پرسش و پاسخ های اعتقادی

حشر حیوانات در قیامت

شیعه بر این باور است که اصول اعتقادات، تقلید ناپذیر است و باید با برهان و استدلال آنها را باور داشت.

 مساله معاد نیز از جمله همان اصولی است که اعتقاد به اصل وقوع آن باید مبتنی بر عقل و برهان باشد اما از آنجا که عقل به سایر جزئیات مربوط به معاد (مثل کیفیت مرگ، برزخ، حشر، صراط، بهشت و دوزخ و مانند آن) دسترسی ندارد این امور را باید از ادله نقلی یعنی قرآن و روایات استنباط کرد. و البته بدیهی است که آنچه از طریق ادله نقلی اثبات می­شود، به هیچ وجه در تعارض با عقل نخواهد بود بلکه ممکن است صرفا فراتر از درک و فهم و عقل باشد.

یکی از جزئیات مربوط به معاد، مساله حشر حیوانات است. در این باره بیشتر مفسران و متکلمان بر این باورند که حیوانات نیز همانند انسانها حشر دارند و به آیات و روایاتی استناد کرده اند؛آیاتی چون آیه38 سوره انعام وآیه5 سوره تکویر و روایاتی همانند روایتی که در سوال شما به آن اشاره شده است.

 اما در پاسخ به این اشکال که حیوانات از عقل و شعور بی بهره­اند، در نتیجه حشر و عقاب آنها با عدل الهی سازگار نیست، باید گفت که:

زندگی بسیاری از حیوانات، آمیخته با نظام جالب و شگفت انگیزی است که روشنگر سطحی از فهم و شعور آنهاست. کیست که درباره مورچگان و زنبور عسل و تمدن عجیب آنها و نظام شگفت انگیز لانه و کندو سخنانی نشنیده باشد و بر درک و شعور تحسین آمیز آنها آفرین نگفته باشد، هیچ مانعی وجود ندارد که این اعمال همانطور که ظواهرشان نشان می­دهد ناشی از عقل و درک باشد .

 داستان فرار کردن مورچگان از برابر لشکر سلیمان و داستان هدهد و جریان حضرت سلیمان، موید همین مطلب است. بسیار می­شود که حیوانات بدون تجربه قبلی در برابر حوادث پیش بینی نشده، دست به ابتکار می­زنند و برای شکار یا نجات از دشمن حیله­ها و ترفند­هایی به کار می­برند که انسانها را به شگفت وا می­دارند.

 شاهد دیگر بر این مطلب این است که امروزه بسیاری از حیوانات را برای مقاصد قابل توجهی تربیت می­کنند. روشن است که همه اینها را نمی­توان ناشی از غریزه دانست زیرا غریزه معمولا سرچشمه کارهای یکنواخت می گردد یعنی اعمالی که در شرایط خاصی قابل پیش بینی نبوده، بعنوان عکس العمل انجام می­گیرد یا اعمالی که حیوان تحت تربیت انجام می­دهد به فهم و شعور شبیه­تر است تا به غریزه به همین جهت است که خداوند در قرآن مردم را به شناخت حیوانات و تفکر درباره خلقت و اعمالشان ترغیب می­کند: « و فی خلقکم و  ما یبث من دابة آیات لقوم یوقنون[i]».

 به فرموده علامه طباطبایی حیوانات در شوون مختلف زندگی خود آرا و عقایدی دارند که اعمال خود را بر آنها مبتنی می­سازند و این آرا مبتنی بر این است که آنها بعضی از امور را حسن و عدل و امور دیگر را قبیح و ظلم می­دانند. و این امر را دقیقا در خارج می­توان مشاهده کرد. چرا که با دقت نظر متوجه می­شویم که بین حیوانات از جهت رام و غیر رام بودن و عطوفت و قسوت و مانند آن تفاوت است. در نتیجه می­توان گفت حیوانات به دلیل این اندازه فهم و شعوری که دارند محشور خواهند شد اما باید توجه داشت که داوری بین حیوانات بر اساس همین اندازه فهم و شعور خواهد بود نه فراتر از آن.

 ضمنا تشبیه شما به مثالی که گرگی گوسفندی را می­کشد و می­خورد، دقیق نیست چرا که روشن است  خداوند غذای گرگ را آن گوسفند قرار داده است و گرگ به اندازه فهم و شعور خود، در کشتن گوسفند ظلمی نمی­بیند. گرچه ممکن است گرگی فراتر از این عمل کند و موجب ظلم شود.

در پایان ذکر این نکته ضروری است که تکلیف، مراحلی دارد و هر مرحله، ادراک و عقلی متناسب خود می­خواهد. تکالیف فراوانی که در قوانین اسلامی برای یک انسان وجود دارد بقدری است که بدون داشتن یک سطح عالی از عقل و درک، انجام آنها ممکن نیست و هرگز نمی­توان چنین تکالیفی را برای حیوانات پذیرفت اما مرحله ساده و پایین تری از تکلیف تصور می­شود که مختصر فهم و شعور برای آن کافی است و نمی­توان چنین فهم و چنان تکالیفی را بطور کلی برای حیوانات انکار کرد.

برای مطالعه بیشتر در این باره، پیشنهاد می­کنیم به دو منبع ذیل مراجعه کنید:

 تفسیر نمونه، ج 5، صص 224 – 227 ذیل آیه 38 سوره انعام

 تفسیر المیزان، ج 7، صص 74 – 79 ذیل آیه 38 سوره انعام

موارد مربوط:                                                         

حشر حیوانات

مجلات - پرسمان - شماره - 23 - سید سعید لواسانی

فرهنگ قرآنی - تفسیر آیه اذا الوحوش حشرت

مجلات -یاس - شماره - 5 -