زندگی نامه علما

درآمد

در عصر غیبتِ آخرین ستاره درخشان آسمان امامت و ولایت، حضرت حجةبن الحسن العسكری(عجّ) فقیهان وارسته و مراجع فرازپایه شیعه، در ردیف مجاهدان و پیشكسوتان عرصه جهاد و فقاهت بوده اند؛ آنان كه در روزگار خویش مشعل هدایتگر اسلام را روشن نگه داشته و به جانشینان شایسته خود سپرده اند. یكی از نمونه های بارز آنان، محقق و دانشمند بلندآوازه استان زنجان شیخ الاسلام حاج میرزا فضل الله زنجانی است؛ مردی كه سال ها در سنگر تألیف، تحقیق، پژوهش و ترویج شعائر اسلامی به حمایت از اسلام پرداخت و وظیفه خویش را به خوبی ادا نمود. ترسیم زندگانی وی در صفحات محدود، كار بسیار مشكلی است؛ ولی به قدر وسع، به صورت اختصار به شرح حال او می پردازیم و صفحات پُربار حیات او را ورق می زنیم.

صفحه 12

تبار پك

عنوان «شیخ الاسلام» شهر، منحصر به این خاندان بوده و از امتیازات آنان شمرده می شده است. ما به علت پرهیز از طولانی شدن كلام، از پرداختن به شرح حال تك تك اعضای این خاندان پرهیز نموده و فقط به شرح حال جدّ، پدر و برادر شخصیت مورد نظر این نوشتار اشاره می كنیم.

آیةالله شهید ملا علی زنجانی (شهادت 1136 ق.)

شهید فقید ملا علی زنجانی، جدّ چهارم شیخ الاسلام و از نامداران سده دوازدهم قمری است. وی در یك خانواده مذهبی دیده به جهان گشود و تحصیلات علوم اسلامی را در زنجان فرا گرفت. او سپس به قزوین رفت و نزد محدث عالی قدر، ملا خلیل بن غازی قزوینی و سید قوام الدین محمد حسینی قزوینی به تحصیل متون عربی و ادبی همت گماشت. وی رجال، كلام، حدیث، فقه و اصول را از دیگر بزرگان حوزه آموخت و آنگاه به زادگاهش مراجعت كرد.

وی، در زمان توافق دولت عثمانی با روس بر سر تقسیم ایران و حمله عثمانی ها به خك وطنمان، همراه با نیروهای مردمی و مسلمان، به قصد دفاع از میهن، بیرون رفت و در اثر نبرد سختی كه در روستای «قمچتای» در گرفت به درجه رفیع شهادت رسید و به ملكوت اعلا پیوست. مزارش در همان روستا، محل زیارت اهل دل است.

استادش، سید قوام الدین، در سوگ و تاریخ وفات وی چنین سروده است:

مولوی ملا علی میرزا كه بود

در طریق معرفت صاحب رشاد

صفحه 13

علم را چون با عمل مقرون نمود

كرد در راه خدا عزم جهاد

بود در علم عدو ثابت قدم

تا به راه حق روان با صدق و داد

خامه و انشا به تاریخش نوشت

(با شهید كربلاء محشور باد)(1)

آثار

آثار علمی و قلمی كه از وی به جای مانده عبارت است از:

1. نظم «باب الحادی عشر».

2. نظم «تهذیب المنطق» تفتازانی(2)

پدر

یكی از نوادگان فاضل و روحانی ملا علیِ شهید، میرزا نصرالله زنجانی است. از زندگانی و شرح حال ایشان اطلاع صحیح و كاملی در دست نیست؛ مگر اینكه او را در ردیف شاگردان سید علی قزوینی، نویسنده حاشیه قوانینذكر كرده اند. وفات او در سال 1320 ق. اتفاق افتاده است.

از ایشان دو فرزند روحانی و دانشمند باقی مانده است:

1. علامه دانشور، آیةالله میرزا ابوعبدالله زنجانی.

صفحه 14

2. آیةالله میرزا فضل الله شیخ الاسلام زنجانی (شخصیت مورد نظر ما).(3)

برادر

آیةالله حاج میرزا ابوعبدالله زنجانی در سال 1309 ق. در شهر زنجان به دنیا آمد. وی علوم مقدماتی را در زادگاهش آموخت و سپس، ریاضیات، هیأت و كلام را از دانشمند فرزانه، میرزا ابراهیم فلكی زنجانی فراگرفت. او سپس به تهران رفت و مدت دو سال به تكمیل علوم پرداخت. وی در سال 1331 ق. راهی عتبات عالیات شد و در جرگه شاگردان آیات عظام:

سید محمدكاظم یزدی طباطبایی، ملا فتح الله شیخ الشریعه اصفهانی، سید محمد فیروزآبادی، سید ابوالحسن اصفهانی، میرزا حسین نایینی و آقا ضیاءالدین عراقی قرار گرفت و از محضرشان بهره وافی برد.

زنجانی پس از كسب معارف الهی در سال 1339 ق. به زنجان مراجعت كرد و به خدمات دینی و اجتماعی پرداخت. مقام علمی و اجتهاد وی مورد تأیید عالمان شیعه و سنی بود و دارای اجازات متعدد روایی است. وی در سفر به كشورهای سوریه، فلسطین، مصر و عربستان، با برخی از دانشمندان اسلامی ملاقات نمود و در مصر مورد تفقد و احترام استادان دانشگاه «الازهر» قرار گرفت. سال های پایانی عمر را در دانشكده معقول و منقول تهران به تدریس تفسیر و فلسفه پرداخت و در سال 1360 ق. در تهران بدورد حیات گفت و در زنجان به خك سپرده شد. برخی آثار علمی وی عبارتند از:

صفحه 15

1. تاریخ القرآن

2. اصول القرآن الاجتماعیه

3. كتاب الافطار

4. الفیلسوف الفارسی الكبیر

5. كتاب دین الفطرة

6. سرِّ انتشار اسلام

7. بقاء النفس بعد فناء الجسد

8. طهارة اهل كتاب

9. لزوم حجاب

10. ترجمه مقاله نبی صلی الله علیه وآله وسلم، تألیف توماس كارلایل

11. عظمت حسین بن علی علیه السلام

12. فلسفه حجاب.(4)

ولادت

آیةالله میرزا فضل الله زنجانی، معروف به «شیخ الاسلام» در روز جمعه، بیست و سوم شوال 1302 ق.(5) در خانواده ای مذهبی، علمی و معنوی در شهر زنجان پا بر عرصه هستی نهاد.(6)

تحصیلات

وی پس از سپری كردن دوران كودكی، شروع به تحصیل علوم اسلامی نمود و چون اجداد و نیكانش، در وادی علم و فقاهت قدم

صفحه 16

گذاشت و رنج های این راه را بر جان خرید.

او تحصیلات علوم ابتدایی را در زادگاهش طی نمود و ادبیات عرب، منطق، فقه، اصول، كلام و حكمت را از استادان همشهری خود آموخت. میرزا فضل الله در سال 1331ق.(7)، به همراه برادر كوچكترش میرزا ابوعبدالله، راهی عراق گردید و هشت سال با او در آن سرزمینِ قدسی به كسب علوم آل محمّد پرداخت. وی در سال 1339 ق. به زنجان بازگشت و به خدمات علمی، دینی مشغول شد.(8)

استادان

شیخ الاسلام در مقاطع مختلف از برخی بزرگان و اندیشمندان اسلامی بهره برده است كه هر یك در زمان خویش شهره آفاق بودند. استادان وی به ترتیبی كه در تراجم آمده بدین شرح است:

1. میرزا عبدالمجید زنجانی (وفات 1324 ق.)

وی مقدمات و سطح را در زنجان آموخت و آنگاه به تهران رفت و از دروس آیات: میرزا ابوالحسن اصفهانی مشهور به «جلوه»، میرزا حسن آشتیانی و حكیم نامدار، علی آقا مدرس زنوزی استفاده بُرد. وی ده سال تمام آن چنان با جدیت و علاقه سرشار در دروس استادنش شركت نمود كه خود، استاد مسلَّم و از مشاهیر عالمان عصر شد. او بسیار زاهد، عابد، ملتزم به آداب شرعی و در علوم مختلفی چون: كلام، فلسفه، فقه، اصول و... استاد و صاحب نظر بود. حوزه درسی او در زنجان در فنون و علومِ یادشده، شاگردانی چون آیةالله میرزا فضل الله زنجانی را تربیت كرد. وفات این عالم بزرگوار در سال 1324 ق. بوده

صفحه 17

است آثار این عالم فرهیخته عبارت است از: 1. حاشیه بر شوارق 2. حاشیه بر اسفار.(9)

2. میرزا عبدالله كاوندی زنجانی (وفات 1329 ق.)

میرزا عبدالله در روستای «كاوند» از دهستان «ایجرود» زاده شد. وی مقدمات را در زنجان فراگرفت و سپس به عراق رفت و در محفل علمی آیةالله میرزا محمدحسن شیرازی حاضر شد.

او در سال 1328 ق. به قصد زیارت امام رضاعلیه السلام به ایران آمد و هنگام مراجعت، به زنجان رفت و به مدت یك سال در آنجا توقف نمود. از شاگردان وی در این مدت می توان به آیات: سید محمود امام جمعه زنجانی و حاج میرزا فضل الله زنجانی اشاره كرد.

شیخ الاسلام در حوزه درسی خارج اصول فقه او شركت كرده است. وی در مراجعت به كاظمین، در تاریخ 1329 ق. درگذشت.(10)

شیخ الاسلام زنجانی هنگام اقامت در نجف اشرف، از محضر فرزانگانی چون آیات عظام: سید محمدكاظم یزدی طباطبایی (1248 - 1337 ق.) نویسنده كتاب پُر اَرج عروة الوثقی(11)، ملا فتح الله شیخ الشریعه اصفهانی (1266 - 1339 ق.)،(12) میرزا محمدتقی شیرازی (1285 - 8 133 ق.)(13) و آقا ضیاءالدین عراقی (1278 - 1361 ق.)(14) استفاده كرد.

صفحه 18

اجازات

وی برای ورود به قافله حاملان حدیث و ناقلان روایت، از برخی بزرگان عالمان جهان تشیّع و تسنن موفق به دریافت اجازه روایتی گردید كه به اسامی آنها كتفا می گردد:

1. سید حسن صدر كاظمی؛ به تاریخ 28 رجب 1339 ق.

2. سید محمد فیروزآبادی

3. سید ابوالحسن اصفهانی

4. سید محمود آلوسی از عالمان محدّث و معروف اهل سنّت به تاریخ 22 شعبان 1339 ق.

برخی از دانشمندان اسلامی مانند آیات: سید شهاب الدین مرعشی نجفی(15) و شیخ موسی عباسی زنجانی از معظم له اجازه نقل حدیث دارند.(16)

آثار علمی

زنجانی با وجود اشتغالات علمی و درسی و گرفتاری های فراوانی كه در شهرستان ها برای عالمان دینی وجود داشت، هرگز از تألیف، تحقیق، پژوهش و تصنیف غفلت نورزید و بی شك یكی از موفق ترین و پركارترین دانشمندان در این زمینه است. تحقیقات و تألیفات این عالم فرهیخته در مورد موضوعات فقه، اصول، منطق، كلام، فلسفه، تاریخ، رجال و حدیث است؛ اما متأسفانه به جز دو مورد از آنها، هیچ یك از آثارش به زیور چاپ آراسته نگردیده و همگی به صورت دست نویس باقی مانده است. آثار وی عبارتند از:

صفحه 19

1. رسالة اصالة الماهیة؛

این رساله شامل بحثی در جهت اثبات اصالت ماهیت و چگونگی پیدایش اصالت وجود و تضعیف آن است.

2. رسالة الماهیات فی التحقیق؛

3. تاریخ علم الكلام فی الاسلام؛

4. تاریخ مدینة زنجان و تراجم علمائها و رواتها و مشاهیر رجال ها؛

5. التشیع فی التاریخ، 3 جلد؛

این كتاب بحث مفصلی است در تاریخ مذهب شیعه و ردّ افتراها و نسبت های ناروایی كه به شیعه وارد شده است.

6. تعلیقه بر تعلیقه «منهج المقال» بهبهانی؛

7. تعلیقه بر «منهج المقال» استرآبادی؛

8. تعلیقه بر «اوائل المقالات»؛

این اثر، همراه با متن اوائل المقالات در سال 1364 ق. در تبریز منتشر شده است.

9. حاشیه بر «رسالة حدوث العالم»؛

حاشیه سودمندی است بر حدوث العالم تألیف ملاصدرا و ردّ بعضی از نظریه های ایشان.

10. حاشیه بر «شوارق الالهام»، تألیف ملاعبدالرزاق لاهیجی؛

این حاشیه تا مبحث وجود ذهنی است و در اوائل جوانی ایشان نگاشته شده است.

11. شرح منظومه ملاهادی سبزواوری؛

12. الردّ علی الفلاسفة فی الواحد البسیط؛

13. علم الكلام و تاریخه فی الاسلام؛

14. الكر و الجمع بین الروایات فی تحدیده؛

صفحه 20

15. الواحد لایصدر عنه الاّ الواحد؛

16. نقود علی رسالة الحدوث، تألیف ملاصدرا؛

18. متفرقات مختصرة و مطومة و تعالیق غیر مدونة؛

19. تقریرات درس بعضی از استادان.(17)

در آثار دیگران

تلاش های شیخ الاسلام در تحصیل علوم اسلامی و مجاهدتش در راه تبلیغ احكام الهی و پژوهش در میراث علمی گذشتگان سبب گردیده تا تراجم نگاران در مورد وی به داوری نشینند. برخی از این قضاوت ها بدین شرح است:

شیخ آقا بزرگ تهرانی در قسمت دست نوشته نقباء البشر فی القرن الرابع عشر شیخ الاسلام را چنین معرفی می كند:

«شیخ فاضل و صاحب تألیفات متنوعه در معقول، منقول، تاریخ و رجال».(18)

سید حسن صدر كاظمی در اجازه نامه ای كه به ایشان داده چنین می نویسد:

«المولی الامام العلامة الشیخ فضل الله الزنجانی شیخ الاسلام ادام الله تعالی تأییده...»(19)

علامه سید محمود آلوسی از عالمان اهل تسنن در اجازه نامه میرزا فضل الله، ایشان را چنین خطاب می كند:

«حضرة العالم الفاضل و الكامل الواصل حضرة شیخ الاسلام و

صفحه 21

علم الاسلام الشیخ فضل الله الزنجانی...»(20)

علامه نسب شناس، آیةالله سید شهاب الدین مرعشی نجفی، در مورد او می گوید:

«العلامة المتبحر المتتبع المتضلع البحاثة الفرید الرجالی المتّكلم المورخ المحدث البارع الحكیم آیةالله...»(21)

سفرهای زیارتی

آیةالله زنجانی پس از استقرار در زنجان، تا سال 1363 ق. در این شهر به امور دینی و بحث های علمی مشغول بود و بیشتر وقت خود را در مسائل علمی صرف می كرد. وی در سال 1363 ق. به قصد زیارت حضرت ثامن الائمه، امام رضاعلیه السلام به مشهد مقدس مشرف گردید و پس از مدتی اقامت و دیدار با عالمان آن سامان، به زنجان مراجعت كرد. وی در همان سال به زیارت عتبات عالیات شتافت و مدتی در آن سامان ماندگار شد و سپس به زنجان بازگشت.(22)

ابدیت

سرانجام آیةالله میرزا فضل الله زنجانی پس از پنجاه سال خدمت صادقانه و تلاش های دلسوزانه در جهت ارشاد مسلمانان در سال 1370 ق. در دیار غربت (تهران) جان به جان آفرین تسلیم نمود و به رحمت ایزدی پیوست. پیكر پك این عالم دانشمند به شهر مقدس قم منتقل گردید و پس از تشییع بردست های مردم مسلمان و اقامه نماز، در قبرستان نو، در مقبره «سكوییه» به خك سپرده شد.(23)

پی نوشت:

1) الفهرست لمشاهیر علماء زنجان، شیخ موسی زنجانی، ص 83 و 84.

2) اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج 8، ص 330؛ شهداء الفضیلة، شیخ عبدالحسین امینی، ص 48؛ الذریعه، شیخ آقابزرگ تهرانی، ج 24، ص 199، 200 و 203؛ معجم المؤلفین، عمررضا كحالة، ج 7، ص 192؛ اثرآفرینان، سید كمال حاج سیدجوادی، ج 3، ص 184؛ علمای معاصرین، ملاعلی واعظ خیابانی، ص 224؛ الفهرست لمشاهیر علماء زنجان، ص 83 و 84.

3) شهداء الفضیله، ص 251؛ الفهرست لمشاهیر علماء زنجان، ص 82؛ علمای معاصرین، ص 224.

4) المسلسلات فی الاجازات، سید محمود مرعشی نجفی، ج 2، ص 187 و 188؛ اثر آفرینان، ج 3،ص 185 و 186.

5) در كتاب علمای معاصرین، ص 224، ولادت وی 1303 ق. ثبت شده است.

6) المسلسلات فی الاجازات، ج 2، ص 385.

7) در كتاب اعیان الشیعه، ج 8، ص 407، مهاجرت وی به عتبات سال 1330 ق. ذكر شده است.

8) علمای معاصرین، ص 225 - 314؛ المسلسلات فی الاجازات، ج 2، ص 385.

9) اعیان الشیعه، ج 8، ص 92 و 93؛ اثرآفرینان، ج 3، ص 183.

10) علمای نامدار زنجان، زین العابدین احمدی زنجانی، ص 31؛ علمای معاصرین، ص 224.

11) برای آگاهی از شرح حال این استاد، ر.ك: گلشن ابرار، جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم، ج 1، ص 445 - 450.

12) همان، ج 1، ص 471 - 477.

13) همان، ج 1، ص 451 - 457.

14) اثرآفرینان، ج 1، ص 52 و 53.

15) المسلسلات فی الاجازات، ج 2، ص 385.

16) الفهرست لمشاهیر علماء زنجان، ص 86.

17) المسلسلات فی الاجازات، ج 2، ص 385 و 386؛ علمای معاصرین، ص 324 - 328؛ مؤلفین كتب چاپی، ص 870 و 871؛ شهداء الفضیله، ص 251 و 252.

18) نقباء البشر، قسمت خطی، ص 24.

19) علمای معاصرین، ص 226.

20) همان، ص 226.

21) الاجازةالكبیرة، سید شهاب الدین مرعشی نجفی، ص 127.

22) علمای معاصرین، ص 225.

23) المسلسلات فی الاجازات، ج 2، ص 386.

نویسنده : محمد الوانساز خویی