خانه تاریخی زند؛ یادگاری از پیشینیان بر تارک قم

 خانه‌ تاریخی زند متعلق به نوادگان کریم‌خان‌زند در قم بوده که قدمت آن به بیش از یک قرن می‌رسد و همواره مورد توجه گردشگران قرار داشته است.

اماکن تاریخی که قدمت برخی از آنها شاید به قرن‌ها پیش از این برسد همواره مورد توجه علاقمندان به فرهنگ و سنن قدیمی بوده است.

خانه طباطبایی‌ها و بروجردی‌ها در کاشان از جمله مکان‌هایی هستند که به مناسبت‌های مختلف مورد توجه گردشگران قرار می‌گیرد.

در استان قم نیز مکان‌هایی از این دست وجود دارد که به آن زیاد پرداخته نشده و یا در دوره‌ای مغفول مانده‌اند اما در نوروز امسال و با سیاست‌های سازمان میراث فرهنگی به مکان گردشگری تاریخی تبدیل شده و پذیرای علاقمندان به آگاهی از زندگی پیشینیان است.

*خانه تاریخی زند، یادگاری در محله گذرقلعه قم

خانه زند که امروزه به موزه مردم‌شناسی شهرت دارد از جمله مکان‌های تاریخی قم است که در مرکز بافت قدیمی شهر قم(محله گذرقلعه) قرار دارد.

این خانه در کوچه باریکی واقع شده که به زحمت، یک دستگاه خودرو می‌تواند از آن عبور کند. دیوارهای کاهگلی بلند با یک در قدیمی که در مقابل چشمان گردشگران باز می‌شود و یک در قدیمی همیشه بسته نخستین چیزی است که توجهت را به خود جلب می‌کند.

در دو طرف این خانه دو تابلوی متفاوت به چشم می‌خورد؛ بر روی یکی سال ثبت ملی خانه یعنی 1377 درج شده و دیگری در نقطه مقابل، سال ثبت خانه را در فهرست آثار ملی، 1379 هجری شمسی نشان می‌دهد.

وارد خانه که می‌شویم یک حیاط با حوض نسبتا بزرگ پیش رویت قرار دارد که تو را به اعماق زندگی پدرانت می‌برد؛ حوضی که پر از آب است و گلدان‌های کوچک گل اطراف آن را زینت بخشیده‌اند.

سمت چپ را که نگاه می‌کنی به پله‌هایی می‌رسی که تو را فرا می‌خوانند. کمی جلوتر نوشته‌ای تو را به سمت نمایشگاه راهنمایی می‌کند.

از پله که بالا می‌روی اتاق‌هایی را می‌بینی که دور تا دور حیاط و در نهایت تناسب و زیبایی با درب‌های چوبی قدیمی قرار گرفته‌اند و گویا زمانی محل اسکان افراد خانواده و پذیرایی از میهمان بوده و حتی فرزندان پس از ازدواج در کنار پدر و مادر و به اصطلاح بزرگ خاندان زندگی کرده‌اند.

وارد یکی از اتاق‌ها که می‌شوی ابزارآلات مربوط به زمان‌های گذشته را می‌بینی؛ ماهی‌تابه آهنی، تاس مسی با لبه کنگره‌دار، فنجان چای برنزی، اتوی زغالی، کتری و دیگچه مسی، وسایل قالی‌بافی، ترازوی قدیمی، ساج آهنی که برای پخت نان از آن استفاده می‌شده است، کلاه نمدی و ظروف سفالی. بیشتر این وسایل را شاید در میان اسباب و اثاثیه پدر بزرگ‌ها و مادر بزرگ‌هایمان دیده باشیم که قدمت برخی از آنها به زمان قاجار برمی‌گردد.

پس از گذر از این اتاق وارد فضایی می‌شوی که سمت چپ و راست آن را خمره سفالی قرار داده‌اند و در مقابل، گیوه و پای‌ افزار زنانه و مردانه مربوط به پیشینیان دیده می‌شود.

بعد از این وارد اتاق دیگری می‌شوی که وسایلی چون پی‌سوز قلم‌زنی شده، زنگوله برنجی آهنی، کیف چرمی و بازوبند تعویذ و ادعیه که اغلب به بازوان مردان به منظور مصون آمدن بلایا و آفات بسته می‌شده، دیده می‌شود.

در انتهای نمایشگاه اول، فضایی شبیه اتاقی کوچک دیده می‌شود که بالای آن نوشته شده «کارگاه سبدبافی».

وارد اتاق که می‌شوی مجسمه مردی را در حال بافت سبد می‌بینی و به قدری شبیه انسان زنده است که در نگاه اول، ناخودآگاه قدم به عقب بر می‌داری. اطراف این مرد را سبدهای ساخته شده احاطه کرده‌اند.

از این اتاق که خارج می‌شوی به ایوانی می‌رسی که دور تا دور حیاط را در برگرفته و درب‌های بسته اتاق‌هاست که توجه تو را به خود جلب می‌کند.

در قسمت دیگر ایوان درب باز یکی دیگر از اتاق‌ها تو را به سمت خود می‌کشاند؛ وارد اتاق که می‌شوی پیرامون آن را تصاویر مربوط به گلزار علی‌ابن‌جعفر(ع)، مقابر گنبد سبز، خانه امام خمینی(ره) و ... پر کرده است.

سمت راست اتاق، سبک زندگی گذشتگان به تصویر کشیده شده است؛ چند پشتی، یک صندلی که پسر خانواده روی آن نشسته و یک کرسی کوچک که پدر و مادر و دو دختر پشت آن نشسته و منتظر تحویل سال نو هستند.

هفت‌سین نوروزی به همراه کلام‌الله مجید درون یک سینی مسی قرار داده شده و روی کرسی خودنمایی می‌کند.

لباس‌های محلی که بر تن مجسمه‌های انسانی است این حس را در تو بر می‌انگیزد که ای کاش زمان به عقب بر می‌گشت و زندگی‌های امروز را بر همان مبنا و اساس سادگی دیروز می‌ساختیم و از این همه دغدغه، شلوغی، ازدحام و انواع آلودگی‌ها خبری نبود.

از پله‌ها که پایین می‌روی داخل حیاط سنگفرش شده‌ای می‌شوی که در کنار آن پنجره‌های قدیمی مشبک دیده می‌شود.

در کنار این پنجره‌های مشبک، پله‌هایی است که تو را به داخل زیرزمین می‌برد، گویا برای فصل تابستان در نظر گرفته شده‌اند تا در زمان گرما، پناهگاه اعضای خانواده باشد.

از سمت دیگر این زیرزمین که خارج شوی خود را در حیاط کوچک‌تری می‌بینی که به تناسب حوض آن هم کوچک‌تر است اما بوی قدیمی‌اش سرمستت می‌کند و آرزو می‌کنی کاش امروز هم به جای آپارتمان‌های کوچک روی هم چیده شده، خانه‌هایی به این سبک وجود داشتند تا افراد خانواده دور هم جمع بودند و اتحاد و همبستگی خود را حفظ می‌کردند و صیانت از کیان، اصالت و هویت خانواده این چنین سخت نمی‌بود.

در این قسمت که به حیاط اندرونی شباهت دارد، نمایشگاه دیگری شامل ابزار و ادوات مشاغل مختلف دیده می‌شود.

در بخشی از این نمایشگاه اشیایی مربوط به دوره صفوی، ساسانی و قاجاریه دیده می‌شود ضمن آنکه قدیمی‌ترین وسایل در این نمایشگاه عبارت از پیکره‌ای به شکل گاو از جنس خمیر شیشه مربوط به قرن پنجم و ششم هجری و تبرهایی از جنس برنز مربوط به هزاره اول و دوم پیش از میلاد هستند.

در اتاق بعدی صندلی با روکش فرش ابریشمی دیده می‌شود که مربوط به اواخر دوره قاجار است.

جعبه خاتم‌کاری شده، چای‌خوری برنجی،تپانچه و باروت‌دان و همچنین گلاب پاش برنجی مربوط به دوره سلجوقی از دیگر وسیله‌های به نمایش درآمده است.

در اتاق کوچک‌تری ماکتی از خانه زند و منبری متعلق به مسجد روستای وشنوه ساخته سال 720 هجری قمری دیده می‌شود.

*خانه زند دارای قدمتی نزدیک به دو قرن است

خانه تاریخی زند که گفته می‌شود حدود 130 سال پیش بنا شده با توجه به فرم و مصالح به کار رفته متعلق به اواخر قاجار است.

این بنا دارای ستون‌های سنگی با سرستون تزئینی در ایوان شمالی و شرقی و آجرکاری و نیز درهای چوبی است.

این خانه شامل دو حیاط است که یکی مربوط به خانه حاجی‌زند و دیگری مربوط به برادرش حاج علی‌خان زند است که توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خریداری و با مرمت بخش‌هایی از آن به یکدیگر متصل شدند.

به گفته عبدالله گودرزی، مسئول موزه مردم‌شناسی این خانه تاریخی متعلق به نوادگان کریم‌خان زند است که به شهرها مهاجرت کرده و منازل باشکوهی برای خود ساختند.

خانه حاج علی‌خان قبل از تبدیل قم به استان، توسط سازمان میراث فرهنگی اصفهان خریداری شده بود که به همان شکل سابق باقی مانده و مرمت زیادی روی آن صورت نگرفته است.

به گفته این کارشناس سازمان میراث فرهنگی در سال 77 این خانه در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد در حالی‌که خانه حاجی‌زند که محل رفت و آمد نوادگان اوست در سال 79 توسط سازمان میراث فرهنگی قم خریداری و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

بنا به گفته مسئول موزه مردم‌شناسی قم مرمت‌های زیادی روی این خانه انجام شد اما سعی شده است که شکل تاریخی و معماری منحصربه‌فرد آن حفظ شود.

گودرزی می‌گوید: این خانه نمایی از سبک معماری دوران قاجار است و سعی شده تا بحث مردم‌شناسی در آن بیشتر لحاظ شود.

خانه‌های تاریخی زند، یزدان‌پناه و قلی‌درویش تا 15 فروردین ماه به صورت رایگان پذیرای علاقمندان است.

................................

گزارش: اعظم حاتمی

................................