بررسی مورفولوژی و اکولوژی ماهیان سمی بوشهر سیستان و بلوچستان

بررسی مورفولوژی و اکولوزی ماهيان سمي استانهای بوشهر وسیستان وبلوچستان

و عوارض پزشکی ناشی از سموم آنها برروی انسان

نرسی نصیرآبادی(بیولوژیست – محقق محیط زیست ایران)

دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز- دانشکده پزشکی – گروه میکروبشناسی

مقدمه:

ماهيان سمي به دو دسته از ماهيان سمي(Cryptotoxic) و زهري(Venomous or Phanerotoxic) تقسيم مي شوند. ماهيان سمي خود بر اساس محل توليد سم و طبيعت شيميايي آن به گروههاي مختلفي تقسيم مي گردند. ماهيان زهري نيز به آن دسته اطلاق مي شوند كه سم خود را از طريق اندام سوراخ كننده يا زخم زننده تزريق مي نمايند و زهر در غدد خاصي متمركز شده است ( مانند سفره ماهیان).از حدود 600 گونه ماهي موجود در خليج فارس در حدود 18% آنها يعني حدود 90 گونه سمي مي باشند كه حدود نيمي از آنها زهري هستند. بررسي نمونه هاي جمع آوري شده از بخش هايي از خليج فارس و درياي عمان در حد فاصل بندر گناوه تا بندر رستمی در استان بوشهر وحد فاصل بندر لنگه تا بندر جاسک در استان سیستان وبلوچستان درسال 1385 كه با بكارگيري تورترال و يا تورهاي لنج های محلی در مناطق بالای جزرومدی (Subtidall) انجام گرفت ، نشان داد كه مارهاي دريايي اين منطقه همگي متعلق به زيرتيره هيدروفينه بوده و شامل 4 جنس و 6 گونه با نامهاي علمي pelamis platurus و Lapemis curtus و Enhydra schistosa و spiralis Hydrophis و Hydrophis gracilis و Hydrophis cyanocinctus مي باشند. اين پژوهش نشان داد كه گزش مار دريايي هيدروفيس سبب بروز عوارض و علائمي از قبيل: اسپاسم و گرفتگي عضلات حنجره، هپاتيت و افزايش آنزيمهاي كبدي، بروز صداهاي غير طبيعي در ريه، ايست قلبي - تنفسي برگشت پذير، بروز خون در ادرار، خونريزي هاي گوارشي، افزايش پتاسيم، كراتينين، فسفر، اوره، تعداد گلولهاي سفيد خون و كاهش هموگلوبين و نيز كاهش تعداد پلاكت ها در مصدومين مي گردد.همچنین مهمترين راسته هاي این گونه ماهيان عبارتند از فوگل ماهي شكلان، سوف ماهي شكلان، شك ماهي شكلان و مهمترين گونه هاي زهري نيز شامل راسته هاي سوف ماهي شكلان، سپر ماهي شكلان، گربه ماهي شكلان ،وزغ ماهي شكلان ،عقرب ماهي شكلان مي باشند. شناخت و بررسی از خانواده هاي مختلف اينگونه از ماهيان و تاثیرات فيزيولوژيكي سموم آنها بر بدن انسان براي امور پزشكي و درماني بويژه در استانهاي ساحلي از اهم امور محسوب مي گردد.

روش کار:

نمونه ها با تورهای لنج های محلی از مناطق بالای جزرومدی(Subtidall) حدفاصل بنادر گناوه تا بندر هلیله در استان بوشهرو حد فاصل بندر لنگه تا بندر جاسک در استان سیستان وبلوچستان در تابستان 1385جمع آوري شده وسریعا"از نموهای ماهیهای غیر خوراکی وخوراکی جدا و درون کلمن با دمای 4+ نگهداری وسپس جهت شناسایی گونه ها به آزمایشگاه منتقل گردید.

بحث :

ماهيان سمي به دو دسته ماهيان سمي(Cryptotoxic) و ماهيان زهري(Venomous or Phanerotoxic) تقسيم مي شوند. ماهيان سمي خود بر اساس محل توليد سم و طبيعت شيميايي آن به گروههاي مختلفي تقسيم مي گردند. ماهيان زهري نيز به آن دسته اطلاق مي شوند كه سم خود را از طريق اندام سوراخ كننده يا زخم زننده تزريق مي نمايند و زهر در غدد خاصي متمركز شده است

( مانند کانوس ها).از حدود 600 گونه ماهي موجود در خليج فارس در حدود 18% آنها يعني حدود 90 گونه سمي مي باشند كه حدود نيمي از آنها زهري هستند. شناخت و بررسی از خانواده هاي مختلف اينگونه از ماهيان و تاثیرات فيزيولوژيكي سموم آنها بر بدن انسان براي امور پزشكي و درماني بويژه در استانهاي ساحلي از اهم امور محسوب مي گردد.

مهمترين راسته هاي ماهيان عبارتند از فوگل ماهي شكلان، سوف ماهي شكلان، شك ماهي شكلان و مهمترين گونه هاي زهري نيز شامل راسته هاي سوف ماهي شكلان، سپر ماهي شكلان و گربه ماهي شكلان و وزغ ماهي شكلان و عقرب ماهي شكلان مي باشند.

فوگول ماهیان :

از مهمترین گونه در خلیج فارس، از خانواده Diodntidae گونه خارپشت ماهی (Diodon hystrix) میتوان اشاره نمود. مشخصات مورفولوژی آن شامل بدن تقریباً کروی،قابل تورم و دارای خارهای توپور و نسبتا بلند است خارها بزرگ و متحرک رنگ بدن سفید با خالهای سیاه بر روی پشت و سطح شکمی آن کاملا سفید است. تغذیه آنها از نرمتنان می باشد.

سوف ماهیان :

از مهمترین گونه در خلیج فارس، از خانواده Peridae گونه سوف ماهی (Stizostedion Lucioperca) میتوان اشاره نمود. مشخصات مورفولوژي فرم و رنگ بدن دارای بدن کشيده دنوکی شکل است وسر نوک تيز است سطح پشتی بدن سياه متمايل به خاکستری که در کناره های بدن 12-8 نوار قهوه ای متمايل به سياه می با شد. باله ها دارای دو باله پشتی است در اولين باله پشتی 17 تا 13شعاع سخت ودومين باله پشتی يک 1 تا 3 شعاع سخت و 13 تا 15 شعاع نرم دارد. و باله مغربی 2 شعاع سخت و10 تا 7 شعاع نرم دارد.فلس نوع فلس کتوئيدی می باشد.تعدادفلس برروی خط جانبی 77 تا 57 فلس و تعداد فلس بالا خط جانبی 10-7 ودر پايين 18 تا 12 عدد می باشد. دندان شکاف دهان آن بزرگ ودارای دندانهای نا مرتبی است. که در آن دندانهای کوچکتری مشاهده می شوند. (دنداه های فکی وکامی می باشد) طول بيشينه طول 30- 20سانتیمترو وزن آنها207 گرم است. ساير مشخصات تعداد خارهای آبششی 20 تا 14 می باشد. مشخصات بيولوژي مکان زندگی ماهی سوف معمولا در درياچه های گرم و با اکسيژن فراوان دريا در رودخانه ها به بستری مطلوب زند گی ميکند دارای 2 فرم بومی آب شيرين و مهاجر بوده. تغذيه در دوره تاروی از زئوپلانگتون و بعد از آن از بسياری از ماهيها تغذيه می کند. پراکنش در گستره های آبی تالاب انزلی ودر رود خانه هاو ورودی و خروجی آنو در رودخانه سفيدرود از مصب سد سنگر مشاهده می گردد. توليد مثل تخم ريزی در هنگاميکه درجهحرارت آب15 تا 12 درجه سانتی گراد می باشدصورت می گيرد.که ايت دما آب با ماههای فروردين و ارديبهشت مطا بقت دارد. ميزان هم آوری مطلق 100 تا 400 هزار عدد می باشد. ساير مشخصات ماهی سوف در زمان تخم ريزی تغذيه نمی کند.ريزش تخم ها بطوردانه دانه منفرد صورت می گيرد. تخم ريزی در کناره ساحل و نقاط کم عمق وبروی اين منظور گودال هايی که ريشه درختان در آن قرار دارد حفره می کنند .

شك ماهيان :

از مهمترین گونه در خلیج فارس، از خانواده شوریده ماهیان (Sciaenidae) گونه شوریده (Nidea Maculatas)میتوان اشاره نمود. مشخصات مورفولوژی مشخصات بیولوزی بدن مستطیلی شکل که دارای بوزهای مشخص دهان زیرین بوده ودارای دندان های بزرگ ومتمایز است ولی دندان نیش ندارد.باله پشتی دوم دارای یک شعاع سخت 22تا26 شعاع نرم میباشد اولین باله پشتی 10خار دارد باله مخرجی با 2 خار و 7 شعاع نرم فلسها دایرهای و در خط طول بدن در حدود 15 فلس و خط جانبی دارای 50 فلس بالای خط جانبی دارای 8 فلس و لاتین ان 15تا 16 دارد.باله شکمی دارای یک خار و 5 شعاع نرم مممممیباشد.پنج نوار تیره و مورب به طوری عرضی روی بدن این ماهی قرار گرفته است.که از پشت تا پایین پهلوها امتداد دارند و یک لکه تیره روی ناحیه پشتی ساقه دمی قرار دارد.سر آن پوشیده از فلس و پردههای آبششی از هم جدا و بدون قطعه رابط میباشند.بیشینه درازی بدن 30 سانتی متر و طول استاندارد ان 20 سانتی متر میباشد.. روش صیدترال کف ،تور گوشگیر ،تور گردان قایقی می باشد.

سپر ماهيان :

از مهمترین گونه در خلیج فارس، از خانواده سپر ماهیان الکتریکی (Torpedinidae) گونه سپر ماهی برقی ایرانی (Torpedo sinuspersici ) میتوان اشاره نمود. مشخصات مورفولوژی بدن آنها بصورت صفحه ای مدور یا بیضی ،باله های سینه ای به دو طرف سر لحیم شده اند.دندانها کوچک نرم ویا نوک تیز می باشند و اسپیراکلها بزرگ ودارای پنج جفت شکاف آبششی در سطح تحتانی می باشند.دم کوتاه وکلفت وبدون خار دارند دارای باله پشتی کوچک برروی دم وباله دمی مشخص وبزرگ دارند باله های شکمی بزرگ وفاقد باله مخرجی می باشند ودارای اندام الکتریکی بزرگ در دو طرف سر وفاقد خار های سمی می باشندوپوست آنها صاف ورنگ بدن طوری است که از رنگ بستر دریا تشخیص داده نمی شود.رنگ بدن آنها قهوه ای ودارای لکه های غیر منظم قهوه ای تیره می باشدودر هر دونوع باله زوج وفرد خالدار هستند .اسیپراکل حاشیه دار ،وقاعده اولین باله پشتی در بالای نیمه دوم پایه های باله های شکمی واقع شده است وقسمت فوقانی بدن روشن وقهوه ای رنگ با لکه های قهوه ای تیره مقدر می باشد ارتفاع باله دمی خیلی کوتاه تر از فاصله بین مبدا بالایی باله دمی تا مبدا باله اول پشتی است.بیشینه عرض صفحه ای بدن 80 سانتیمترودرازی کلی ماهی 130 سانتیمترمی باشد. مشخصات بیولوژی سپر ماهیان تنبل با حبه نسبتا کوچک ،ساکن آبهای کم عمق تا عمیق وتشکیل دهنده جمعیت های پراکنده می دهند از لحاظ تغذیه به طور عمده از جانوران بیمهره مانند سخت پوستان تغذیه می کنند وزنده زای بدون جفت یا زنده تخمگذار می باشند ونمونه های جوان دارای رشته های آبششی می باشندوبه عنوان ماهی نتوپسی تمام آبهای گرم ومعتدله بشمار می آیند محل اصلی زندگی این ماهی در ناحیه محدودی از خلیج فارس وگواتر ودر سواحل هندوستان گزارش شده است وپراکنش آن در سراسر خلیج فارس ودریای عمان می باشد.

گربه ماهيان :

از مهمترین گونه در خلیج فارس، از خانواده گربه ماهیان دریایی گلوماهیان (ARllDAE) گونه گربه ماهی بزرگ (Arius thaLassinus) میتوان اشاره نمود. مشخصات مورفولوژی دارای بدن کشیده وسر فشرده ودربالا توسط سپرهای استخوانی دانه دار محکم شده، ورنگ بدن آن در سطح پشتی وطرفین سیاه متمایل به آبی ودر ناحیه شکمی سفید کهرو نوک باله ها سیاه رنگ می باشد .اولین باله پشتی وسینه ای هر کدام داراییک خار قوی می باشد باله دمی دو شاخه وباله مخرجی کوتاهی دارند،بالچه آن توسعه ورشد یافته وسوراخهای بینی نزدیک هم وتوسط یک دریچه از هم جدا می شون،دندانهای سقف هان در هر طرف سه گروه بوده ویک مثلثی تشکیل می دهندکه قاعده آن به طرف داخل می باشد دندانهای کامی مخلوطی شکل ،هم اندازه ودر هر طرف دردو تکه بیضوی کشیده ومجرا که یکی در زیر دیگری واقع شده قرار دارندکه تکه جلویی کوچک تر است .تعداد کل شعاعهای باله مخرجی 18-15 می باشد .بیشینه درازی ماهیان 185 سانتیمتر و طول استاندارد آن به30 سانتیمترمی رسد .دهانه ابششی کم وبیش محدود وپرده های آبششی به قطعه رابط متصل وپایه های آبششی به تعداد (5-9)می باشد .دهان در این ماهی بزرگ،انتهای عرضی یا هلالی و فک بالایی کم وبیش برجسته ودندانها درهر دو فک کرکی شکل ،مخرطی یاشنایایی (شبیه دندانهای بیش)می باشد سیبیلکهای زوج فک بالایی ،فک پایینی وچانه ای موجود می باشد سوراخهای بینی قدامی وخلفی نزدیک به هم خلفی با دریچه ولی بدون ولی بدون سیبیلک منحزی،بدن لخت و فاقد فلس ولی خط جانبی واضع بوده ومسیر نسبتا منحنی را می پیماید ،باله پشتی در مقابل فاصله بین باله سینه ای وشکمی قرار دارد.ودارای یک خاره گزنده در جلو وهفت شعاع نرم می باشد .باله ها وسینه ها طویل،پایینی با یک خارتیز ،باله های شکمی فاصله زیادی باباله های سینه ای داشته و دارای یک خار و پنج شعاع نرم دارای کیسه شنا می باشند .رنگ بدن در ماده ها بطور کلیه خاکستری یاتیره ودرنرها در قسمت پشت قهوه ای تیره تا خاکستری متمایل به آبی این ماهیان فاقد فلس هستند. سایر مشخصات مشخصات بیولوژی محل زندگی این ماهی در آبشور در سر تاسر ناحیه چه در سواحل وچه در دریای بازفوق العاده فراوان می باشد.محل اصلی زندگی این ماهی در اقیانوس هند،مجمع الجزایر مالاریاوپراکنش آن درسراسر سواحل شمالی دریای عمان وبخش شرقی خلیج فارستا بوشهر می باشد این ماهی اندازه متوسط داشته ودر آبهای نزدیک بستر سطح دریادارند،در دریاهای گرمسیر ونیمه گرمسیر تقریبا در تمام دنیا پراکنده می باشند .این ماهی از لحاظ تغذیه ماهی درنده وحریصی می باشد .یک ماهی تخمگذار میباشد تخمکهای آنها نسبتا بزرگ ودر دهان ماهیان نر تا خارخشدن نوزاد نگهداری میگردند.روش صید این ماهی به صورت ترال در عمقهای30-10 متریانجام می گیرد.

وزغ ماهیان :

از مهمترین گونه در خلیج فارس، از خانواده وزغ ماهیان (BATRACHO IDIDAC) گونه وزغ ماهی (Austrobatrahus dussumieri ) میتوان اشاره نمود. مشخصات مورفولوژی فرم و رنگ بدن بدن قوی در قسمت جلو فشرده با سر عریض و فشرده و سر دارای غدد موکوسی پیشرفته و همچنین غالبا با زوائد پوستی رنگ بدن سفید و قهوه ای خلخالی می باشد و بر روی بدن دارای 6-7 نوار قهوه ای عریض و همچنین بر روی باله ها می باشد سر با تموج شدید تر تقریبا قهوه ای و سیاه و پهلوها روشن باله ها اولین باله پشتی 3خار کوتاه که توسط پردهای به دومین باله پشتی متصل میشوند باله پشتی دوم دارای 20-18شعاع نرم میباشد باله مغربی قاعدهای کشیده ای دارند و دارای 17-15شعاع نرم میباشد.باله های سینه ای بزرگ وکناره های آن گردمیباشد و دارای18-21شعاع نرم میباشد.باله های شکمی دراز ودر منطقه حلقی قرار داشته و یگ خارو2 تا 3 شعاع دارند و باله دمی گرد میباشد. فلس فاقد فلس می باشند.اگر موجود باشد در داخل مو کوسی غلیظ مخفی شده اند. دندان دهان وسیع ،انتهایی با پیش فکها و فکیهای بالایی محدود شده است دندانها در فکها شانه ای شکل و به صورت دسته ای می باشند دهان بزرگ و باچندین دندان کوچک و نوک تیز طول طول استاندارد آن 12Cmو طول کل آن در حدود 27cm می باشد. سایر مشخصات دهانه های آبششی بر روی پهلوهای بدن واقع و پرده های آبششی به طوروسیع به هم متصل و به قطعه رابط می چسبند.ماهیان با حرکت آهسته بر روی بستر گلی آبهایی که از ساحل تا لبه فلات قاره امتداد دارند زندگی می کنند.این ماهیان کفزی بوده که بطور انفرادی زندگی کرده و معمولا در بسترهای نرم گلی یا شنی به حالت مدفون یافت می شوند .این ماهیان ازبی مهره گان دریایی کوچک تغذیه می کنند. پراکنش آنها درخلیج فارس،دریای عمان،آنگولا، آفریقا،آتلانتیک،شمال اقیانوس هند ومجمع لجزایر می باشند. سایر مشخصات در موقع عقب رفتن هنگام جزر غالبا˝در جای خود می ماند.

عقرب ماهیان :

از مهمترین گونه در خلیج فارس، از خانواده عقرب ماهی ( Scorpaenidae ) گونه عقرب ماهی (Scorpaenopsis diabolus ) میتوان اشاره نمود.مشخصات مورفولوژی آن بدن نسبتا فشرده و قوی است سر بزرگ و خار دار می باشد و بدن آن با یکسری از زوائد و رشته های خادار پوشیده شده است .رنگ بدن این ماهی تغییرپذیر و معمولا خاکستری تا قهوه ای است . این ماهی یک سوراخ تخمریزی به رنگ قهوه ای دارد که دارای اتصالهای زرد رنگ است. در قسمت پشت دارای رنگهای مختلفی زرد ،نارنجی و سفید می باشد.تغذیه آنها از غذاهای زنده از قبیل میگوها و سخت پوستان و حتی ماهیان کوچک تغذیه می نمایند .

مار ماهیان :

از مهمترین گونه در خلیج فارس، از خانواده ماهیان دریایی درنده (Muraene Socidae) گونه مارماهی اردکی شکل یا مار ماهی (Murane.sox Bagie) میتوان اشاره نمود. مشخصات مورفولوژی پوزه و بدن خیلی دراز ،دهان بزرگ فکها معمولی بوده و شکاف دهان تا پشت چشم ادامه می یابد .دندانهای نوک تیز بصورت ردیفی یا دسته های مختلف بر روی فکها و محور میانی دهان با دندانهای نیش یزرگ و وحشتناک ،سوراخهای بینی جانبی و دهانه های آبششی شکاف مانند دارای باله سینه ای ،باله پشتی ،دمی و مخرجی بزرگ و به هم متصل می باشد فاصله مخرج تا دهانه آبششی خیلی بزرگتر از طول سر،بدن فاقد فلس می باشد .مخرج در نیمه قدامی درازی بدن واقع شده،آبششهادر حلق بصورت شکافهای عریضی باز می شود.رنگ آن نقره ای مایل به خاکستری بوده و در ناحیه شکم سفید می شود.و باله های عمودی آن لبه های سیاه رنگی دارد.قسمت بالای بدن قهوه ای متمایل به خاکستری روشن .بیشینه درازی بدن در حدود 180سانتیمترو طول استاندارد ان 150سانتیمترمی باشد.تعداد شعاع نرم باله پشتی قبل از مخرج 59-47 عدد می باشد. مشخصات بیولوژی تعدادی از مار ماهیان بزرگ که در بیشتر دریاها،خلیجهای مصبی و حتی در آبهای شیرین انتشار دارند و دست زدن به آنها خطر ناک است محل اصلی زندگی این ماهی اقیانوس هند ،مجمع الجزایر مالایا ،فیلیپین ،چین،ژاپن در دریاها و آبهای نیمه شور و در ابهای شیرین یافت می شود .پراکنش آن در سراسر خلیج فارس و دریای عمان می باشد. ارزش اقتصادی ارزش اقتصادی چندانی ندارد ولی گوشت آن قابل خوردن است. از دیگر گونه های مارهاي دريايي اين مناطق همگي متعلق به زيرتيره هيدروفينه بوده و شامل 4 جنس و 6 گونه با نامهاي علمي pelamis platurus , Lapemis curtus , Enhydra schistosa , spiralis Hydrophis و Hydrophis gracilis , Hydrophis cyanocinctus مي باشند.

اثرات پزشکی سموم ماهیان برروی انسان:

. اين پژوهش نشان داد كه گزش مار دريايي هيدروفيس سبب بروز عوارض و علائمي از قبيل: اسپاسم و گرفتگي عضلات حنجره، هپاتيت و افزايش آنزيمهاي كبدي، بروز صداهاي غير طبيعي در ريه، ايست قلبي - تنفسي برگشت پذير، بروز خون در ادرار، خونريزي هاي گوارشي، افزايش پتاسيم، كراتينين، فسفر، اوره، تعداد گلولهاي سفيد خون و كاهش هموگلوبين و نيز كاهش تعداد پلاكت ها در مصدومين مي گردد.همچنین مهمترين راسته هاي این گونه ماهيان عبارتند از فوگل ماهي شكلان، سوف ماهي شكلان، شك ماهي شكلان و مهمترين گونه هاي زهري نيز شامل راسته هاي سوف ماهي شكلان، سپر ماهي شكلان، گربه ماهي شكلان ،وزغ ماهي شكلان ،عقرب ماهي شكلان مي باشند. شناخت و بررسی از خانواده هاي مختلف اينگونه از ماهيان و تاثیرات فيزيولوژيكي سموم آنها بر بدن انسان براي امور پزشكي و درماني بويژه در استانهاي ساحلي از اهم امور محسوب مي گردد.سموم ماهيان از نظر طبيعت شيميايي و نحوه اثر غالبا جز سموم عصبي (Neurotoxin) محسوب مي گردند و بايد بيان نمود كه عليرغم خطر جاني جهت انسانها مي توان از اين سموم داروهاي متنوعي را استخراج نمود.

منابع :

- بررسی ومطالعات در زمینه تنوع گونه ای ماهیان سمی خلیج فارس –نگارنده 1385

- اطلس شناسایی تنوع گونه ای ماهیان خلیج فارس، دریای عمان و اقیانوس هند – نگارنده

- مركز پژوهشي دانشگاه علوم پزشكي بوشهر- نبي پور ايرج