زندگی نامه علما

خانواده

استاد علی اصغر فقیهی، اوّلین فرزند خانواده، در روز 12 دی ماه 1292 ش. برابر با سال 1336 ق. در یكی از محله های قدیمی شهر قم و در خانواده ای روحانی متولد گردید.

پدرش آقا شیخ ابوالحسن فقیهی متوفای 1359 ق. و جدّ وی آخوند ملا محمد تا چند پشت در سلك روحانیت بودند و به زهد و تقوا شهرت داشتند.

شیخ ابوالحسن و برادرش شیخ احمد از مدرسان دروس سطح و فضلای حوزه علمیه قم و از شاگردان آیات عظام حاج شیخ عبدالكریم حایری متوفای 1355 ق.، آقاشیخ محمد فیض قمی متوفای 1370 ق.، آقا شیخ محمد ارباب قمی متوفای 1341 ق. و آقا سیدابوالحسن اصفهانی متوفای 1365 ق. بودند.

این دو عالم بزرگوار در مدرسه «جهانگیرخان» دروس حوزوی را تدریس می كردند و در ایام تبلیغ برای وعظ و ارشاد مردم به روستاهای قم می رفتند.

صفحه 59

تحصیلات

علی اصغر در پنج سالگی به مكتب خانه محله اش كه توسط تنها خانم باسواد آن محله اداره می شد، رفت. وی الفبا را با سبك مكتب خانه ای، همراه با پاره ای از مسائل دینی در خور فهم آن سن و سال مثل: اذان، اقامه و نماز آموخت. او سپس قرآن را كه به طور معمول از آخرین سوره های جزء سی ام تدریس می شد، فراگرفت. وی بعد از آن، بقیه قرآن و برخی متون فارسی، از قبیل گلستان سعدی و بعضی نامه هایی را كه توسط منشیان قدیمی تحریر شده بود و در مكتب خانه ها تدریس می شد، آموخت. علی اصغر كه در ده سالگی نوشتن و خواندن كتاب های روان و ساده فارسی و فرآن را تا حدّی فرا گرفته بود، به مدرسه «جهانگیرخان» كه در نزدیكی منزلشان بود و پدر و عمویش نیز در آن مدرسه تدریس می كردند، رفت. وی نصاب الصّبیان و جامع المقدمات را نزد پدرش به طور كامل خواند.

استاد فقیهی از خاطرات این دوره چنین نقل می كند:

«مرحوم آیةالله حایری، پیشكاری داشتند به نام آقا شیخ محمدتقی بافقی كه علما به شرح احوال ایشان آشنا هستند. از جمله وظایف آقا شیخ محمدتقی یكی هم پرداخت شهریه طلبه ها بود؛ به این صورت كه كیسه ای پول زیر بغلش می گذاشت و به مدرسه های مختلف می رفت و شهریه طلبه ها را می داد. در آن زمان طلبه های مجرد، ماهی 15 ریال و طلبه های متأهّل ماهی 30 ریال و مدرّسین هم 50 - 60 ریال حقوق داشتند. یك روز ایشان به مدرسه ما آمد و همه طلاب دور اتاق نشستند تا شهریه خود را بگیرند. من هم رفتم و در گوشه ای نشستم. ایشان از من پرسید: چه می خوانی؟ پاسخ دادم: نصاب. گفتند: عرب به

صفحه 60

شیر چه می گوید؟ گفتم: لبن. گفتند: به ماست چه می گوید؟ چون این كلمه در نصاب نبود من سكوت كردم. ایشان لبخندی زدند و 4 سكه 2 ریالی به من دادند و قرار گذاشتند كه هر ماه این مبلغ را به بنده بپردازند...».(1)

آقای فقیهی فراگیری كتاب های شرح سیوطی، شروح جامی، كافیه، شافیه، رضی و تمام كتاب مغنی را به خوبی پشت سرگذاشت. وی با شروع منطق حاشیه ملاعبدالله و بعد از آن شرح شمسیه و شرح مطالع را خواند و سپس مطوّل تفتازانی در علم معانی و بیان را به طور كامل آموخت و به سراغ مقدمات اصول و فقه رفت. او اوّلین كتاب اصول، یعنی معالم الاصول را كه جزء برنامه های درسی آن روز بود همراه شرایع كه در موضوع فقه نوشته شده، خواند و شرح لمعه، قوانین الاصول و دو كتاب بعد از آنها یعنی رسائل و مكاسب شیخ انصاری را تمام كرد و با خواندن دو جلد كفایةالاصول آخوند خراسانی دوره سطح را نزد استادان و فضلای آن وقت حوزه مانند: آقا شیخ عبدالحسین ابن الدین قمی و آیات عظام: سید شهاب الدین نجفی مرعشی، فیض قمی، گلپایگانی، امام خمینی و... به پایان برد. او پس از اتمام این دوره، برای مدتی از درس خارج فقه آیةالله سید محمدتقی خوانساری بهره برد.

در دانشگاه

پس از تأسیس دانشكده معقول و منقول در دانشگاه تهران و شرایط و جوّ عمومی حكم بر حوزه و دیدگاه روحانیت نسبت به دانشگاه ها آقای فقیهی كه 19 سال داشت تصمیم گرفت از تحصیلات دانشگاهی نیز بهره مند شود. او در سال 1315 ش. در دانشكده یاد شده كه دارای سه رشته تحصیلی در علوم

صفحه 61

معقول، منقول و ادبیات بود، در رشته ادبیات ثبت نام كرد. او پس از پشت سرگذاشتن امتحانات ورودی تحصیلات خود را در آن دانشكده شروع نمود. از آنجا كه وضع مادّی پدر برای تأمین هزینه های تحصیلی مساعد نبود، او در دفترخانه ای كه مقابل بازار بزرگ تهران قرار داشت مشغول به كار شد.

از استادان مشهور آقای فقیهی در این مقطع تحصیلی می توان از آقایان: میرزا محمود شهابی، بدیع الزمان فروزانفر، احمد بهمنیار، عبدالعظیم قریب، مهدی الهی قمشه ای، محسن هشترودی و... نام برد كه در این دانشكده، ادبیات فارسی و عربی، علوم تجربی، ریاضیات، تاریخ ادبیات، فلسفه و... را تدریس می كردند.

آقای فقیهی در شهریور ماه سال 1319 ش. تحصیلات دانشگاهی خود را به پایان رسانید. او رساله پایانی اش را در موضوع تأثیر ایرانیان در بسط تمدن اسلامی نوشت و موفق به دریافت مدرك كارشناسی ارشد در رشته ادبیات گردید.

آقای فقیهی در آبان 1319 ش. به عنوان دبیر، به قم بازگشت. وی با معرفی خود به اداره فرهنگ قم، حكم رسمی خود را برای تدریس در دبیرستان حكیم نظامی دریافت كرد و در این دبیرستان به تدریس درس های عربی، فارسی، تاریخ و جغرافیا پرداخت.

استاد فقیهی پس از سال ها تدریس و كسب تجربیات آموزشی، از سوی دبیران و همكارانش در آن دبیرستان، برای پذیرفتن مسؤولیت اداره دبیرستان پیشنهاد شد.

صفحه 62

او بر خلاف میل باطنی اش به خاطر احترام به رأی و حسن نظر همكاران خود، برای مدتی، مسئولیت اداره دبیرستان را عهده دار گشت.

استاد از خاطرات دوران مدیریت خود چنین نقل می كند:

«در آن موقع كه بنده مسئولیت دبیرستان را به عهده داشتم، مرحوم آیةالله بروجردی به اداره فرهنگ آن روز دستور دادند كه در دبیرستان - این مدرسه تنها دبیرستان كامل قم بود - هفته ای یك بار جلسه وعظ تشكیل شود و واعظی برای دانش آموزان سخنرانی كند. همچنین مسجدی هم برای آنها در نظر گرفته شود كه در آنجا نماز بخوانند. اداره فرهنگ قم دستور ایشان را به من ابلاغ كرد و من هم كه خیلی مشتاق این كار بودم از فرصت استفاده كردم و گفتم: حال كه قرار است چنین كاری صورت بگیرد، باید از مهم ترین و معروف ترین واعظ شهر؛ بلكه ایران، برای سخنرانی دعوت كنیم تا اوّلین جلسه آن با شكوه زیادی برگزار شود و بچه ها برای آن اهمیت قائل شوند. معروف ترین واعظ شهر در آن ایام مرحوم آقا میرزا محمدتقی اشراقی بود كه مردی فوق العاده باهوش و خوش حافظه بود...

ایشان به مدرسه آمدند و حدود یك ساعت و نیم صحبت می كردند و بچه ها هم با دقّت به آن گوش می دادند و بعد از سخنرانی هم به سؤالات دانش آموزان پاسخ گفتند و از آن پس این جلسات ادامه پیدا كرد....»(2)

استاد فقیهی بیش از سی سال (1319 تا 1350 ش.) در قم به تدریس پرداخت. او علاوه بر دبیرستان حكیم نظامی در دبیرستان های اوحدی، صدر اوحدی، دخترانه پنبه چی و دین و دانش نیز تدریس می كرد. وی در سال

صفحه 63

1350 ش. تقاضای بازنشستگی نمود و پس از آن به تهران مهاجرت كرد. و تا سال 1358 ش. در دبیرستان های علوی و نیكان مشغول تدریس بود و بعد از آن نیز به قم بازگشت. استاد فقیهی از خاطرات دوران همكاری خود با شهید بهشتی در دبیرستان دین و دانش قم و مدرسه علوی تهران چنین می گوید:

«در سال 1330 ش. شهید دكتر بهشتی به قم آمدند. آن موقع ایشان زبان انگلیسی می دانستند و تدریس می كردند. یك بار مرحوم حاج آقا مرتضی حائری از آقای بهشتی و آقای جزی كه دبیر ریاضیات بود و آقای جوادی و بنده دعوت كردند و ما به منزل ایشان رفتیم. در آن جا (آقای حایری) فرمودند: من در نظر دارم مدرسه ای تأسیس كنم كه علاوه بر برنامه فرهنگی، برنامه دینی هم - به طور صحیح، نه آن طور كه در مدارس معمول است - داشته باشد و موادّی از جمله، تاریخ اسلام، جغرافیای كشورهای اسلامی و فقه و آشنایی با قرآن به طور صحیح در آن تدریس شود.

مدتی در این باره مشورت كردیم و سرانجام طرح آن تهیه شد و همه افراد حاضر، به اتفاق، نظر دادند كه آقای بهشتی مناسب ترین فرد برای مدیریت آن هستند.

در تمام مدتی كه ایشان در قم بودند، ما با ایشان معاشر و همسایه بودیم و رفت و آمد داشتیم و در مدرسه دین و دانش هم همكار بودیم...»

«هنگامی كه در مدرسه علوی به تدریس مشغول بودم با آقای (رضا) روزبه آشنا شدم. به جرأت می توانم بگویم نظیر این مرد را بسیار كم دیده ام. او به راستی سلمان زمان خودش بود، چه از نظر تقوا، چه از نظر

صفحه 64

وسعت معلومات و چه از جهات دیگر. هر دبیری كه غیبت می كرد ایشان به جای او درس می داد و به خوبی هم از عهده بر می آمد. او در فیزیك نظریات تازه ای ارائه كرده بود. از نظر فقه در حدّ اجتهاد بود و از نظر فلسفه هم انسانی فوق العاده به شمار می رفت. برخی از تصاویر این كتاب «ترجمه توحید مفضّل» كار آن مرحوم است...».(3)

ویژگی ه

استاد فقیهی از خانوده ای روحانی و اهل علم و از تحصیل كرده های حوزه علمیه قم و دانش آموختگان دانشگاه تهران بود. وی در ضمن سال های تحصیل و تدریس، با عده ای از استادان و بزرگانی از حوزه و دانشگاه حشر و نشر داشت و نیز شاگردان بسیاری را در زمینه های مختلف تربیت كرد. از جهت اینكه آثار پژوهشی و تحقیقی ایشان زمینه همكاری و آشنایی بسیاری را با وی فراهم آورده بود، مناسب است كه به برخی از آرا و نظراتی كه در مورد استاد از سوی بستگان، دوستان و استادانش ابراز شده، پرداخته شود.

آقای حاج عباس فقیهی برادر كوچكتر استاد، می گوید:

«مرحوم آقای فقیهی انسانی بسیار مودّب بود، به صله ارحام اهمیّت زیاد می داد و در رفت و آمدهایی كه ما و سایر بستگان با او داشتیم به كوچك و بزرگ فامیل احترام می گذاشت. و نسبت به آن دسته از فامیل كه از نظر معیشتی در حدّ متوسط یا پایین تر بودند، بیشتر عنایت داشت. در میان خویش و قوم، به كودكان و نوجوانان بسیار اظهار علاقه می كرد و هنگامی كه آنان وارد مجلس خانوادگی می شدند، تمام قد جلوی آنان بر می خاست و احترام می نمود. گاهی با آنان شوخی و مزاح های

صفحه 65

مناسب می كرد و گاهی با طرح سؤالات و مطالب طنز و معماگونه، باب گفت و گو را با آنان می گشود و جایزه اش به بچه ها گفتن صدآفرین و هزارآفرین بود. وی به بزرگترها و پدران و مادران فامیل سفارش می كرد كه برای تربیت دینی و یادگرفتن آداب اجتماعی فرزندان، سعی و اهتمام داشته باشند. او در جلسه قرائت قرآن هفتگی كه هنوز هم بین فامیل و اهالی محل برقرار است برای حاضران كلمات قصار و برخی خطبه ها و نامه های نهج البلاغه را ترجمه و شرح می كرد.»

آقای عباس رامین یكی از دوستان قدیمی و از بستگان استاد فقیهی كه تا پایان عمر با او معاشرت و ارتباط داشت چنین تعریف می كند:

«در تمام دوران رفاقت و معاشرتمان با استاد فقیهی، هرگز حرف یا كلمه ای زشت و زننده نشنیدم. بسیار صبور بود و در مقابل پیش آمدهای سخت و ناملایم كه برایش پیش می آمد، تحمّل داشت و هیچگاه زبان به ناراحتی و گله نمی گشود. مهمان های خود را، هركس كه بود خودش بدرقه می كرد و به مهمانی هم كه می رفت، از هرگونه تكلّف و زحمت و تعارفات بیهوده و بی جهت برای میزبان خودی و غیر خودی پرهیز می نمود. دوست داشت كه مطلبی را از او سؤال كند و در موقع پاسخ دادن، متناسب با درك و فهم سؤال كننده به طور كامل و جامع جواب می داد.

او در اعیاد ملّی و مذهبی در خانه می نشست و فرهنگیان همكار، استادان و شاگردان و فامیل به دیدنش می آمدند. نیز برخی از استادان معروف دانشگاه، مثل: دكتر معینی، دكتر شهیدی و... هرگاه به قم می آمدند، با استاد ملاقات می كردند.»

صفحه 66

آقای مجاهدی قمی (پروانه) كه از شاعران ادیب و مدیحه سرایان اهل بیت(ع) است درباره استادش چنین می نویسد:

«از سال 1333 تا 1336 ش. تحصیلات دوره اوّل متوسطه را در دبیرستان دین و دانش (قم) سپری كردم و به مدت سه سال افتخار شاگردی شادروان استاد علی اصغر فقیهی نصیبم شد و از خرمن فضل و مكارم اخلاقی آن بزرگمرد خوشه چین بودم.

ریاست دبیرستان دین و دانش بر عهده شهید بزرگوار آیةالله بهشتی بود و مرحوم آیةالله حاج آقا مرتضی حائری به همّت تنی چند از نیكوكاران، این نهاد آموزشی را از نظر مالی اداره می كردند. در این دبیرستان چهره های ممتاز و شاخص حوزه و دانشگاه و شخصیّت های مبرّز علمی تدریس می كردند.

شهید آیةالله مفتح به تدریس «تعلیمات دینی» اشتغال داشتند، شهید آیةالله بهشتی زبان انگلیسی تدریس می كردند، آیةالله مكارم شیرازی تدریس زبان عربی را بر عهده گرفته بودند، حجةالاسلام مصباح زاده خوشنویس نام آشنای معاصر كلاس های خط و نقاشی را اداره می كردند و شادروان استاد علی اصغر فقیهی علاوه بر تدریس كتب درسی از قبیل: كتاب فارسی و دستور زبان، در كلاس های املا و انشا حضور می یافتند و با دقّت بسیار، شاگردان خود را تعلیم می دادند، و دو كتاب تاریخ اسلام و جغرافیای اسلام را نیز كه خود تألیف كرده بودند، علاوه بر كتب رسمی وزارتی، تدریس می كردند و در یادگیری مطالب این دو كتاب بر دانش آموزان سخت می گرفتند.

استاد فقیهی صرف نظر از مقام علمی، از جهت سجایای اخلاقی نیز ممتاز بودند و در اداره كلاس ها شیوه منحصر به فردی داشتند و كلاس های ایشان منظم ترین و در عین حال از پربارترین كلاس های درسی بود.

صفحه 67

به خاطر دارم هنگامی كه در سال 1349 ش. به پیشنهاد مرحوم آیةالله آذری قمی سرگرم مقابله نسخه های خطی دیوان اشعار حسینعلی بیك «شرر» بیگدلی فرزند آذر بیگدلی مؤلّف «آتشكده آذر» بودم، استاد فقیهی به رسم شاگرد نوازی پس از ملاحظه كارهایی كه در این رابطه انجام داده بودم به من فرمودند: (اگر مایل باشید مقدمه ای بر دیوان شرر خواهم نوشت.) و به فاصله چند روز مقدمه ای عالمانه در 16 صفحه مرقوم داشتند و در پایان آن، این ناچیز را مورد عنایت خود قرار دادند. این مقدمه زینت بخش دیوان شرر بیگدلی با عنوان «فغان دل» است كه به سال 1349 توسط انتشارات دارالعلم قم چاپ و منتشر گردیده است.»

آیةالله میرزا جعفر سبحانی از استادان بزرگ حوزه درباره استاد فقیهی می گوید:

«سابقه آشنایی این جانب با استاد فقیهی از سال 1337 ش. است. در آن سال ها می خواستیم در مجله مكتب اسلام، راجع به پیامبر(ص) و جغرافیای عربستان و سایر كشورهای اسلامی مقالاتی بنویسیم. ما به دنبال متنی به زبان فارسی، درباره موضوعات فوق می گشتیم كه پس از بررسی، از نوشته های ایشان استفاده كردیم. نیز برای نوشتن رساله عملیه به زبان فارسی در زمان آیةالله العظمی بروجردی، مرحوم آقای كرباسچیان، آقای فقیهی را كه از نظر ادبیات قوی بودند پیشنهاد كردند. استاد فقیهی این كار را قبول كرد به شرطی كه نام ایشان در میان نباشد.

از ویژگی های اخلاقی ایشان اینكه او مرد دانش و سكوت بود و از خصیصه های مردان خودساخته این است كه هرگز خودنمایی نمی كنند.

صفحه 68

وقتی از او سؤالی می شد، جواب می داد و اطلاعات در او موج می زد. او شیفته علم و قلم بود. توان علمی ایشان در تاریخ به خصوص تاریخ ایران، در دوران آل بویه و صفویه و تاریخ قم بسیار بالا و از نظر قلم و ادبیات فارسی بسیار قوی بود.

آثار علمی او هم عفت قلم دارد و هم مطالب یاد شده با ذكر مدرك و مصدر است و... ».

آیةالله علی كریمی جهرمی از استادان و فضلای حوزه كه سال ها با استاد ارتباط داشت می گوید:

«آقای فقیهی دانشمندی بارع و مهذّب و با فضیلت بود. شاخصه این دانشمند بزرگوار یكی جنبه تحقیق و پژوهشگری او بود. وی مطالب مورد نظرش را با شوق فراوان دنبال می كرد و به مطالب سطحی یا مسموعات بی مستند دل خوش نمی كرد. روح تشنه او همواره ردیاب علم و تحقیق و نوع نوشته ها و آثار قلمی او از این دو خصیصه برخوردار بود.

شاخصه دیگر آن مرد دانشمند، وقار و وزانت او بود. در طول چند دهه آشنایی، یك بار سخنی از او نشنیدم كه به دنبال آن گفته شود این حرف چه بود یا این سخن شایسته وی نبود. ادب و انسانیت در سخن گفتن وی موج می زد و به حق، مصداق آیه شریفه (قولو اللنّاس حسنا) بود. از ستوده ترین صفات و مزایای او تواضع عالمانه وی بود. او با آنكه در لباس روحانیت نبود و نشیندم نزد معلم اخلاقی برای این هدف نشسته و زانو زده باشد؛ از اخلاق فاضله ای برخوردار بود و با وجود مراتب فضل و كمال و آثار خوب قلمی متعدد، هرگز من و ما نمی كرد و آن قدر بی تكلّف و ساده زیست و بی ادعا بود كه انسان را به شگفتی وامی داشت.

صفحه 69

او تا حدود یك ماه و نیم، یا دو ماه پیش از درگذشتش و پیش از آنكه زیر فشار درد و كسالت از پای در آید، در نماز جماعت ظهر و عصر این جانب حضور می یافت و حتی آن دورانی كه در آمد و رفت نیاز به همراه داشت، با همراهی یكی از نزدیكان به مسجد می آمد و در نماز جماعت شركت می كرد.

جاوید بهشت باد جایش

اندر حرم خدا مكانش

خدا او را با اولیای طاهرینش محمد و آل محشور نماید!»

تألیفات

از استاد فقیهی این شخصیت بزرگوار علمی و فرهنگی كه هشتاد سال از عمر خویش را صرف تحصیل، تدریس و تحقیق نمود. كتاب ها و مقالاتی به صورت تألیف و ترجمه به جا مانده كه بسیار پرارج و مفید است و بارها تجدید چاپ شده و مورد استفاده جامعه فرهنگی و دینی قرار گرفته است. نیز از استاد، كتابخانه ای با حدود 5000 جلد كتاب فارسی و عربی كه غالب آنها از منابع و مآخذ معتبراند باقی مانده كه آن مرحوم وصیت نمود تا به شكل مطلوبی مورد استفاده همگان قرار گیرد. استاد، پیرامون آثار خود چنین توضیح می دهد:

«بنده از همان دوران كودكی كه توانستم كتاب های فارسی را بخوانم، علاقه شدیدی به مطالعه كتاب های تاریخ و اخبار داشتم. آثار فارسی مرحوم مجلسی، ناسخ التواریخ و كتاب هایی از این قبیل را هر طور بود پیدا می كردم و می خواندم. بعد كه توانستم تا حدّی از كتاب های عربی استفاده كنم به مطالعه آثار تاریخی و ادبی عرب پرداختم. وقتی مشغول تدریس شدم، در روزنامه های قم، سلسله مقالاتی در زمینه تاریخ نوشتم و نخستین اثری كه از بنده به صورت كتاب منتشر شد، تاریخ

صفحه 70

وهابیان بود.»(4)

1 - تاریخ و عقاید وهابیان

این كتاب نخستین اثر استاد فقیهی است كه ابتدا به صورت سلسله مقالات در نشریه استوار قم به چاپ می رسید. سپس این مقالات به صورت كتابی در 68 صفحه رقعی، توسط كتاب فروشی كتابچی با مقدمه آیةالله نجفی مرعشی در سال 1323 ش. چاپ و منتشر گردید. استاد درباره انگیزه تألیف این كتاب، چنین می نگارد:

«انگیزه من برای نوشتن این كتاب حادثه گردن زدن یك جوان شیعه ایرانی به نام حاج ابوطالب یزدی در مكه بود. این واقعه در سال 1322 ش. 1363 ق. توسط طرفداران فرقه وهابیت انجام شد.»

در بخش پایانی این كتاب، نویسنده اظهار امیدواری كرده كه در كتابی كه در دست تألیف دارد، بیشتر و بهتر بتواند تاریخ و عقاید این فرقه را بررسی كند. در پشت جلد این كتاب آثار دیگر مؤلف چنین معرفی شده است:

* ایران در جنگ گذشته چاپ شده در روزنامه استوار؛

* ادبیات ایران در قرن دوم هجری، كه خلاصه آن در روزنامه استوار چاپ شده است.

* نهضت نجف در جنگ بین الملل كه ترجمه آن در روزنامه استوار چاپ شده است.

* تاریخ كشورهای عربی بعد از جنگ بین الملل، در دست تألیف.

* نویسندگان بزرگ اسلامی، در دست تألیف.

* ابومسلم خراسانی، در دست تألیف.

* تاریخ حبشه، در دست تألیف.

صفحه 71

2 - وهابیان

در این اثر همان طور كه مؤلف وعده داده بود؛ به بررسی و تحقیق درباره عقاید و تاریخ فرقه وهابیت پرداخته است. چاپ نخست این كتاب در سال 1352 ش. توسط كتاب فروشی صبا در 478 صفحه وزیری، مشتمل بر هشت بخش و یك خاتمه و فهرست اعلام منتشر شد. چاپ دوم و سوم در سال های 1364 و 1365 ش. و نیز چاپ چهارم این كتاب در سال 1377 ش. به وسیله انتشارات زائر انتشار یافت.

3 - ترجمه عهدنامه مالك اشتر

عهدنامه مالك اشتر مهم ترین نامه حضرت امیرالمؤمنین(ع) است. استاد فقیهی در سال 1341 ش. برای استفاده دانشجویان رشته ادبیات، آن را ترجمه نمود. سپس متن و ترجمه با مقدمه و تعلیقاتی مفید در 31 صفحه رقعی چاپ و در اختیار عموم قرار گرفت. توضیح اینكه این ترجمه زمینه و اندیشه ترجمه تمامی كتاب شریف نهج البلاغه را فراهم آورد.

4 - دستورهای املا و انش

كتاب دیگر استاد كه نیمی از آن اختصاص به قواعد املا و نیم دیگر حاوی نكاتی درباره روش و اصول نگاشتن است، به نام دستورهای املا و انشاء، نخست در سال 1330 ش. چاپ و منتشر گردید. پس از آن تا سال 1343 ش. در چند نوبت با تجدید نظر و اضافات توسط انتشارات اسماعیلیان در قطع رقعی چاپ و عرضه شد.

صفحه 72

5 - جغرافیای كشورهای اسلامی و تاریخ اسلام

این كتاب در ابتدا به صورت جزوه برای محصلان دوره متوسطه دبیرستان دین و دانش تدریس می شد. سپس قسمتی از آن با مقدمه ای از آیةالله دكتر بهشتی در سال 1334 ش. در چاپخانه حكمت به صورت كتابی مستقل در دو بخش جغرافیا و تاریخ به چاپ رسید و منتشر گردید.

6 - ترجمه توحید مفضّل

این كتاب با نام راه خداشناسی یا خلاصه توحید مفضّل، شامل ترجمه گفتار امام ششم(ع) به ضمیمه مختصری از نبوّت، عدل، امامت و معاد، به گونه ای همه فهم چاپ و در دسترس عموم قرار گرفت. در چاپ های بعد برای تفهیم بیشتر مطالب در جای جای كتاب از تصاویر مناسب نیز استفاده شد. این اثر به زبان انگلیسی نیز ترجمه شده است.

7 - سفرنامه حجّ

كتاب سفرنامه با نام «حجّ آن طور كه من رفتم» شامل گزارش 27 روزه از سفر پربركت تشرّف به حجّ تمتّع استاد فقیهی در سال 1345 ش. است كه وی پس از بازگشت، وقایع و رویدادهای این سفر را همراه با اعمال حجّ نگاشته است. انتشارات حكمت با اضافه نمودن بیش از 40 تصویر از امكن متبركه مكه و مدینه به این اثر، آن را در سال 1346 ش. در قطع رقعی به چاپ رساند.

8 - چگونگی فرمانروایی عضدالدوله دیلمی

استاد در سال 1347 ش. به تألیف این كتاب كه از جهات مختلف به بررسی چگونگی فرمانروایی عضدالدوله پرداخته، دست زد. عضدالدوله از فرمانروایان

صفحه 73

معروف و متشخّص این سلسله و دارای درایت، تدبیر، ادب و دانش وسیع بوده و در احیای شعائر مذهب شیعه اهتمام تمام داشته است. چاپ نخست این كتاب در سال 1347 در 398 صفحه وزیری با فهرست اعلام، توسط انتشارات اسماعیلیان چاپ و منتشر گردید. و نیز چاپ بعدی آن با فهرست اعلام در قطع وزیری در سال 1373 ش. توسط نشر پرتو انجام شد.

9 - تاریخ مذهبی قم

این كتاب همان بخش اوّل تاریخ جامع قم است، كه با نام تاریخ مذهبی قم توسط استاد فقیهی تألیف شده است. در این كتاب به وضع مذهبی شهر قم، از هنگام فتح آن به دست مسلمانان، تا زمان حاضر پرداخته شده است. چاپ اوّل این كتاب توسط انتشارات اسماعیلیان در سال 1350 ش. انجام شد و چاپ دوم آن با تجدید نظر و اضافات به وسیله انتشارات زائر در قطع وزیری و در سال 1378 ش. منتشر گردیده است.

10 - آل بویه

این كتاب كه دارای یك مقدمه و سه بخش و چندین فصل است و به اوضاع و احوال زمان آل بویه و نموداری از زندگی مردم آن عصر پرداخته در سال 1357 ش. به چاپ رسیده است. اثر مذكور چندین نوبت توسط ناشران مختلف داخل كشور چاپ و منتشر شده و یك نوبت در بیروت به زبان عربی ترجمه و چاپ گردیده است.

11 - ترجمه نهج البلاغه

این اثر كه با نام كتاب شریف نهج البلاغه همراه با شرح شیخ محمد عبده،

صفحه 74

توسط استاد ترجمه شده، در میان دیگر آثارش جلوه ویژه ای دارد. در مقدمه این اثر كه بالغ بر 50 صفحه است، روش كار مؤلف همراه با اطلاعات ارزنده و نكات مفید آورده شده. ترجمه این كتاب 7 سال (1361 - 1368 ش.) به طول انجامیده و ترجمه متن عربی آن به فارسی چنان با دقّت صورت گرفته كه می توان آن را كلمه به كلمه و جمله به جمله با ترجمه فارسی آن تطبیق و مقابله كرد.

چاپ اول آن با قطع وزیری در سال 1374 ش. توسط انتشارات صبا انجام پذیرفته و در سال های بعد چندین نوبت تجدید چاپ گردیده است.

12 - سفرنامه آفریق

استاد فقیهی علاقه وافری به سیر و سفر داشت. نخستین سفر خارج از كشور وی مربوط به حجّ تمتع بوده و پس از آن در سال 1352 ش. مسافرت های متعددی به اروپا، آفریقا، خاوردور، استرالیا و چند كشور عربی نموده است. از آن جا كه قاره آفریقا غنی ترین قاره جهان است استاد خاطرات این سفر را كه حاوی تحقیقی جامع پیرامون آن قاره و آداب و سنن اجتماعی، آثار و شگفتی های آنجاست، در این مجموعه گردآورده است.

انتشارات زائر در سال 1379 ش. برای نخستین بار، این كتاب را در 311 صفحه وزیری چاپ و منتشر ساخت.

13 - دستور زبان فارسی

چاپ اوّل این كتاب در سال 1346 ش. و چاپ دوم آن در سال 1349. با تجدید نظر كامل در 199 صفحه رقعی توسط انتشارات اسماعیلیان در چاپخانه حكمت قم صورت گرفته است.

صفحه 75

14 - محمد رسول الله(ص) (ترجمه)

اصل این كتاب تألیف احمد تیموربك مصری است كه توسط استاد، به فارسی ترجمه گردیده ولی از چاپ و نشر آن خبری در دست نیست.

15 - دست نوشته هایی پیرامون خاطرات سفر به عتبات

16 - فغان دل، مقدمه چندین صحفه ای بر دیوان شعر شرر بیگدلی.

17 - دست نوشته هزار لغت، مخصوص لهجه قمی

18 - قم در مسیر تاریخ كه به صورت سلسله مقالات در فصلنامه نامه قم چاپ شده است.

19 - بنی امیه در تاریخ

این مقاله استاد در مجموعه مقالات كنگره شیخ مفید، در سال 1413 ق. / 1372 ش. در 56 سفحه و در قطع وزیری چاپ گردیده است.

استاد فقیهی شاگردان و دست پروردگان علمی و معنوی فراوانی داشتند كه غالب آنان در سطوح عالی دانشگاه ها و مدیریت های اجرایی كشور به فعالیت می پردازند.

وفات

سرانجام این دانشور فروتن پس از تحمل چهار سال بیماری ناشی از عوارض مغزی، در مورخه 1382/9/2 ش. مطابق با 28 رمضان 1424 ق. در 90 سالگی، بر اثر سكته قلبی دعوت حق را اجابت نمود و به سرای باقی شتافت.

صفحه 76

پیكر پكش توسط دوستان، شاگردان و جامعه فرهنگی قم، تشییع و پس از مراسم نماز در صحن مطهر كریمه اهل بیت(س) در حجره ای كه محل به خك سپاری یار و همكارش استاد شهید دكتر مفتح است به خك سپرده شد.

ادیب و شاعر توانا آقای شهاب تشكری آرانی قطعه ای را كه در آن به ماده تاریخ فوت شادروان استاد فقیهی اشاره شده، چنین سروده است:

دریغا كز میان جمع یاران

ادیبی نكته دان و با صفا رفت

گلی بود و به بستان بلاغت

شكفت و همره بادصبا رفت

به ظلمت ها بسی ره جُست و آخر

به سوی چشمه آب بقا رفت

«شهاب» این وقعه بشنید و سخن چون

زسال شمسی این ماجرا رفت

میان كلك را بگرفته بنوشت

«فقیهی سوی فردوس علا رفت»

منابع و مآخذ

1 - كیهان فرهنگی، شهریور ماه 1365، ش 6، ص 1004 .

2 و 3 و 4 - همان .

* ارج نامه فقیهی، به كوشش محمدقنبری، سال 1380 .

* قم نامه، ارشاد اسلامی قم، ش 15 - 16 .

* كتاب هفته، ش 151، ص 16 .

* مصاحبه های شخصی نویسنده .

نویسنده : حبیب الله سلمانی آرانی