تولید پروتئین با ارزش افزوده از ضایعات ماهیان آبهای جنوب کشور

توليد پروتئين با ارزش افزوده از ضايعات ماهيان آبهاي جنوب كشور

علي آبرومند

گروه صنايع غذايي،مجتمع آموزشي و پژوهشي رامين،دانشگاه شهيد چمران اهواز

چكيده

ژلاتين ماده پروتئيني است كه اهميت خاصي در صنايع غذائي، داروئي، صنعتي و پزشكي دارد. به ويژه در صنايع غذايي در تهيه مارمالادها و ژله ها و شيريني جات و بستني ها كاربرد داشته و به آساني در بدن جذب شده و حتي به هضم ساير مواد غذايي از طريق تشكيل امولسيون كمك مي نمايد.

هدف از اين تحقيق، استفاده بهينه از مواد اوليه سهل الوصول و ارزان يعني مقادير فراوان ماهيان غير ماًكول آبهاي جنوب ايران و همچنين ضايعات شيلات براي استخراج ژلاتين و در نتيجه كاهش واردات آن به كشور كه عمدتاً از پوست خوك و ضايعات دامي تهيه مي گردد، مي باشد.

نمونه هاي مورد نظر از تاسيسات شيلات بوشهر تهيه و در آزمايشگاه انستيتو علوم تغذيه و صنايع غذايي ايران بررسي گرديد. استخراج ژلاتين به دو روش اسيدي و قليايي انجام شد. بدين ترتيب كه پس از استخراج چربي از نمونه هاي خشك، جهت جداسازي املاح كلسيم از اسيد كلريدريك 5 درصد استفاده شد و بعد از تنظيم  pHهيدروليز تحت فشار بخار آب صورت گرفت. سپس فيلتراسيون و تغليظ ژلاتين تحت تأثير حرارت وخلاً انجام گرديد و بعد از سرد و خشك كردن ورقه هاي ژلاتين آسياب شد. در روش قليايي بجاي استفاده ازاسيد، نمونه ها با هيدروكسيد سديم 4% به مدت 3 هفته در دماي اتاق مجاور    مي شوند.

مقادير ژلاتين حاصله از هر دو روش با مقادير ارائه شده در ساير كشورها قابل مقايسه مي باشد.

واژه هاي كليدي: پوست و ضايعات ماهي، روش استخراج، ژلاتين.

مقدمه

ژلاتين در داروسازي براي تهيه كپسولهاي دارويي و قرصها مصرف مي شود و نقش مهمي در صنايع عكاسي بعهده داشته و امولسيوني از نمك هاي نقره مي سازد كه در مقابل نور بسيار حساس مي باشد. ژلاتين در صنايع ديگر مانند نساجي، تهيه چسب، كبريت سازي، ساخت كاغذ پلي كپي، كارتن سازي كاربرد دارد (1).  تا قبل از سال 1950، اكثر مطالعات درباره كلاژن و ژلاتين بر روي چرم و موارد استفاده صنعتي ژلاتين و سيستم كلوئيدي ان مورد توجه محققان بوده است (3). اطلاعات اين محققان اگرچه مربوط به اولين نمونه كلاژن مي شود، ولي در ارتباط با تحقيقات در مورد ژلاتين نيز مي باشد. با استفاده از روش هاي قديمي و يا جديد كلاژن به ژلاتين تبديل مي گردد. موارد كاربرد ژلاتين زياد بوده و با تشخيص واكنش هاي شيميايي مربوطه، موارد استفاده آن افزايش يافته است (2).                                                                   

ماده کلاژنی بافت پيوندي (پوست، استخوان، تاندون) به ماده محلول تشكيل دهنده ژل، تبديل شده كه به عنوان ماده غذائي يا به عنوان چسب، كاربرد داشته است. تصفيه ژله هاي شفاف با استفاده از سفيده تخم مرغ به عنوان يك هنر خانمهاي خانه دار پذيرفته شده بود، تا اينكه توليد صنعتي ژلاتين ارائه گرديد. ژلاتين نقش اصلی را در توسعه شیمی کلوئيد بازي مي كند (3).                                                                            

در امريكاي شمالي پوست خوك، منبع عمده ماده اوليه براي توليد ژلاتين خوراكي مي باشد. پوست خوك به شكل منجمد در بسته هاي بزرگ به كارخانه ژلاتين برده مي شود. در اروپا نيز مقادير زيادي پوست خوك براي توليد ژلاتين بكار مي رود، زيرا كه راندمان توليد ژلاتين از آن بالا، نياز به مدت زمان كوتاهتر براي آماده كردن مواد اوليه براي استخراج و مشكلات كمتر در ارتباط با فاضلاب كارخانه دارد. هم اكنون ماده اوليه عمده مورد استفاده براي توليد ژلاتين هاي صنعتي و خوراكي، استخوان و پوست گاو مي باشند (4).

مدتهاست معلوم شده است كه چسب حاصل از پوست و استخوان ماهي و حتي ژلاتين ماهي كه در آزمايشگاه تهيه شده است، قدرت ژله اي شدن معادل ژلاتين حاصل از پوست و استخوان پستانداران ندارد (2). در مقابل كلاژن ماهي هاي غضروفي، تبديل به ژلاتين هايي مي شود كه قدرت ژله اي شدن بهتري دارند، كه به وسيله تعيين مقاديراسيدهاي آمينه پرولين وهيدروكسي پرولين ارائه شده است (5).

كلاژنهاي ماهي، به عنوان منبع چسب ماهي، ارزش اقتصادي دارند، ولي در مقادير وسيعي تهيه نگرديده اند. كلاژن كيسه هواي ماهي به دليل درجه بالاي حلاليت آن، شايد اولين كلاژن محلولي بود كه كشف شده است. به عبارت ديگر، كلاژن كيسه هوايي ماهي خاويار (isinglass) هنوز به طور تجارتي در تصفيه نوشابه هاي الكلي به كار مي رود. كلاژن محلول پوست ماهي cod بطور وسيعي مطالعه شده است و به طور غير معمول 3 زنجير a آن همگي متفاوت هستند. بطور كلي كلاژن هاي ماهي مقدار ايمينو اسيد كمتر از كلاژن هاي پستانداران دارند. كلاژن محلول پوست كوسه ماهي و ماهيان استخواني نيز به دست آمده است ولي در درجه حرارت كمتري شكل اوليه خود را ميشود، اگرچه از جنبه هاي ديگر مشابه با كلاژن مهره داران است. شايد جالبترين كلاژن ماهي كه اخيرا كشف شده، به نامelastoidin  باشد كه يك پروتئين تهيه شده از باله كوسه ماهي است. اين پروتئين وزن مولكولي كمتر از اكثر كلاژنهاي محلول ديگر دارد و همچنين مقدار تيروزين وسيستئين بالا دارد كه غير عادي مي باشد. اين دو اسيد آمينه در تشكيل اتصال شركت دارد ولي اين عمل در كلاژنهاي پستانداران اتفاق نمي افتد (6).

Hafsteinsson و Gudmunsson اثرات روشهاي شيميايي را بر روي راندمان توليد ژلاتين بر اساس وزن پوست ماهي فر آيند نشده ( خام)، مقايسه نمودند. روش استخراج  به وسيله اسيد سيتريك با غلظت 7/0 درصد و غلظتهاي كم اسيد سولفوريك و هيدروكسيد سديم بالاترين راندمان را داشت (8).

همه ساله مقادير قابل توجهي ژلاتين به كشور وارد شده  و از اين طريق ارز زيادي از كشور خارج مي گردد. به علاوه ايران منابع عظيم دريايي (انواع ماهيان درياي شمال وجنوب) را دارد كه ميتوان از ضايعات شيلات به عنوان ماده اوليه براي توليد ژلاتين استفاده نمود. طبق آمار و ارقام شيلات كشور،هر ساله از كل ماهيان صيد شده، بيش از 13% آنرا ضايعات تشكيل مي دهد. با توجه به نكات ذكر شده بر آن شديم كه تحقيقي در مورد استحصال ژلاتين از اين ضايعات انجام گيرد.

مواد و روشها

 الف- مواد و دستگاهها: منابع ژلاتيني شامل پوست كفشك ماهي، پوست توام با گوشت كوسه ماهي، ضايعات كارخانه فيله زني (پوست، دم، باله، استخوان و فلس از ماهيان خسون، خارو، گيش ريز و قباد و سرخو) و ضايعات ماهيان ماكول از تاسيسات شيلات بوشهر بود. نمونه ها به صورت منجمد به آزمايشگاه انستيتو علوم تغذيه و صنايع غذايي ايران منتقل و تا شروع آزمايشات به همان حالت نگهداري گرديد. مواد شيميايي مصرفي مورد نياز شامل: اتر، اسيد كلريدريك 5 درصد، هيدروكسيد سديم 4 درصد، سفيده تخم مرغ، آهك، فسفات كلسيم و وسايل و دستگاههاي لازم شامل دستگاه سوكسله، بالون، بشر، بهمزن مغناطيسي، قيف بوخنر،  pHمتر ديجيتال، اتو كلاو، بن ماري، سانتريفور، گرمخانه تحت خلأ، ميكسرو فيلتر بود.

ب- روش ها: در روش نمونه برداري (8 و 10 و 12) ابتدا پس از اينكه ضايعات ماهي از حالت منجمد خارج شد و همچنين در حالت انجماد، جداگانه به صورت يكنواخت خرد شد. براي آ‌زمايش، مقادير مورد نياز (50 گرم) برداشته شد. در مرحله اول، در حالت انجماد و پس از خروج نمونه ها از حالت منجمد در دماي اتاق، مجدداً توزين گرديد و تفاوت وزن آنها، برابر با مقادير آب از دست رفته نمونه ها مي باشد. در مرحله دوم، اندازه گيري چربي نمونه ها با روش سوكسله (9) صورت گرفت كه هر بار آزمايش (نمونه خشك) به وسيله 200 ميلي ليتر اتر به مدت 6-4 ساعت انجام شد. اين مرحله در هر دو روش اسيدي و قليائي مشترك است. در مرحله سوم، نمونه هاي بدون چربي و آب بدست آمده از مراحل قبلي، در 300ـ200 ميلي ليتراسيد كلريدريك 5 درصد در شرايط  بهمزن مغناطيسي و به مدت 24 ساعت در دماي اتاق (25 درجه سانتيگراد) بطور جداگانه گذاشته شد تا املاح فسفات هاي كلسيم خارج شود (10 و 11 و 13). و ماده اي به نام اسئين (كلاژن متورم) به دست آيد. مرحله چهارم، شستشوي اسئين با آب به دفعات مكرر براي حذف اسيد، و عبور از قيف بوخنر براي خارج نمودن املاح و افزودن چندقطره محلول هيدروكسيد سديم 4% به منظور افزايش  pHنمونه ها وسپس تنظيم pH  در محدوده 7-6  توسط pH متر ديجيتال (11) براي حداقل سرعت تجزيه محلول ژلاتين وكسب بهترين نتايج       مي باشد. مرحله پنجم، هيدروليز كلاژن و تبديل آن به ژلاتين توسط حرارت ودر مجاورت آب است. استفاده از دستگاه اتوكلاو (8،10 و 12) سريعترين روش بود. نمونه ها را به مدت يكساعت و در فشار بخار   psi20 و در درجه حرارت 121 درجه سانتيگراد قرار داده شد. در اتو كلاو، باند هاي هيدروژني كه ساختمان كلاژن را ثابت نگه مي دارد، مي شكند و به ژلاتين تبديل مي شود. از بن ماري هم براي آزمايشات اوليه استفاده گرديد ولي زماني طولاني تر لازم دارد (36 ساعت). قبلاً به ميزان دو سوم مواد كلاژن  آب مقطر افزوده شد. مرحله ششم، تصفيه شيميايي محلول ژلاتين بود كه از سفيده تخم مرغ استفاده شد. (13). مي توان از آهك يا فسفات كلسيم نيز استفاده نمود.

به ازاي هر 80 ميلي ليتر محلول ژلاتين در حال جوش، يك ميلي ليتر سفيده تخم مرغ افزوده شد آلبومين سفيده در اثر حرارت كواگوله شده، پس از يكساعت، املاح مس و ديگر ناخالصي ها را به خود متصل نموده و پس از عبور محلول ها از صافي، جدا مي شوند. در مرحله هفتم عمل سانتريفوژ (14) صورت گرفت. نمونه ها را با R.P.M.   2500يا دور در دقيقه به مدت ده دقيقه و در دماي 5- درجه سانتيگراد سانتريفوژ شده، در اثر اين عمل، موكوپلي ساكاريد ها مانند  اسيد هيالورونيك و سولفات كندروايتين با وزن مولكولي بالا، رسوب نموده و جدا مي شوند. محلول روئي لوله ها به بشر منتقل گرديد. در مرحله هشتم، محلول ژلاتين در گرمخانه تحت خلأ (14) در دماي 65 درجه سانتيگراد و به مدت 24 ساعت، خشك گرديد. آنگاه ورقه هاي خشك ژلاتين آسياب شده وتوزين گرديد. در روش قليائي تهيه ژلاتين، بعد از جداسازي چربي، نمونه ها در محلول سود 4 درصد به مدت 3 هفته قرار گرفت. پس از حذف قليا توسط شستشو با  آب و اسيد كلريدريك 5 در صد  pH نمونه ها در حدود 7-6 تنظيم و بقيه مراحل همانند روش اسيدي انجام شد.

نتايج

نتايج حاصل از روش هاي اسيدي و قليائي بر روي نمونه هاي مختلف ضايعات ماهي و آزمايشــــات  فيزيكو شيميايي بر روي ژلاتين حاصله در جداول 1، 2، 3 و 4 آمده است.

جدول 1- ميانگين ميزان چربي و آب استحصالي از نمونه هاي مختلف ضايعات شيلات.

نوع نمونه ها    ميزان آب ( % )    ميزان چربي ( % )

 پوست كفشك ماهي    37/21    25/4

 پوست توأم با گوشت كوسه ماهي    97/20    012/14

 ضايعات كارخانه فيله زني    39/22    14/19

 ضايعات ماهيان مأكول غير مصرفي    70/19    63/9

 ميانگين    10/21    76/11

جدا سازي آب موجود دربافت پيوندي و چربي براي تسهيل شرايط لازم جهت تبديل كلاژن به ژلاتين است.

جدول 2- ميزان ژلاتين استحصالي از نمونه هاي مختلف ضايعات ماهي با روش اسيدي

( بر حسب درصد از نمونه اوليه )

ميانگين    6    5    4    3

    2    1                                تكرار

نوع نمونه

76/19

36/20    26/20    12/20

    16/19    40/19    26/19    پوست كفشك ماهي

08/18

25/18    14/17    047/18    94/18    57/17    52/18

    پوست همراه با گوشت كوسه ماهي

72/21    5/22    67/20    17/21    57/21    97/21    47/22    ضايعات كارخانه فيله زني

49/9    13/9    53/8    43/9    73/9    23/10    93/9    ضایعات ماهیان مأکول غیرمصرفی

جدول 3- ميزان ژلاتين استحصالي از نمونه هاي مختلف ضايعات ماهي با روش قليايي

 (بر حسب درصد نمونه اوليه)

 تكرار     

نوع نمونه    1    2    3    4    5    6    ميانگين

پوست كفشك ماهي    85/20    15/20    55/21    95/19    75/21    65/20    81/20

پوست همراه با گوشت كوسه ماهي    75/18    65/18    15/19    15/18    55/19    75/17    66/18

ضايعات كارخانه فيله زني    69/17    55/17    29/18    04/19    89/18    35/18    30/18

آزمایشات کیفی روی نمونه ژلاتین حاصله از ضایعات ماهي با روش اسيدي توسط مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران انجام گرديدكه نتايج آن در جدول 4 آمده است.

جدول 4- آزمايشات فيزيكو شيميائي بر روي نمونه ژلاتين حاصله با روش اسيدي انجام شده توسط مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي ايران

رديف    نوع آزمايش    نمونه  ژلاتين  ارسالي    ژلاتين استاندارد هند (1)

1    شفافيت    شفاف (زرد رنگ)    شفاف

2    رطوبت    %1/9    حداكثر 15

3    پروتئين بر مبناي ازت    %5/14    حداكثر 15

4    PH    4    ـــ

5

مس (p.p.m)    6/2    حداكثر 30

6    سرب (p.p.m)    3 /0    حداكثر 5

7    آهن (p.p.m)    6/1    ـــ

8    خاكستر    %178/0    حداكثر 3

ژلاتين مورد مقايسه، از نوع وارداتي هندوستان است. روش هاي استاندارد در مؤسسه استاندارد و تحقيقات صنعتي شامل اندازه گيري رطوبت با روش دسيكاتور در خلاء و ماده  رطوبت گير اسيد سولفوريك و آزمايش پروتئين با روش ميكروكلدال و تعيين مقدار خاكستر با روش خاكستر كردن مرطوب با استفاده از كوره الكتريكي و pH بوسيله pH متر ديجيتال واندازه گيري مقادير مس و سرب و آهن بوسيله Atomic Absorbtion  صورت گرفته است. عمل سانتريفوژ نمونه ها بوسيله دستگاهCentrifugator  انجام شده است.

بحث

ميانگين در صد ژلاتين حاصل از نمونه هاي متفاوت پوست كفشك ماهي، پوست همراه با گوشت كوسه ماهي، ضايعات كارخانه فيله زني با روش اسيدي، درمقايسه با ميانگين درصد ژلاتين حاصل از ضايعات ماهي هاي غضروفي در آمريكا (7)، با استفاده ازروش آماري آزمون“t” <0.1)  p) اختلاف معني داري وجود ندارد، در صورتي كه ميانگين درصد ژلاتين حاصل از ضايعات ماهيان مأكول غير مصرفي با فرآيند اسيدي، در مقايسه با ميانگين درصد ژلاتين حاصل از ضايعات ماهيان غضروفي آمريكا (7)، با همان روش آزمون “t” اختلاف معني داري وجود دارد. انحراف معيار داده ها درجدول-2 براي پوست كفشك ماهي، پوست همراه با گوشت كوسه ماهي، ضايعات كارخانه فيله زني و ضايعات ماهيان مأكول غير مصرفي به ترتيب برابر 084/ 0 و 16/0 و 67/0 و 41/0 و انحراف معيار داده ها درجدول 3 - براي پوست كفشك ماهي ، پوست همراه با گوشت كوسه ماهي و ضايعات كارخانه فيله زني به ترتيب برابر با 788/1 و 96/0 و 739/1 مي باشد‌.

Osborne  و همكارانش (13)، راندمان توليد ژلاتين از پوست Lumpfish  را 3/14%گزارش دادند ولي از يك روش آزمايش متفاوت استفاده نمودند كه با توجه به نتايج تحقيق كه در جدول 2 آمده در مقايسه با مقادير ژلاتين نمونه هاي پوست كفشك ماهي، پوست توأم با گوشت كوسه ماهي، ضايعات كارخانه فيله زني، كمتر بوده ولي در مقايسه با مقدار ژلاتين ضايعات ماهيان مأكول غير مصرفي بيشتر است، اما در مقايسه با ميانگين درصد ژلاتين حاصل از 4 نوع نمونه  ضايعات ماهي با روش اسيدي نيز كمتر است.

بر اساس گزارش Magnus  Gudmundsson  و Hannes  Hafsteinsson   (8) ماكزيمم راندمان ژلاتين بر اساس وزن پوست ماهيCod ، حدود 17% بود كه اگر با متوسط درصد ژلاتين حاصل از 4 نوع نمونه ضايعات ماهي با روش اسيدي مقايسه شود، معادل آن مي باشد (26/17%). گزارش اخير بر اساس روش استفاده از سيتريك اسيد 7/0% و غلظت هاي كم سولفوريك اسيد و هيدروكسيد سديم بود كه بيشترين راندمان داشت.

ميانگين درصد ژلاتين حاصل از نمونه هاي متفاوت پوست كفشك ماهي، پوست توأم با گوشت كوسه ماهي و ضايعات كارخانه فيله زني در مقايسه با ميانگين درصد ژلاتين حاصل از ضايعات ماهيان غضروفي آلمان (10)، با استفاده از آزمون “t” (p <0.1) اختلاف معني داري وجود ندارد ولي متوسط درصد ژلاتين حاصل از 3 نمونه ضايعات ماهي به روش قليايي نسبت راندمان گزارش شده توسط  Hannes  Hafsteinsson و همكارش بيشتر است. علت تفاوت راندمان توليد ژلاتين از نمونه هاي ضايعات ماهي در اين تحقيق در مقايسه با نتايج محققين در ارتباط با نوع روش آزمايش ودرجه حرارت و  pH و غلظت اسيد كلريدريك و هيدروكسيد سديم مصرف شده و مدت زمان انجام مراحل مختلف فرايند و نوع ماده اوليه منبع ژلاتيني مي باشد، به طوري كه در اين تحقيق از پوست و استخوان و ديگر ضايعات ماهي منجمله سر، دم، باله، فلس و گوشت (كوسه ماهي) استفاده گرديد كه طبيعتأ ميزان كلاژن موجود در پوست و استخوان و ضايعات ديگر ماهيان متفاوت بوده و در نتيجه مجموع ژلاتين حاصله بيشتر از راندمان پوست به تنهايي مي باشد.

علاوه بر اين تنظيم درجه حرارت در سطوح پايينتر و تنظيم pH در محدوده 7-6 و مدت زمان حرارت دادن نمونه هاي كلاژن و همچنين غلظت مواد شيميائي مصرف شده در نتايج فرآيند و توليد ژلاتين مؤثر است كه در اين تحقيق از درجات حرارت مطلوب (60- 70 درجه سانتي گراد) استفاده شده است و در صورت افزايش درجات حرارت بالاتر از آن، امكان تجزيه ژلاتين وجود داشته و راندمان كاهش مي يابد همچنين در اين تحقيق از غلظت هيدروكسيد سديم و اسيد كلريدريك بيشتر از روش ديگر محققان گزارش شده استفاده شده است، كه در نتيجه در افزايش راندمان نيز مؤثر بوده است. زيرا اتصالات موجود در كلاژن براي تبديل به ژلاتين سريعتر شكسته مي شوند. بالا بودن راندمان توليد ژلاتين از ضايعات شيلات به روش قليائي در اين تحقيق  مطابق  با نتايج  (11) M. C .Gomez  Guillen و همكارانش است كه طبق گزارش اين محققان بهترين نتايج و حداكثر خواص ژله اي كنندگي و ويسكوزيته ي ژلاتين مخصوصاً وقتي به دست مي آيد كه پوست ماهي در مجاورت هيدروكسيد سديم رقيق بوده باشد. اندازه گيري bloom strength  كه مهمترين خاصيت و grade ژلاتين را نشان مي دهد، به دليل عدم وجود وسيله اندازه گيري در ايران مقدور نبود و ژلاتين تا كنون يك ماده وارداتي است. علت راندمان بالاتر توليد ژلاتين از دو نمونه اول با روش اسيدي تبديل سريعتر و كاملتر پوست ماهي به ژلاتين است ولي در نمونه ضايعات كارخانه فيله زني علاوه بر پوست، ضايعات ديگر مانند سر، دم، باله، فلس و استخوان وجود دارد.

ضمناً با توجه به آناليز  فيزيكو شيميائي ژلاتين حاصله با روش اسيدي و از نمونه هاي مختلف در مقايسه با ژلاتين استاندارد هندوستان در آزمايشگاه، واضح است كه از لحاظ در صد پروتئين و در نتيجه قدرت مطلوب تشكيل ژله در نمونه مورد آزمايش، و همچنين درصد ناچيز املاح، خاكستر آن، و نظر به اينكه راندمان توليد ژلاتين از ضايعات شيلات (نمونه هاي آزمايش شده) در حد قابل توجهي  مي باشد و اكثراً اختلاف معني داري با مقادير مشابه خارجي ندارند، و با توجه به اينكه ميزان ضايعات شيلات بوشهر در سال، حدوداً برابر با 13292 تن ضايعات ماهيان مأكول و 1200 تن ماهيان غير مأكول و 200 تن ضايعات كارخانه فيله زني بوده است، مي توان نتيجه گيري نمود كه امكان توليد ژلاتين از ضايعات ماهيان مأكول در شيلات بوشهر برابر با 43/1253 تن و از ضايعات كارخانه فيله زني برابر با 14/43 تن و از ماهيان غير مأكول (عمدتاً كوسه ماهي) حدود5/216 تن مي باشد. بطور كلي در سال امكان توليد ژلاتين از ضايعات شيلات بوشهر در حدود مقدار 1/1513 تن مي باشد. از اين گذشته در فرايند توليد ژلاتين از ضايعات شيلات، مقدار قابل توجهي روغن ماهي حاصل مي شود كه با ارزش مي باشد. همچنين فسفات دي كلسيم به دست آمده كه در خوراك حيواني و كودها كاربرد دارد.

بنابراين مي توان چنين استنباط نمود كه طرح صنعتي توليد ژلاتين در كشور از ضايعات شيلات از لحاظ اقتصادي مهم بوده و قابل بررسي به نظر مي رسد.