بلندترین برج اجری جهان

برج گنبد کاووس يا ميل گنبد، واقع در شهر گنبد کاووس دراستان گلستان ايران، بلندترين برج آجری دنياست که در قرن چهارم هجری /يازدهم ميلادی بنا شده است. اين بنا، طبق کتيبه کوفی آجری گرداگرد آن، درسال 397 هجری قمری برابر با 375 هجری شمسی در زمان سلطنت شمس المعالیقابوس بن وشمگير از پادشاهان آل زيار ساخته شده است. شهر گنبد کاووس کنونیدر حوالی شهر جرجان کهن قرار دارد که پايتخت پادشاهان آل زيار بوده است.اين برج از زيباترين و باشکوه ترين بناهای اوايل دوره اسلامی است که علیرغم استفاده بسيار کم از عناصر تزيينی در آن، دارای ساختاری متناسب،موزون، مستحکم و زيباست که نوعی احساس شکوه و زيبايی را به بيننده القا میکند. 
اين بنای باشکوه بر روی تپه ای ساخته شده است که نزديک 15متر از زمين اطراف آن بلندی دارد و ساختمان آن از سه بخش پی، بدنه و گنبدتشکيل شده که روی هم رفته 55 متر ارتفاع دارند. بدين ترتيب، با احتسابارتفاع تپه، اين برج حدود 70 متر از سطح زمين های اطراف مرتفع تر است کهاين موضوع به شکوه و جلال آن افزوده است. 
بدنه برج بر روی پايه ای مدور قرار گرفته که تنها نزديک به2 متر آن بيرون از سطح زمين قرار دارد و حجم وسيعی از آن در دل تپه فرورفته است. بدنه برج از خارج دارای 10 پره مثلثی شکل است (همانند ستاره دهپر) که به فواصل مساوی از يکديگر قرار دارند و از پای بست بنا شروع و تازير گنبد ادامه دارند. بدنه بنا سراسر از آجرهای پخته قرمز رنگ ساخته شدهکه در نهايت پختگی و استحکام هستند و به علت تابش آفتاب در طول قرن ها بهرنگ زرد طلايی زيبايی درآمده که خود بر زيبايی بنا افزوده است. 
گنبد مخروطی بنا به ارتفاع 18 متر بدون هيچ واسطه ای برروی بدنه برج قرار گرفته و دارای شيب تند و سطح صاف و صيقلی بوده و برخلاف اکثر برج ها و گنبدهای آرامگاهی، تک پوش است که اين موارد باعثماندگاری آن شده است. 
شايد کمتر کسی از مردم ايران می دانند که اين برج در يکنظرسنجی بين المللی از سوی شماری از معماران مشهور جهان، به عنوان بهتريناثر مهندسی تاريخ بشر انتخاب شده است. دلايل اين انتخاب جالب است: اين برجکه بيش از 50 متر ارتفاع دارد، بيش از هزار سال پيش ساخته شده و در اينمدت 2 بار زلزله های شديدتر از 6 ريشتر را از سر گذرانده، اما همچنانسالم، استوار و پابرجا ايستاده است. برج گنبد فقط از آجر ساخته شده و درآن هيچ خبری از بتون آرمه و اسکلت فلزی و فولاد و ... نيست. در حاليکه نهفرسوده شده و نه زلزله توانسته حتی يک ترک به آن بيندازد. محاسبات مهندسسازنده برج آن قدر دقيق بوده است که برج حتی در شديدترين زلزله هم پس ازلرزه ها و تکان های معمول دوباره دقيقاً سر جای خود بر می گردد. همچنيندقت در برآورد مقاومت مصالح آن نيز حتی افزونتر از محاسباتی است که هماکنون پيچيده ترين دستگاه های محاسبه انجام می دهند. 
در رابطه با کاربرد و انگيزه ايجاد اين بنا، با اينکهتاريخ نويسان و محققان ميراث فرهنگی غالباً اين ساختمان را آرامگاه اميرقابوس می دانند، بعضی از تاريخ نگاران نجوم ايران از روی قرائنی پنداشتهاند که اين بنا به عنوان رصدخانه ساخته شده است. زيرا در کاوش های اين بنااز باقيمانده جسد اثری يافت نشده است. 
در کتاب «ذخيره خوارزمشاهی» نوشته سيد اسماعيل جرجانیدرباره منجمی به نام کوشيار گيلانی سخن رفته که در خدمت امير قابوس بودهاست. در کتاب «فرهنگ ادبيات فارسی دری» راجع به کوشيار گيلانی نوشته شدهاست که رصدخانه ای بنا کرده که به نام وی مشهور بوده است، که البته مکانآن مشخص نگرديده است. بدين ترتيب برخی اين احتمال را مطرح کرده اند که برجقابوس همان رصدخانه ای است که به دستور قابوس و بر اساس نقشه و طرح کوشيارگيلانی ساخته شده است. 
به عقيده برخی از پژوهشگران نيز، بنای مزبور چه رصدخانهباشد و يا برای مقبره ساخته شده باشد، با توجه به سبک معماری آن که مانندآن در ايران وجود ندارد و همچنان پره های مثلثی آجری که در بدنه آن به کاررفته است، القا کننده مفهوم و معنای اساطيری و رمزی است و نمونه ای است ازيک الگوی کلی در معماری که آن را «ستون کيهان» می نامند و رمزی از محورعالم است. به نوشته «ميرچا الياده»، رمز محور کيهان که زمين را به آسمانمی پيوندد، تقريباً در همه مکان های قدسی به صور مختلف يافت می شود: برجهای هرمی شکل ناقوس دار، ستون های کليساها، مناره های مساجد، و معابد وابنيه دينی برج مانند و چند طبقه به شکل هرم که حول محوری مرکزی بنا شده وطبقات مختلفشان به سوی آسمان قد می کشند. 



پروفسور آرتور پوپ در مورد این بنا چنین نوشته‌است: 

در زیر سمت شرق کوه‌های البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یکی ازبزرگ‌ترین شاهکارهای معماری ایران با تمام شکوه و عظمت خود قد برافراشته‌است. این بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن وشمگیر می‌باشد وبرج آرامگاه از هرگونه آرایش مبراست. جنگنده‌ای با نیروی ایمان در نبردرودرروی، پادشاهی شاعر در نبرد با ابدیت، آیا آرامگاهی چنین عظیم و مقتدروجود دارد. 

این گنبد که با آجرهای مخصوص دنباله دار کفشکی ساخته شده‌است دوپوسته‌است. گنبد درونی مانند گنبدهای خاکی به شکل نیم تخم مرغی و از آجرمعمولی است و پوسته بیرونی با آجر دنباله دار، و ارتفاع این گنبد مخروطی۱۸ متر است در بدنه شرقی روزنه‌ای تعبیه شده که ارتفاع آن یک متر و نودسانتیمتر است عرض روزنه در قسمت بالا ۷۳ و در وسط ۷۵ و در پایین ۸۰ است.در ضلع جنوبی آن یک ورودی می‌باشد که ۵/۱ متر عرض و ۵۵/۵ متر ارتفاع دارد.در درون طاق هلالی سر در آن، مقرنسی است که به نظر می‌رسد در مراحل نخستینپیشرفت این نوع تزئینات معماری و گچ بری است. شاید این مقرنس ساده و درعین حال زیبا از اولین نمونه‌های مقرنس سازی در بناهای اسلامی می‌باشد کهبتدریج تکمیل شده‌است دکتر ویلسن آمریکایی نماینده دانشگاه پنسیلوانی نیزدر بازدید و تحقیقاتی که از این بنا داشته راجع به این مقرنسها چنیننوشته‌است: ? بالای در، داخل هلال مدخل گلویی مقرنسی است که در مراحل اولیه ترقی می‌باشد و این یکی از نمونه‌های تزئینیاست از اصول یک معماری که بعد اهمیت پیدا کرده‌است ? در ردیف کتیبه کوفیبصورت کمر بند وار بدنه را آرایش کرده‌است که یک ردیف آن در ۸ متری پای آنو دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی قرار دارند نوع نوشته کوفی کتیبه‌ها سادهو آجری است حروف آن آرایش ندارند. بر جسته و خوانا می‌باشد و حاشیه دورآنها قاب مستطیلی شکلی است از آجر . 
متن کتیبه‌های سازه چنین است: 
بسم الله الرحمن الرحیم 


* هذ القصر العالی 
* الامیر شمس المعالی 
* الامیر ابن الامیر 
* قابوس ابن وشمگیر 
* امر به نبائه فی حیاتی 
* سنه سبع و خمسین و ثلثماته قمریه 
* و سنه خمس و سبعین و ثلثماته 



برگردان: 
به نام خداوند بخشنده مهربان 


* این است کاخ باشکوه 
* امیر شمس معالی 
* امیر پسر امیر 
* قابوس فرزند وُشمگیر 
* فرمان داد به ساخت آن در زندگی خویش 
* سال سیصد و نود و هفت قمری 
* و سال سیصد و هفتاد و پنج (خورشیدی)