نقش سجده در بازسازی معنوی انسان

در سرزمین وجود انسان دست اندازها و ناهمواری های زیادی وجود دارد که همواره باید برای هموار کردن آن همت نمود.
آنچه از روح عبادت به دست می آید و فلسفه اصلی عبادت را تشکیل می دهد مبارزه با همین دست اندازها است. دست اندازهای مانند حسد، کبر، دروغ، حرص و طمع، بی مسؤولیتی، بی تعهدی، شهوت پرستی، مقام پرستی، زرپرستی، و ... چیزی نیست که بتوان به سادگی با آن دست و پنجه نرم کرد و یا از کنار آن به راحتی گذر نمود و از آن گذشت کرد.
اگر به طور دقیق و عمیق، آن هم با مدد جستن از ذات اَقدَسِ اِله، با آن به مبارزه پرداخته نشود، تمام هستی و انسانیت انسان بیچاره واژگون خواهد گشت و چیزی باقی نمی ماند که انسان بدان دل خوش کند.
خداوند برای مبارزه با این گونه بیماری های خطرناک و خطرساز، راههای مبارزه منطقی را باز گذاشت، تا انسان بتواند با دشمنان بیرون و درون، به طور دائم به مبارزه بپردازد.
عبادت یعنی هموار کردن این ناهمواری ها و دست اندازها. عبادت دارای شیوه های مختلف و دقیق است و شاخه های زیادی را به خود اختصاص داده است. یکی از «شاخه های طوبای» عبادت، سجده است که در این نوشتار ما از آن به عنوان «فرودگاه الهی» نام بردیم.
تمام ارزش ها و آرمان ها، باید از راه سجده گاه گذر کند و مُهر و آرم الهی بر آن حک گردد تا ارزش واقعی آن نمایان شود.
اصل اوّل:
آرایش آرامش در سجده گاه
۱ـ۱: فرع اول، معنای سجده
سر بر زمین نهادن، پیشانی بر زمین نهادن، فروتنی نمودن، خاضع شدن، مطیع شدن، شکر کردن.[۱] تذلّل، چانه را بر زمین نهادن، به رو بر زمین افتادن.[۲]
تمامی این معنای، به وحدت مطلوب و معانی واحد باز می گردد و آن قرار گرفتن بنده بی نهایت کوچک در مقابل صاحب و رب بی نهایت بزرگ است. سجده گاه نمایش و تمرین کوچکی نمودن است و تنها جایی که کوچکی نمودن جایز و حتّی زیبا است، سجده گاه می باشد و برای همیشه باید در مقابل یکتای بی همتا، کوچکی نمود و از ناحیه آن کوچک نمایی به عظمت های زیبا دست یازید.
بر خاک افتادن در صورتی جایز و زیبا است که برای یکتای بی همتا باشد. در واقع سجده گاه منطقه ممنوعه ای است که هیچ بیگانه ای نباید در آن حریم قدم نهد و عرض اندام نماید. سجده گاه همان فرودگاه الهی است که موحدان واقعی برای دست یافتن به یکسویی و یکتایی، در آنجا بر خاک، خانه نشین گشته اند و در انتظار نشسته اند تا به افلاک و ملکوت پرواز کنند.
۱ـ۲: فرع دوم، آرایش شرعی سجده
۱. در هر رکعت از نمازهای واجب و مستحب دو سجده واجب است.
۲. دو سجده با هم رکن نماز محسوب می گردد. از این روی هرگاه هر دو را عمداً یا از روی فراموشی ترک کند یا به جای دو سجده چهار سجده به جا آورد نماز باطل است.
۳. صورت سجده:
در سجده باید هفت موضع بر زمین قرار گیرد:
پیشانی.
کف دست ها.
سر دو زانو.
سر دو انگشت بزرگ پا.
۴. ذکر سجده:
ذکر سجده واجب است و احتیاط آن است که حدّاقل سه مرتبه «سُبْحانَ الله» یا یک مرتبه «سُبْحانَ رَبِّیَ الْاعْلی وَ بِحمدِهِ» بگوید و هرچه بیشتر بگوید بهتر است.
؛ در این حالت آرام بودن بدن لازم است.
۵. بعد از سجده اول باید بنشیند تا بدن آرام گیرد و دوباره به سجده رود.
۶. بنابر احتیاط واجب جای پیشانی نمازگزار باید از زانوهایش بیش از چهار انگشت بسته، بالاتر و پایین تر نباشد. (حدود هشت سانتی متر)
۷. چیزهایی که سجده بر آنها صحیح است عبارت از:
ـ تربت سید الشهداء (مُهر)
ـ کلوخ.
ـ سنگ. (انواع سنگ ها) مانند سنگ مرمر، سنگ های سفید و سیاه، سنگ آهک، سنگ گچ و ...
ـ چوب.
ـ برگ درختان.
ـ علف و کاه.
ـ کاغذ و غیره.
۸. سجده کردن برای غیر از خداوند متعال حرام است.
۹. سجده های واجب قرآن:
در چهار سوره از قرآن مجید آیه سجده است؛ عبارتند از:
ـ سوره «الم سجده»، سوره ۳۲، آیه ۱۵.
ـ سوره «حم سجده یا فصلّت»، سوره ۴۱، آیه ۳۸.
ـ سوره «اَلنّجم»، سوره ۵۳، آیه ۶۲.
ـ سوره «علق»، سوره ۹۶، آیه ۱۹.
(هر گاه انسان آیه سجده را بخواند یا گوش کند باید فوراً به سجده رود).
در سجده واجب قرآن، باید پیشانی را بر چیزی بگذارد که سجده نماز بر آن جایز است (بنابر احتیاط واجب). و ذکر گفتن واجب نمی باشد.
۱۰. سجده سهو:
مواردی که سجده سهو واجب است:
برای چند چیز بنابر احتیاط واجب باید سجده سهو به جا آورد:
ـ کلام بی جا در نماز.
ـ سلام بی جا.
ـ سجده فراموش شده.
ـ تشهد فراموش شده.
ـ اگر به جای ایستادن سهواً بنشیند، یا به جای نشستن برخیزد.
ـ در شک میان (۴ و ۵) بعد از سجده دوم واجب است نماز را تمام کند، بعداً دو سجده سهو به جا آورد.
۱۱. دستور سجده سهو:
بعد از نماز (در حال نشسته)، بلافاصله نیّت سجده سهو کند و بعد به سجده رود و گوید:
«بسْمِ اللهَ وَ باللهِ السّلامُ علیکَ ایّها النّبی و رَحمهُ اللهِ و بَرَکاتُهُ» یا «بِسم اللهِ و بِاللهِ اَللّهُم صََلِّ عَلی محمّد و آل محمّد». سپس سر از سجده بر می دارد و می نشیند، دوباره به سجده می رود و همان ذکر را می گوید و بعد از آنکه سر از سجده برداشت تَشهّد می خواند و سلام می دهد.
۱۲. سجده سهو باید رو به قبله و با حالت وضو و طهارت باشد و پیشانی را نیز به چیزی گذارد که سجده نماز بر آن جایز است.
۱۳. قضای سجده فراموش شده:
هر گاه کسی یک یا چند سجده نماز را فراموش کرد باید قضای آن را بعد از نماز به جا آورد. در قضای سجده فراموش شده تمام شرایط نماز مانند طهارت و قبله و شرط های دیگر لازم است و باید بلافاصله بعد از نماز انجام دهد.[۳]
۱ـ۳: فرع سوم، آرایش سیرت در سجده
فلسفه و فریاد سجده، استکبارزدایی است. با یک حرکت بسیار آرام، باید به انقلاب های معنوی و انفجارهای درونی دست یافت که دست آورد بزرگ آن، یکتایی در توحید است.
تنها فرودی که سر از فراز و فوز عظیم بدر می آورد، سجده ساجدان الهی است. اگر سجده را، اوج بندگی بنده بی نهایت کوچک، در مقابل بی نهایت بزرگ معنا کنیم، به واقعیت و حقیقت نزدیک تریم تا معانی دیگر. در واقع، سجده گاه، آزمایشگاهی است که تمام تئوری های زندگی و دینی، در آن، عینی و کاربردی می شود.
ساجد الهی در حال سجده، «من حقیقی» خویش را «هسته مرکز عبادت» می بیند و سپس کل جهان هستی را در عین کثرت، غرق در یکتایی می یابد.
به هر صورت، به فرموده آیت الله بهجت:
نماز به منزله کعبه و تکبیره الاحرام، پشت سر انداختن همه چیز غیر خدا و داخل شدن در حرم الهی است و قیام، به منزله صحبت دو دوست، و رکوع خم شدن عبد در مقابل آقاست، و سجده نهایت خضوع و خاک شدن در مقابل او است، و وقتی که عبد آخر نماز از پیشگاه مقدس الهی باز می گردد اولین چیزی را که سوغات می آورد سلام از ناحیه او است.
سجده دو قسمت دارد:
۱ـ صورت سجده.
۲ـ سیرت سجده.
صورت سجده برای آرایش تن است و سیرت سجده برای آرایش سیرت و آرامش جان.
در دل «سیرت سجده» سیر و سلوک علمی و عملی خوابیده است. سیرت سجده بر خلاف صورت و برون آن، که آرایش آرامش است، درونی ناآرام دارد که همان سیر الی الله است و ثمره بزرگ آن، رسیدن به «تطمئن القلوب»، می باشد.
ثمره بزرگ سجده و سیر و سلوک در آن، همان «وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ» می باشد.
«سجده نما و به خدا تقرب جوی»[۴]
این است آرامش بزرگ، برای انسان های بزرگ.
از این رو است که امام حسین ـ علیه السّلام ـ «نماز خون» به پا می دارد و دین جدّش را کاربردی می کند.
در میان بارش تیر بلا عاشقانه بر سر سجاده شد.[۵]
این است آرایش سیرت سجده و آرامش بزرگ.
حضرت علی ـ علیه السّلام ـ در مورد سیرت سجده می فرمایند:
سجده نفسانی (که روح سجده است)، رها بودن دل از امور فناپذیر و روی آوردن با تمام وجود به امور جاودان و کندن کبر و تعصب بیجا و قطع همه علایق دنیوی و آراسته شدن به اخلاق نبوی است.[۶]
۱ـ۴: فرع چهارم، سجده خلاقیت خداوند
یَا حَبیبَ الْبَاکین. ای محبوب گریه کنندگان.
یَا نَفّاحُ یَا مُرْتاحُ. ای وزاننده نسیم رحمت. ای نشاط بخش.[۷]
سوگند به «نماز»، اگر تمام دانشگاه های جهان، به نام «دانشگاه آرامش»، درس آرامش بیاموزند و سوگند به «سجده»، اگر تمام اساتید دنیا، با مدرک فوق دکترای رشته روان شناسی، آن هم در تمام عمر، به انسان ها آموزش آرامش بدهند، نمی توانند به اندازه آرامشی که در یک سجده واقعی. به دست می آید، ایجاد آرامش بکنند!
سجده گاه، آرامگاه و دانشگاه بزرگ آرامش است که تمام ناآرامی ها و بی قراری های روحی، در این «درمانگاه بزرگِ» هو الشّافی، درمان می گردد. سجده گاه، خانه ی کوچکی است که در آن نسیم رحمت شروع به وزیدن می کند و به دنبال آن آرامش، که شادی بزرگ زندگی است به دست می آید. اگر روان شناسان می گویند:
«به اندیشه های آرام بخش روی آورید؛ صحنه یی آرام بخش را تصور کنید، نوایی آرام بخش را به خاطر آورید و ببینید چگونه دگرگون می شوید.»[۸] این صحنه هایی آرام، کجا جای تصور دارد؟ بهترین و زیباترین صحنه آرامش بخش کجا است؟
خداوند با یک خلاقیت بزرگ، این آرامش بزرگ زندگی را، به صورت کاربردی وارد زندگی ساخت و سجده تمرین روزانه و تأمین کننده این آرامش است، زیرا تا انسان از تمام علایق دنیایی دست بر ندارد، آن آرامش بزرگ به دست نمی آید.
________________________________________
[۱] . لغت نامه دهخدا، ج ۲۵.
[۲] . تفسیر المیزان، ج ، ص .
[۳] . برای توضیح بیشتر به رساله علمیه مراجعه کنید. در ضمن این بخش از بحث برگرفته از توضیح المسائل آیت الله مکارم شیرازی است.
[۴] . سوره علق: ۹۶ / ۱۹.
[۵] . مجله پیوند، شماره ۲۱۱، ص ۳۳.
[۶] . غرر الحکم، ج ۲، ص ۱۶۵، چاپ دانشگاه.
[۷] . مفاتیح الجنان، دعای جوشن کبیر.
[۸] . پاول ویلسون، همان.
اصغر بابایی

منبع:موسسه جهاني سبطين