذکرات دیانتی» هر 15 روز یکبار منتشر می‌شد. نخستین شماره این نشریه اول جمادی‌الاولی 1345 ه.ق در شهر تبریز به چاپ رسید و انتشار آن چند سال دوام آورد. از مبارزات سیاسی غافل نبود و در جریان کلاه پهلوی در سال 1311 هـ. ش، حاج شیخ به مبارزه علیه اتحاد شکل و مظالم رضاخان پرداخت، ولی حرکت او سرکوب شد و خود وی پس از مدتی زندگی مخفی، به کربلا مشرف شد و مدتی آنجا اقامت کرد و پس از آرام شدن اوضاع به تبریز برگشت. در نهضت گوهرشاد مشارکت داشت و پس از شهریور 1310 به منظور مقابله با اندیشههای سیداحمد کسروی که از تبریز با او آشنا بود، به انتشار تذکرات دینی در مشهد دست زد. بعد از ترور نافرجام کسروی، شهید نواب صفوی به مشهد آمد و با کمک حاج شیخ مدتی در یکی از روستاهای اطراف مشهد مخفی شد. در جریان شهادت نواب، مرحوم تبریزی برای او چهلم گرفت و مسئولیت یکی از شاخههای فدائیان اسلام را که به نام مبارزان اسلام خوانده می‌شد، خود به عهده گرفت.
حاج شیخ در مبارزات 15 خرداد سال 42 نیز فعال بود و فعالیتهای سیاسی خود علیه نظام شاهنشاهی را تا سال 1357 ادامه داد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نماز جمعه تا سال 1359 به امامت ایشان در مسجد گوهرشاد اقامه می‌شد و تا زمانی که زنده بود، امام برای کسی حکم امامت جمعه را در مشهد صادر نکرد. وی روز اول شعبان 1400 ه.ق / 25 خرداد سال 1359 در 97 سالگی دعوت حق را پاسخ داد و به سرای ابدی شتافت و در قسمت شمالی دارالسلام حرم امام هشتم (علیه‌السلام) دفن شد. آثار علمی زیادی از مرحوم آیت‌الله حاج شیخ غلامحسین تبریزی برجای مانده است. راهنمای حقیقت، اصول مهذبه، الدروس الدینیه در 9 جلد، گوهرهای درخشان، ندای راستی، انوار لامعه، الدرر الثمینه، ترجمه اعتقادت مفید و ترجمه وجوه اعجاز قرآن علامه بلاغی در شمار آثار قلمی ایشان هستند.
ناظر، محمد صادق (متوفی: 1300 ه.ق)
میرزا محمدصادق فرزند میرزا محمدکاظم و نوه میرزا ابراهیم ناظر از سادات رضوی و نیز از علما و صلحا و دانشمندان قرن سیزدهم هجری قمری است.
وی ابتدا در مشهد به تحصیل علوم و تکمیل صفات حسنه پرداخت و چندی در محضر عالم بزرگوار سیدمحمد قصیر علم فقه و اصول و ریاضیات و بخصوص حساب را آموخت. سپس به نجف اشرف رفت و از علمای آنجا مانند صاحب جواهر و شیخ العراقین شیخ جعفر کاشف‌الغطاء اجازهای که شامل اجتهاد و مراتب علم و فضل و دیانت و وثوق او بود، دریافت کرد. او بعد از درگذشت پدرش به منصب نظارت آستان قدس رضوی مفتخر شد و در این سمت، زمام امور کلیه مهام آستانه را در اختیار داشت. میرزا ناظر در هجدهم ماه صفر سال 1300 ه.ق به رحمت ایزدی پیوست و جسد او را در صفه بالاسر مبارک (بین بقعه اسکندری و مسجد پشت‌سر) دفن کردند.
گلپایگانی، سیدمحمدباقر (1245-1315 ه.ق)
مرحوم آیت‌الله العظمی سیدمحمدباقر گلپایگانی در حدود 1245 هجری قمری در گلپایگان به دنیا آمد و پس از تحصیل مقدمات در حوزههای مختلف، برای ادامه تحصیل به عراق نقل مکان کرد. در ابتدا ساکن کربلا شد و در محضر اساتید بزرگ آن شهر به تحصیل علوم دینی مشغول شد. سپس به نجف اشرف و بعدا به سامرا هجرت کرد و از حواریین مجدد بزرگ مرحوم آیت‌الله العظمی میرزا محمدحسن شیرازی شد. بعد از فوت مرحوم میرزا به تهران عزیمت فرمود و در شرق بازار بزرگ تهران در مسجد کوچه حمام گلشن به اقامه نماز جماعت و فعالیتهای مذهبی پرداخت. بعدها ایشان به مشهد عزیمت کرد و در این شهر به تدریس و تصدی امور عامه مشغول شد و گفته می‌شود بهدلیل اینکه ایشان اعلم علمای مشهد بهشمار می‌رفت، مدتی تولیت آستان قدس رضوی به معظم‌له واگذار شد. سرانجام پس از عمری تلاش و خدمت و عرضه آثاری پر برکت در حدود سال 1315 هجری قمری به رحمت ایزدی پیوست و در رواق پایین پای حضرت امام رضا (علیه‌السلام) مدفون شد.
ابوترابی، سیدعباس (1295-1379 هـ. ش)
آیت‌الله حاج سیدعباس ابوترابی، از علمای بزرگ و مشهور قزوین بود که در سال 1335 ه.ق /1295 هـ. ش در بیت علم و فضیلت، در قزوین به دنیا آمد و پدرش آیت‌الله سیدابوتراب قزوینی (1309-1393 ق) بود. سیدعباس ابوترابی پس از فراگیری علوم مقدماتی نزد آیات: شیخ محمود رییسی، شیخ یحیی مفیدی و پدر خود با مبانی علوم الهی آشنا شد. سال 1353 ه.ق به حوزه علمیه قم رفت. در دروس آیات: حجت کوه‌کمری و بروجردی و پس از وفات ایشان، سر درس امام خمینی (رحمتا... علیه)، آيت‌الله محقق داماد و علامه طباطبایی حاضر شد. بعد به زادگاهش بازگشت و به تدریس و اقامه جماعت پرداخت. در سال 1377 هـ. ش از سوی مقام معظم رهبری به امامت جماعت مسجد امام حسین (علیه‌السلام) تهران منصوب شد.
سرانجام آن عالم بزرگوار پس از 84 سال زندگی صبح روز پنجشنبه 27 صفر 1421 قمری/12 خرداد 1379 شمسی در مسیر زیارت حضرت علی بن موسی‌الرضا (علیه‌السلام) همراه فرزندش حاج سیدعلی‌اکبر ابوترابی در سانحه تصادف درگذشت و پس از تشییع بسیار باشکوه در تهران و قزوین به مشهد انتقال یافت و در صحن عتیق دفن شد. زبده المقال فی خمس النبی، تقریرات درس فقه آیت‌الله بروجردی و آیت‌الله حجت، جهاد نفس، حقیقت در سیمای حق، مباحث توحید، یک دوره فقه و اصول از آثار قلمی ایشان است.
مجتهدی، جعفر (1303-1374 هـ. ش)
عارف بالله و عاشق دلسوخته اهل بیت، حاج شیخ جعفر مجتهدی در بیست و هفتم جمادی الثانی 1343 ه.ق / اول بهمن 1303 هـ. ش در خانوادهای بسیار متدین و مرفه در شهر تبریز دیده به جهان گشود. پدر ایشان حاج میرزا یوسف از دلباختگان آستان سیدالشهداء (علیه‌السلام) بود. او مدت یک سال در نجف به پینه‌دوزی پرداخت و تمام املاک خود را به مستأجران بخشید، مدتی برای تکمیل ریاضت به بغداد رفت و ه‍شت سالی بهطور مداوم در مسجد سهله نجف معتکف شد و جز برای تجدید وضو و تطهیر از مسجد خارج نشد. و حالتی شبیه حال شخص محتضر داشت. در همین ایام با حاج ملا آقاجان زنجانی دیدار کرد. مرحوم مجتهدی هفت سال نیز در کربلا ماند و تمام شبها را در صحن حضرت سیدالشهدا به عبادت و توسل پرداخت و در جریان کودتای عبدالکریم قاسم، بر ضد ملک فیصل به ایران بازگشت.
ایشان در ایران مدام در سفر بهسر می‌برد و شانزده مرتبه با پای پیاده به مشهد مشرف شد. ایشان پس از حدود چهار سال اقامت در جوار حضرت امام رضا (علیه‌السلام) در تاریخ ششم رمضان 1416 قمری هنگام ظهر روز جمعه، دار فانی را وداع گفت و در صحن (آزادی) حرم مطهر، حجره بیست و چهار به خاک سپرده شد.
آشتیانی، مرتضی (1281-1365 ه.ق)
آیت‌الله حاج شیخ مرتضی آشتیانی فرزند آیت‌الله حاج میرزا محمدحسن آشتیانی، از مشاهیر علما و مجتهدان سده چهاردهم هجری و دایی میرزا مهدی آشتیانی فیلسوف معروف است. وی در سال 1281 ه.ق چشم به جهان گشود. حاج شیخ در سال 1340 ه.ق به مشهد آمد و به تدریس و اقامه جماعت پرداخت. سال 1353 ه.ق (1314 هـ. ش) بهدنبال واقعه مسجد گوهرشاد، مجبور شد مشهد را ترک کند. دو سال در کربلا ماند و به تدریس پرداخت، ولی بهدلیل داشتن کسالت مجبور شد به ایران برگردد و در مشهد ماندگار شود. وی به سال 1365 ه.ق در 84 سالگی، چشم از جهان فرو بست و در محل دارالسعاده، پایین پای حضرت رضا (علیه‌السلام) دفن شد.
شاهرودی، حسین (1315-1410 ه.ق)
آیت‌الله حاج آقا حسین موسوی شاهرودی از فقهای قرن چهاردهم هجری است. وی حدود سال 1315 ه.ق در یکی از روستاهای شاهرود به دنیا آمد. پس از تحصیل مقدمات و سطوح در شاهرود، عازم نجف شد و آنجا سالها از محضر آیات عظام سیدابوالحسن اصفهانی و آقا ضیاءالدین عراقی و حاج سیدمحمود شاهرودی و سیدابوالقاسم خوئی استفاده کرد و تقریرات فقه و اصول دو استاد متأخر خود را نوشت و پس از نیل به درجه اجتهاد به ایران آمد. در مشهد ساکن شد و در مسجد بالاخیابان به اقامه جماعت و تدریس پرداخت. روز 29 ربیع‌الاول 1410 ه.ق / هشتم آبان 1368 هـ. ش در مشهد درگذشت و روز بعد طی تشییع باشکوهی در حجره فراشها واقع در دارالسیاده حرم به خاک سپرده شد.
خالصی، محمدمهدی (1277 یا 1276-1343 ه.ق)
آیت‌الله شیخ محمدمهدی خالصی کاظمی اسدی، فرزند شیخ حسین فرزند شیخ عبدالعزیز، از مجتهدان و مراجع مبارز شیعه در قرن 14 هجری است. در 15 ذیحجه 1277 یا 9 ذیحجه 1276 در «کرخ» کاظمین به دنیا آمد و همانجا رشد یافت. به دستور پدر به نجف رفت و در حلقه درسی میرزا حبیب‌الله رشتی و آخوند خراسانی شرکت کرد. بعد به سامرا سفر کرد و از محضر میرزای بزرگ (سیدمحمدحسین شیرازی) بهره برد و پس از نیل به اجتهاد به زادگاهش مراجعت کرد.
آثار علمی زیادی از مرحوم خالصی برجای مانده که از برجسته‌ترین آنها می‌توان به این کتابها اشاره کرد: منظومات در علوم عربیه، الشریعه السمحاء فی احکام سیدالانبیاء، حاشیه کفایه الاصول، الدراری اللمعات فی شرح القطرات و الشذرات (که پاورقیهایی است بر رسالههای فقهی آخوند خراسانی)، الحسام البتار فی جهاد الکفار (مشتمل بر مقالاتی است که در زمینه وجوب پیکار با اشغالگران انگلیسی نوشته و در روزنامه صدیالاسلام به چاپ رسیده است)، الوجیزه فی المواریث، عناوین الاصول و مختصر الرسائل العلمیه و الاصول الدینیه.
درچه‌ای‌زاده، سیدابوالعلی (متوفی: 1339 هـ. ش)
آیت‌الله حاج سیدابوالعلی درچه‌ای‌زاده، فرزند ارشد آیت‌الله العظمی سیدمحمدباقر درچه‌ای، در حوزه نجف به تحصیل پرداخت و به دریافت اجازه اجتهاد از اساتید خود آیات سیدابوالحسن اصفهانی و آقا ضیاء عراقی و نائینی و عمویش آقا سیدمهدی درچه‌ای نایل آمد.
ایشان پس از بازگشت به اصفهان بهعنوان نماینده تام‌الاختیار آیت‌الله العظمی بروجردی در این شهر تعیین شد. آیت‌الله درچه‌ای‌زاده از شنبه تا چهارشنبه در اصفهان در مسجد قطبیه، اقامه جماعت داشت. ایشان نهم آبان 1339 هجری شمسی درگذشت و به دستور آیت‌الله فقیه سبزواری در یکی از حجرههای باغ رضوان دفن شد.
قزوینی، هاشم (1270-1339 هـ. ش)
آیت‌الله حاج شیخ هاشم قزوینی از بزرگان علما و مدرسین قرن چهاردهم هجری حوزه علمیه مشهد است. در سال 1270 هـ. ش در شهر قزوین متولد شد. مقدمات و قسمتی از سطح را در این شهر و تهران آموخت و عازم نجف شد. سپس به مشهد رفت و مدتی از محضر آیت‌الله حاج میرزا محمد آقازاده و آیت‌الله میرزا مهدی غروی اصفهانی استفاده برد و خود به تدریس سطوح عالی و خارج پرداخت. آیت‌الله واعظ طبسی، آیت‌الله حاج میرزا مهدی نوغانی، استاد محمدتقی شریعتی، استاد کاظم مدیر شانه‌چی، استاد محمدرضا حکیمی، آیت‌الله صالحی و در رأس همه آنها آیت‌الله خامنهای از شاگردان مکتب مرحوم قزوینی به شمار می‌روند.
بدون تردید مهمترین نقش شیخ هاشم قزوینی، نه تدریس، بلکه تعلیم بوده است. آیت‌الله شیخ هاشم قزوینی در طول حیات خود، در جریانهای مهم سیاسی خراسان شرکت فعال داشت. ایشان از نقش‌آفرینان واقعه گوهرشاد بود. مرحوم شیخ هاشم قزوینی سرانجام در روز 20 ربیع‌الثانی 1381 ه.ق/ 22 مهر 1339 هـ. ش درگذشت و پیکرش در راهرو رواق دارالضیافه حرم مطهر رضوی واقع در سمت راست ایوان طلای صحن آزادی که در حال حاضر کفشداری شماره 7 است، به خاک سپرده شد.
محدث خراسانی، علی (1329-1370 ه.ق)
حاج شیخ علی محدث خراسانی، فرزند حاج شیخ حسن واعظ پایین‌خیابانی از واعظان نامدار خراسان بهشمار می‌رفت که در زهد و پارسایی کممانند، و مورداحترام عموم مردم بود. در سال 1329 ه.ق در بیت علم و عمل، زاده شد، ادبیات را نزد حاج شیخ عبدالعلی و میرزا عبدالجواد ادیب نیشابوری فراگرفت و سطح را در حلقه درس میرزامحمدباقر، مدرس اول آستان قدس رضوی، آقا شیخ موسی خوانساری و حاج شیخحسن برسی شرکت جست، معقول را از آقابزرگ حکیم، خارج اصول را از میرزا محمد آقازاده آموخت و برای ادامه تحصیل به نجف رفت و در سلک شاگردان آیات سیدابوالحسن اصفهانی و حاجآقا ضیاءالدین عراقی درآمد. پس از مدتی به مشهد بازگشت و خارج فقه و معارف را از محضر آیت‌الله میرزا مهدی اصفهانی بهره برد و تا مرگ استاد، او را رها نساخت. خورشید عمر ایشان روز هفتم ربیع‌الاول سال 1370 ه.ق، تنگ غروب آفتاب، غروب کرد و فردای آن روز، تن آرام‌یافته‌اش در صحن نو، حجره سوم ضلع شمالی، به دل خاک سپرده شد.
محقق سبزواری، محمدباقر (1017-1090 ه.ق)
ملا محمدباقر، فرزند ملامحمد مؤمن خراسانی، مشهور به فاضل و محقق سبزواری از مشاهیر علما، فقها و اندیشمندان جامع قرن یازدهم هجری است. وی به سال 1017 ه.ق در روستای نامن سبزوار به دنیا آمد. روزگار جوانی را در اصفهان گذراند و تحت تأثیر مکتب اصفهان، در دو قلمرو فقه و فلسفه، به کمال رسید. او از بزرگان اصحاب مجلسی اول و شاگردان بلندپایه شیخ بهایی بود و در علوم نظری از تلامیذ میرزا ابوالقاسم فندرسکی و قاضی معز است و از شیخ بهایی و سیدحسین بن حیدر علی اصفهانی و حسن قائنی رضوی و ملاحسینعلی، فرزند ملاعبدالله شوشتری روایت می‌کند. ایشان هفتم ربیع‌الاول 1090 ه.ق در مشهد درگذشت و بنا به وصیتش در مدرسه میرزا جعفر، کنار قبر شیخ محمد عاملی و ملا میرزا شیروانی و فرزند شیخ دفن شد. فرزندان او مولانا محمد هادی و مولانا میرزا جعفر، هر دو اهل علم بودند.
مدیر شانه‌چی، کاظم (1306-1380 هـ. ش)
حجت‌الاسلام و المسلمین استاد کاظم مدیر شانه‌چی در 1306 خورشیدی در مشهد مقدس دیده بدین خاکدان گشود. در مدرسه خیراتخان به تحصیل دروس حوزوی و ادبیات عرب پرداخت و از دروس ادبیات مرحوم شیخ محمدتقی ادیب نیشابوری و مرحوم محقق نوقانی بهره برد. آنگاه معالم الاصول را نزد آیت‌الله مروارید و شرح لمعه و قوانین را نزد مرحوم حاج میرزا احمد مدرس یزدی و دروس رسائل، مکاسب، کفایه و خارج اصول را نزد آیت‌الله حاج شیخ هاشم قزوینی فرا گرفت. از دیگر اساتید ایشان مرحوم حاج میرزا احمد کفائی بود.
استاد همچنین یک دوره خارج اصول و چند مبحث فقه را نزد مرحوم آیت‌الله العظمی سیدمحمد هادی میلانی آموخت و دروس فلسفه را از محضر حاج شیخ مجتبی قزوینی، حاج شیخ سیف‌الله ایسی و مرحوم الهی قمشهای فراگرفت. و اجازاتی از حاج آقا بزرگ تهرانی، حاج شیخ هاشم قزوینی، میرزا مهدی الهی قمشهای و حاج میرزا حسین سبزواری دریافت کرد. استاد شانه‌چی با بنیان‌گذاری دانشکده الهیات مشهد در سال 1337 خورشیدی، طی دعوتی از سوی دکتر فیاض، به تدریس فقه و حدیث در دانشکده الهیات پرداخت، که حاصل همت و تلاش بی‌وقفه وی در شناساندن جایگاه علمالحدیث و بسط و رواج آن، تألیف کتابهای ارزشمندی چون «درایه الحدیث»، «علم الحدیث» و «تاریخ حدیث» است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با تأسیس بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس در سال 1363 خورشیدی، استاد همزمان با عضویت در هیئت مدیره، سرپرستی گروه حدیث بنیاد را نیز عهده‌دار شد.
وی سرانجام در نیمروز 23/2/1381، آخر صفر 1423 در سالروز شهادت هشتمین اختر آسمان ولایت حضرت علی بن موسی‌الرضا عالم آل محمد (صلی‌الله علیه و آله) چشم از جهان فرو بست و در غرفه 25 صحن آزادی دفن شد.
مروارید، محمدرضا (1299-1338 ه.ق)
حجت‌الاسلام و المسلمین حاج شیخ محمدرضا مروارید فرزند حاج محمدعلی از اتقیای عصر خود بود و در محله دربند علیخان پایین خیابان مشهد سکونت داشت. او در سن 28 سالگی با دختر آیت‌الله حاج شیخ حسنعلی تهرانی ازدواج کرد. مرحوم مروارید با علمای اعلام، حاج شیخ عباس قمی و حاج ملاهاشم (مؤلف منتخب التواریخ) و حاج شیخ حسنعلی اصفهانی (نخودکی) رابطه نزدیک داشت و علاقه آنها به آن مرحوم تا جایی بود که پس از وفات ایشان نیز قطع رابطه نکرده و از فرزند او دلجویی داشته‌اند، مرحوم حاج شیخ عباس قمی گاه به منزل آن مرحوم سر می‌زد و بعضی از تألیفات خود را به فرزند بزرگ ایشان هدیه می‌کرد. مرحوم مروارید با مرحوم نخودکی عقد اخوت و برادری بسته بود.
مرحوم حاج شیخ محمدرضا مروارید هفت روز قبل از وفات خود در سن 38 سالگی در عاشورای سال 1338 ه.ق در منزلش منبر رفت و انقلاب عجیبی به او و مستمعان دست داد و پس از ایراد خطابه بیمار شد. وی پس از مدتی در اثر همین بیماری، پس از پایان نماز صبح و گفتن لا اله الا الله، به رحمت ایزدی پیوست و پیکر پاکش در حرم مطهر، در رواق دارالسعاده، پایین پای حضرت رضا علیه‌السلام دفن شد و در همانجا که آرزو داشت، سر بر آستان آن حضرت گذاشت. آیت‌الله حاج میرزا حسنعلی مروارید و مرحوم حاج محمدباقر مروارید و حاج آقا جلال مروارید فرزندان ایشان هستند.
اصفهانی (نخودکی)، شیخ حسنعلی (1279ه.ق)
حضرت آیت‌الله حاج شیخ حسنعلی اصفهانی نخودکی در نیمه ماه ذیقعده سال ۱۲۷۹ هـ ق در اصفهان به دنیا آمد. علوم مقدماتی را از پدر و معلمان دیگر فرا گرفت و زیر نظر استاد بزرگوارش حاج میرزا محمدصادق که از بزرگان عرفان اسلامی بود، تربیت معنوی و الهی دید. پدر وی مرحوم ملا علیاکبر، مردی زاهد و پرهیزگار و معاشر اهل علم و تقوی و ملازم مردان حق و حقیقت بود.
مرحوم حاج شیخ حسنعلی اصفهانی شب دوشنبه و یا جمعه نیمه ماه ذیالقعدهالحرام سال 1279 هجری قمری با بشارت قبلی مرحوم حاجی محمد صادق در اصفهان در محله معروف به جهانباره که گویند میهمانسرای سلطان سنجر بوده، دیده به جهان میگشاید. در روز هفدهم شعبان سال 1361 هجری قمری گذشته بود که روح پاکش درسن82 سالگي به جوار حق شتافت. جنازه آن فقید علم و معرفت بر روی هزاران دست از ارادتمندان اندوهگین و سوگوارش، از محله سعدآباد مشهد در خیابانهای شهر که عموما به حال تعطیل درآمده بود، عبور می‌کرد تا به ده «سمرقند» به محل سکونتشان رسید. در آنجا بر حسب وصیتشان در آب روان غسل داده شد. برای او تشییع بینظیری ترتیب یافت و در صحن عتیق در جنب ایوان شاه عباس مقابل غرفهای که غرب ایوان است (صحن انقلاب کنونی) دفن شد.
قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانظُرُوا کَیْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ یُنشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (بگو در زمین بگردید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده است، سپس خداوند به همین گونه، جهان را ایجاد می کند خداوند یقیناً بر هر چیز تواناست) /عنکبوت20
