فلسفه ی وجودی نماز از دیدگاه قرآن و حدیث

انور حسین پناهی
نماز مظهر عبودیت عبادت، مصادیق فراوانی دارد مانند حج، روزه، زکات، امر به معروف و نهی از منکر، جهاد و هر عملی که ما را به خدا نزدیکتر کند. هر عبادتی در جای خود، خوب و پسندیده است. اما به راستی در میان آنها، نماز از جایگاه ویژه ای برخوردار است. نماز برترین عبادت ها و افضل الاعمال است. نماز افضل بر انواع عبادات است. خالص ترین نوع بندگی خدا است وجه تمایز انسان با سایر موجودات است و مظهر کامل عبودیت است.
پیامبر (ص) در حدیثی می فرماید: اسلام بر پنج چیز استوار است:
شهادت اینکه خدایی جز خدای یگانه نیست، و محمد پیغمبر خدا است و به پاداشتن نماز و ادای زکات و زیارت خانه خدا و روزه رمضان. بنابراین نماز به عنوان یکی از ارکان _ و بلکه اصلی ترین رکن _ بعد از شناخت خدا و رسول او قرار دارد. عبودیت منهای نماز ارزش ندارد بعبارت دیگر اگر بنده ای معتقد و پایبند و عامل به همه فرامین الهی و اسلامی باشد و تک تک واجبات و مستحبات را انجام دهد، اما از نماز غفلت کند، نه تنها مسلمان نخواهد بود بلکه کافری بیش نیز نخواهد بود. باز پیامبر (ص) می فرماید: میان بنده و کفر ترک نماز فاصله است. هم او در جایی دیگر فرموده است: هر کس به عمد، نماز را ترک کند، از مرز اسلام خارج شده است و به کفر رسیده است. نماز ستون دین و پرچم و نشانه ی مکتب اسلام است. دیندار بودن و قوام مسلمانی به وجود نماز بستگی دارد.
نماز، تسلیم محض در برابر پروردگار و ایمان به حضور اوست، حضوری که لامکان و فراتر از زمان است. در نماز این فرصت فراهم می شود که بنده ای ناچیز در مقابل عظمت و جلال پروردگار جهانیان ایستد و با او گفتگو کند و از او به خاطر همه چیز تشکر کند. نماز گزار در رکوع، در مقابل خدا سر تعظیم فرود می آورد و او را به بزرگی می ستاید و دیگر حاضر نیست، غیر از او در برابر هیچ قدرت بشری خم و راست شود. و در سجود، غرور و تکبر و خودخواهی را کنار می نهد و وجود خود را از یاد می برد و با دریا یکی می شود و به نهایت خضوع و خشوع دست می یابد که به درستی که اهل ایمان رستگار شدند آنان که در نمازشان خاشع و خاضع هستند.
نماز ذکر و یاد خداست. خدا در قرآن می فرماید: نماز را برای ذکر و یاد خداوند به پای دار. نماز گزار با ذکر خدا به آرامش قلب دست می یابد؛ آرامشی که بر اثر نماز حاصل می شود قطعاً هیچ کدام از مجرب ترین دانشمندان علوم تجربی و روانشناسی قادر به ایجاد آن و برقراری آن در بیماران خود نیستند که: نمازگزار، عاشق است و نماز اظهار عشق به معشوق ازلی و حقیقی یعنی آفریدگار هستی است. نمازگزار عاشقی است که پروانه وار مدام در پی وصال است. نماز، رهایی از قفس تن، گام نهادن به ماورای ماده و گذر از حدود وثغور است. نماز، از خود به در آمدن و به سوی او پر کشیدن است، خود را هیچ انگاشتن و همه او شدن است، از هر شدت و هر که بریدن و به خدا پیوستن و بر او توکل کردن است، انسان خاکی را به افلاک بردن است. اکسیری است که وجود مسین را مطّلا می کند.
گویند: تکرار هر عملی زشت و ناپسند است. ولی براستی نماز تنها عملی است که تکرارش ملال آور نیست. نماز عبادتی است که در هیچ حالی از عهده ی انسان ساقط نمی شود، حتی در میدان جنگ و در شرایط اضطراری و بیماری و هنگام غرق شدن و ... و شاید به همین دلیل است
که: نماز امری بسیار بزرگ و دشوار است، مگر برای خدا پرستان که مشتاق نمازند. لذا برای منافقان تلخ و سنگین است زیرا در این آیات، اقامه ی نماز از نشانه های پرهیزگاران شمرده شده است و منافقان چنین نشانه ای را ندارند، زیرا عبودیت در رأس آن نماز تنها از روی اعتقاد آسان می شود که در غیر این صورت دشوار می گردد.
آثار و فواید نماز
یقیناً فوایدی که در نماز وجود دارد، در هیچ یک از عبادت های دیگر وجود ندارد، هر جمله و هر کلمه و حرف نماز، مملو از نکات مفید و آموزنده است. تاثیری که در نمازگزار ایجاد می شود و فوایدی که عاید نمازگزار می شود بر کسی پوشیده نیست عقیده، بینش نمازگزار، زندگی و حیاتش و حتی مرگش خدایی و الهی می گردد، اصلاً وجود جسم و روان نمازگزار مقدس و نمایان می شود. اگر چه آثار و فواید نماز در تمام شئون زندگی عابد مشهود است، اما برخی از آنها به جهان بعد از مرگ او بر می گردد به عبارت دیگر، آثاری که نماز برجای می گذارد، به دو بخش قابل تقسیم است. بخشی از آن فوایدی است که در همین دنیا نصیب نمازگزار می شود. بخش دیگر آن مربوط به جهان آخرت است. اما بخش اخروی آن تحت عنوان ((آثار و فواید معنوی و اخروی)) به لحاظ اهمیتی که دارد، ابتدا مورد تحلیل و بررسی قرار می گیرد و سپس به بعد ((دنیوی)) آن می پردازیم.
۱- آثار و فواید معنوی و اخروی:
فواید معنوی را به این خاطر که اولاً با فواید اخروی ارتباط تنگاتنگ دارند و قابل تفکیک از هم نیستند و ثانیاً فواید معنوی خود به نوعی در سرنوشت اخروی موثر هستند با فواید اخروی در یک جا و تحت عنوان یک بحث، گرد آمده و ادغام شده است.
آنانکه نماز بپا میدارند و زکات می دهند و به خدا و روز قیامت ایمان دارند، به زودی خدا آنان را اجر و ثواب عظیم عطا خواهد کرد.
۲- آمرزش گناهان:
نمازگزاران مشمول بخشش و آمرزش گناهان واقع می شوند. ای پیامبر به آن بندگانم که (در عصیان) اسراف کردند: به نفس خود، بگو هرگز از رحمت خدا ناامید نباشید، البته خداوند همه ی گناهان را (اگر توبه کنید) می بخشد، زیرا او خدایی بسیار آمرزنده و مهربان است. رسول اکرم (ص) فرموده است ((کسی که به سوی مسجد حرکت می کند، هر گامی که بر می دارد خدای متعال ده ثواب به او می دهد و ده گناه از او می بخشد و مقام او را ده درجه بالا می برد)). از طرفی, نمازگزار در نمازش از خدا طلب مغفرت و آمرزش می کند.
۳- نماز کلید بهشت:
عبادت، پاداش آخرت را در پی دارد. بهشت یکی از آنهاست. نماز، بهای بهشت است به عبارت دیگر، بهشتی شدن در گرو نماز است. هر دری کلیدی دارد و کلید در بهشت نماز است. زیرا به فرموده ی پیامبر (ص) هیچ بی نماز و تارک الصلاتی نمی تواند وارد بهشت شود.
۴- رستگاری:
نجات و رستگاری از نتایج نماز است. خدا در قرآن در همین زمینه می فرماید: ((همانا اهل ایمان رستگار شدند، آنانی که در نمازشان خاشع و خاضع هستند.))
۵- اجابت دعا:
دعا به عنوان وسیله ای در جهت برآورده نمودن نیازهای معقول انسان است. نماز روش و طرز دعا کردن را می آموزد، چون خود نماز دعاست و یا دعاهایی که در قنوت خوانده می شود. از سوی دیگر، نماز، اجابت دعا را موجب می شود، ((ادعونی استجب لکم))یعنی بخوانی مرا تا اجابت کنم شما را.
و یا: ((اجیب دعوه الداع اذا دعان)) اجابت می کنم دعای هر کسی که مرا بخواند. رسول اکرم (ص) فرموده است: ((دعای کسی که خدا را فراوان یاد کند، پذیرفته می شود. سه کس اند که خدا دعایشان را رد نمی کند، آنکه فراوان یاد خدا کند و ستمدیده و پیشوای دادگر)).
۶- دوستی خدا:
نماز ترجمه ی ((صلواه)) است که از ریشه ی صله (وصل) به معنی پیوند و رابطه است با انجام این اعمال، انسان با آفریدگار توانای خویش، پیوند و ارتباط پیدا می کند. نماز گفتگو با خدا و کلید اتصال با مبدأ است. نمازگزار از جمله ی پرهیزگاران است و پرهیزگاران دوست خدا هستند. پرهیزگار باشید، زیرا خدا با پرهیزگاران است. به فرموده پیامبر (ص) یعنی خداوند گوید تا هنگامی که بنده ام مرا یاد می کند و لبهایش با نام من می جنبد با او هستم.
۷- دوری از فساد:
نماز، انسان را از فحشا و منکرات به دور می دارد. نماز سلاح نمازگزاران در میدان جنگ هواههای نفسانی است. رسول اکرم (ص) در حدیثی چنین فرموده است. ((خداوند فرشته ای دارد که هنگام نماز بانگ می زند: ای انسانها برخیزید و آتشهایی را که بر خویش افروخته اید، به وسیله نماز خاموش کنید)) نماز نه تنها از گناه جلوگیری می کند، بلکه آلودگی هایی که بر اثر گناه، دنیا پرستی، هواپرستی و ... روح و جان آدمی را تیره کرده اند، با خورشید تابان و چشمه ی زلال نماز، پاک و پاکیزه می گردند.
۸- دوری از تکبر:
نماز، غرور شکن است، نماز داروی بیماران متکبر مغرور و خودخواه است. نماز، روح فروتنی و عبودیت را در ما زنده می کند و ما را خاشع و خاضع بار می آورد.
۹- رهایی از دنیا:
نماز دلهای غافل از یاد خدا را بیدار می کند و به نمازگزارانی که هدف آفرینش خود را فراموش کنند و غرق در زندگی مادی و لذت های زود گذر شوند، اخطار می دهد و آنها را بیدار می کند. به وسیله ی نماز انسان به راحتی و رغبت دل از دنیا می کند. نماز برای چند لحظه، ما را از این دنیا و از یاد آن بیرون می برد و به دنیای دیگر سیر می دهد. در روایت است که: در جنگ صفین تیری بر پای مبارک حضرت علی (ع) فرو رفت که اگر می خواستند در شرایط عادی آن را بیرون آورند، از شدت درد و ناراحتی آن حضرت، میسر نبود. به حضرت امام حسن (ع) جریان را عرض کردند. فرمود: ((صبر کنید تا پدرم به نماز بایستد زیرا در آن حال چنان از خود بی خود می شود که متوجه نمی گردد)). پس به دستور امام حسن (ع) در آن حال تیر را بیرون آوردند پس از نماز حضرت متوجه شد که خون از پای مبارکش جاری است. پرسید چی شده؟ گفتند: تیر را در حال نماز از پایتان بیرون آوردیم و این؛ بر اثر حضور قلب در نماز است که حتی انسان وجود خود را فراموش می کند و همه، دوست می شود.
۱۰- نشاط روح:
صدای اذان: عابدان حقیقی و عاشق را به وجد می آورد، زیرا که فرا رسیدن لحظه ی دیدار را نوید می دهد، اولیاءالله، برای رسیدن وقت نماز لحظه شماری می کنند. از این روست که پیامبر اسلام (ص) به بلال فرمود: ((بلال)) ای بلال! ما ر ا از غم و تلخی نجات بخش.
آثار و فواید دنیوی:
آثاری که جنبه ی دنیوی دارند، اگر چه به طور قطع از دسته ی اول (آثار معنوی و اخروی) منفک نیستند، اما به هر حال آثاری هستند که تأثیر خود را به طور محسوس و زود هنگام در این جهان نمودار ساخته اند و در بهبود زندگی فردی و اجتماعی قابل توجه اند. اینک به اختصار به ذکر پاره ای از آنها، می پردازیم:
۱- ایجاد تکیه گاهی مطمئن:
نماز بزرگترین و محکم ترین تکیه گاهی است که ما را از سرگردانی، بلاتکلیفی، پوچ گرایی و هیچ انگاری نجات می دهد و ما را در این هستی بیکران دستگیر و راهنماست. نماز پشتوانه انسان است در بحران های زندگی و در غم ها و مشکلات
است، زیرا به انسان قدرت ایمان، اداره و صبر می دهد و او را از ناامیدی می رهاند.
۲- آرامش قلب:
نماز:، ذکر خداست و ذکر خدا آرامش دهنده ی قلب هاست: ((الا بذکر الله تطمئن القلوب)) یعنی هان، آگاه باشید که با یاد خدا، دلها آرام می گیرند. آرامشی که ادامه ی زندگی و نشاط و سرزندگی بسته بدان است.
۳- عزت نفس:
تعظیم در برابر خدا، عزت انسان را در پی دارد. اما از سوی دیگر تعظیم در مقابل غیر خدا (انسانهای دیگر، حیوانات، بتها و ...) ذلت و خواری انسان را به دنبال دارد. تعظیم کننده ی در برابر پروردگار هیچ گاه در برابر قدرت های شیطانی و طاغوت های پوشالی قد خم نمی کند و زیر بار ولایت ظالمان و ستمگران نمی رود و این عزت نفس از اعجاز نماز است. پیامبر (ص) فرموده است ((کسی که ولایت ظالمان را بپذیرد، نمازش قبول نیست)).
۴- اتحاد:
نماز، عامل وحدت بخش است. ((و نماز را بپای دارید زکات را بدهید و همراه رکوع کنندگان، رکوع کنید)). فواید اتحاد و نتایج آن در جوامع مسلمین بر کسی پوشیده نیست. این اتحاد و همدلی بیشتر در نماز جماعت و علی الخصوص نمازهای جمعه متجلی می شود. اعتقاد به خدای یکتا و رسول گرامی (ص)، داشتن قبله ی مشترک، قرآن و کتاب آسمانی مشترک، زبان و عبادت مشترک و ... وحدت و پیوندی نا گسستنی ایجاد کرده که می تواند در مقابل همه ی دشمنان اسلام و مسلمین, سدی نفوذ ناپذیر تشکیل دهد.
۵- نظم و انضباط:
نماز عامل ایجاد نظم و انضباط است، زیرا لازمه نماز، رعایت نظم و انضباط است و این نظم به تدریج در زندگی و امور روزمره رسوخ می کند. جهت وقت نماز نظم آفرین است. در آیات و روایات متعدد، انسان به نماز اول وقت سفارش شده است. نماز اول وقت هم زمان های مخصوصی دارد و رعایت اینها، نظم می بخشد: چنان نماز را در وقت خودش بخوان که گویی نماز آخرین است. رعایت ترتیب در نماز به ما می آموزد که هر کاری در زمان و مکان خویش انجام گیرد.
۶- نظافت و پاکیزگی:
نظافت یکی دیگر از آثار نماز است، زیرا اولاً بدون رعایت نظافت نماز صحیح نیست، ثانیاً نماز بدون نظافت صحیح نیست.
۷- رعایت حقوق دیگران:
لباس، مکان و آبی که با آن وضو می گیرید، نباید غصبی باشد و مباح بودن آنها نشانه ی رعایت حقوق دیگران است، به عبارت دیگر، در صورت ظلم و تجاوز به حقوق دیگران، نماز صحیح نخواهد بود.
۸- احترام به پدر و مادر:
نمازگزار به پدر و مادر احترام نموده، همواره از زحمات آنان قدردانی می نماید. امام صادق (ع) فرموده است: ((هر کس به پدر و مادر خود از روی خشم و عصبانیت نگاه کند، خداوند نماز او را نمی پذیرد، اگر چه پدر و مادرش در حق او ناروا کرده باشند))
۹- رعایت پوشش اسلامی:
رعایت پوشش مناسب اسلامی لازمه ی نماز است، زیرا بدون داشتن پوشش لازم هم نماز قابل قبول نخواهد بود و هم غیر از آن موجب پدید آمدن بسیاری از انحرافات و مفاسد در جامعه می شود.
۱۰- استحکام بنیان خانواده:
نماز بنیان خانواده را مستحکم می سازد، زیرا نماز باعث می شود؛ انسان اخلاقی قرآنی و دینی و نمازی داشته باشد و از طرفی جلب رضایت همسر جهت قبولی نماز، لازم است. رسول اکرم (ص) فرموده است: ((نماز کسی که همسرش از او ناراضی باشد، قبول نیست))
۱۱- جلب اعتماد مردم:
نماز انسان را متعهد می سازد. به عبارت دیگر، انسانهای بی نماز قابل اعتماد و اطمینان نیستند و بدین خاطر مردم کمتر با آنها رفت و آمد، داد و ستد و معاشرت می کنند به قول سعدی:
•    وامش مده آنکه بی نماز است. کوفر ض خدا نمی گذارد از قرض تو نیز غم ندارد
•    گرچه دهنش زفاقه باز است از قرض تو نیز غم ندارد از قرض تو نیز غم ندارد
۱۲- آشنایی با مسائل سیاسی و اجتماعی جهان:
یکی دیگر از آثار نماز، آگاهی از مسائل روز جهان است و این مهم در خطبه ی دوم نمازهای جمعه به دست می آید. حضرت اما خمینی (ره) به مناسبت عید فطر سال ۱۳۵۸ در سخنانی فرموده اند:
((... اسلام دین سیاست است، دینی است که در احکام آن سیاست به وضوح دیده می شود. هر روز اجتماع در تمام مساجد کشورهای اسلامی از شهرستان ها گرفته تا دهات و قراء و قصبات چند مرتبه بر پا می شود تا اینکه مسلمین از احوال خودشان و حال مستضعفان اطلاع پیدا کنند و از طرفی هر هفته یک اجتماع بزرگ تشکیل می شود، تا نماز جمعه که مشتمل بر دو خطبه است و در آن باید مسایل روز و احتیاجات کشور از جهات سیاسی، اجتماعی و ... طرح شود، بر پا گردد)).
۱۳- آرامش روانی:
در نماز، انسان در برابر خدای بزرگ، قادر و توانا قرار می گیرد، خدایی که بر تمام ذرات هستی، حاکم و مدبر امور آسمان و زمین است، خدایی که مرگ و زندگی، رزق و روزی، سلامت و سعادت ما در دست اوست. این ایستادن خاضعانه در برابر خداوند به انسان نیروی معنوی می دهد که آرامش قلبی و امنیت روانی در او ایجاد می کند، چون انسان در نماز همه ی مشکلات دنیا را فراموش می کند و یاد خدا و آیات قرآن را بر زبان می آورد، باعث ایجاد حالتی از آرامش روانی و آسودگی عقل می گردد. این آرام سازی و آرامش روانی ناشی از نماز، تأثیر بسزایی در کاهش تشنجات عصبی _ ناشی از فشار زندگی _ دارد. دکتر توماس هاسلوپ گفته است: ((من به عنوان یک پزشک می گویم مهمترین وسیله ی ایجاد آرامش در روان و اعصاب انسان که تاکنون شناخته ام، نماز است.))
دانستیم که نماز بزرگترین و پرثمرترین عبادت ها و افضل الاعمال است. فواید و آثاری که از طریق برپایی این عبادت، متوجه نمازگزار می شود، حقیقتاً نا محدود و غیر قابل شمارش اند. نماز، خوان نعمتی است که گسترده شده ، پر از رحمت و برکت و احسان و سعادت است. راستی چرا ما از ریزه خواران این خوان عظیم نباشیم؟ چرا از گل های بهشتی آن طبق بر نگیریم؟چرا نماز نخوانیم تا هم در دنیا و هم در آخرت سعادت مند شویم؟
چند نکته:
۱- به گفته ی شهید رجایی: ((به نماز نگویید کار دارم به کار بگویید وقت نماز است)).
۲- حضور قلب جان نماز است و خشوع و خشیت روح آن است.
۳- آگاهانه نماز بخوانیم نه کورکورانه، زیرا پیامبر (ص) فرموده است: ((دو رکعت نماز با توجه، بهتر از شب زنده داری های غافلانه است)).
۴- در حدیث است که: ((خدا را چنان عبادت کن که گویی او را می بینی)).
۵- در قرآن است که هیچ دستور عبادی برای مردم نیامده مگر آنکه امر به اخلاص در آن شده است.
۶- رسول خدا (ص) فرموده است: ((پاداش عبادتی بزرگتر است که مخفی تر باشد)).
۷- سیادت اسلام و ادامه ی حکومت الله، بسته به برپایی نماز است.
۸- قبل از مرگ توبه کنیم که بعد از مرگ ممکن نیست.
۹- خرم آن روز کاین فرخنده ی آمین در جهان
با حضور مهدی موعود احیا می شود.
________________________________________
_۱ قرآن مجید
۲- نهج الفصاحه، مترجم و گردآورنده، ابوالقاسم پاینده، انتشارات جاویدان
۳- نهج البلاغه، مترجم داریوش شاهین، انتشارات جاویدان، سال۱۳۶۱
۴- تاریخ انبیاء، سید هاشم رسولی محلاتی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هفتم سال ۱۳۷۴
۵- رساله ی توضیح المسایل حضرت امام خمینی، انتشارات قدیانی، چاپ اول، سال ۱۳۶۸
۶- سیری در نهج البلاغه، استاد شهید مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، چاپ هفتم، پاییز ۱۳۶۹
۷- مسأله ی شناخت، شهید مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، چاپ نهم سال ۱۳۷۴
۸- آشنایی با نماز، محسن قرائتی، انتشارات ستاد اقامه ی نماز، تابستان ۱۳۷۴
۹- راز نماز، محسن قرائتی، انتشارات ستاد اقامه ی نماز، تابستان ۱۳۷۴
۱۰- خداشناسی، مرحوم استاد رضا روزبه، انتشارات اسلامی، پاییز ۱۳۶۱
۱۱- گزیده مثنوی مولوی به تصحیح دکتر محمد استعلامی، انتشارات علما و چاپ دوم ۱۳۷۱
۱۲- نماز سرود ایمان، سید حمید علم الهدی، انتشارات هویزه، پاییز ۱۳۷۴
۱۳- نماز ره رستگاری ، سید حمید علم الهدی، انتشارات هویزه بهار ۱۳۷۴.
۱۴- زمزمه های نیایش، محمد علی مردانی، انتشارات حوزه ی هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم ۱۳۷۳
۱۵- روزنامه ی اطلاعات بیستم شهریور ماه 1378                                

منبع:موسسه جهاني سبطين