فرهنگ و جغرافیای اسرارآمیز كرمان
قسمت دوم
ماهان؛ بهشت زمین در دل كویر
شهر ماهان در فاصله ۴۲ كیلومتری جنوب شرقی كرمان، در مسیر راه كرمان - بم واقع شده است. این شهر كه در دامنه ارتفاعات قرار دارد، به دلیل وجود آرامگاه «شاه نعمت الله ولی» عارف مشهور، شهرت یافته است. وجود این مجموعه موجب گسترش دایره وار شهر در طول زمان شده، با این حال این شهر نسبت به سایر شهرهای استان كرمان از وسعت زیادی برخوردار نیست. ماهان از دیرباز به دلیل وضع خاص جغرافیایی خود در حكم ییلاق مردم كرمان بوده، همچنین وجود مزار شاه نعمت الله ولی، عاملی در جهت جذب زائران و سبب استمرار جاذبه ماهان شده است.
جذبه و شوری كه شاه نعمت الله در مریدان خود ایجاد می كرد، در همه شهرها، طرفداران بی شماری برایش فراهم آورد. شاه نعمت الله افزون بر مقام عرفان در شعر و ادب هم، پایگاهی والا داشته و دیوانی از قصیده و غزل و مثنوی و رباعی دارد. مزار شاه نعمت الله كه به آستانه ماهان، نیز شهرت دارد، یكی از با صفاترین بقعه های ایران به شمار می رود و آستانه شاهكاری است از هنر معماری در طول چند قرن. این مجموعه شامل صحن اتابكی، صحن وكیل الملكی، مقبره، رواق و صحن شاه عباسی یا میردامادی، حسینیه و سردرمحمدشاهی و عمارت بیگلر بیگی می شود.»
سابقه تاریخی و بخش های مجموعه
«نخستین بخش بنا در حدود سال ۸۳۵ هـ . ق ساخته شده است. این قسمت از ناگنبدخانه است كه مقبره شاه نعمت الله در آن قرار دارد. از سمت جنوب مجموعه، در بزرگی به محوطه باز می شود كه بالای آن را مقرنس كاری زیبایی زینت بخشیده است.
این گنبد در قسمت داخلی كاربندی زیبایی دارد و پوشش خارجی آن با كاشی كاری فیروزه ای رنگ، همراه با رنگ های سفید و مشكی پوشانده شده است. گنبد در زلزله كرمان دچار آسیب هایی شد كه بعد برای مرمت آن اقداماتی صورت گرفت. حرم و به عبارت دیگر، مقبره شاه نعمت الله ولی، مانند اتاق بزرگی است با طاق گنبدی كه در میانه آن، قبر ایشان پوشیده با سنگ مرمر قرار دارد و دارای ۴ در است كه به رواق های اطراف باز می شوند.
بنای بقعه حرم، منسوب به احمدشاه دكنی یا بهمنی پادشاه دكن و لاهور است كه در سال ۸۲۵ هـ . ق به حكومت رسید و چون سلطنت خود را به واسطه بركت انفای شاه نعمت الله می دانست، ارادت زیادی به ایشان داشت. به این ترتیب تاریخ ساخت مقبره به دوره گوركانیان مربوط می شود. در سمت شرق حرم، رواقی است كه مقبره شاه خلیل الله ثانی، نواده شاه نعمت الله در نزدیكی خروجی آن قرار دارد. در طرف شمال حرم رواق وكیل الملكی واقع شده كه به صحن بزرگی مرتبط است.
بانی این صحن و رواق، محمد اسماعیل خان وكیل الملوك بوده و بعدها تكمیل شده است. این صحن زیبا، حوضی در میان دارد و اطراف آن با اتاق هایی محصور شده است. صحن دیگری كه در شمال صحن وكیل الملكی قرار گرفته، به صحن اتابكی موسوم است و به احتمال زیاد بخشی از صحن وكیل الملكی بوده كه بعدها میرزا علی اصغر خان اتابك، هزینه هایی را برای تعمیرات آن متقبل شده است. این صحن كه وسیع ترین صحن مجموعه است، دو باغچه قرینه در دو طرف یك حوض بزرگ دارد و در سمت غرب آب انبار مجموعه واقع شده است.
در فاصله این دو صحن، عمارتی دو طبقه واقع است كه هشتی و ارسی های زیبای آن، توجه را به خود جلب می كند. در سمت جنوب بنای مقبره، رواق و صحن شاه عباسی یا میردامادی قرار دارد كه متعلق به دوره صفویه است و از بقیه صحن ها مساحت كمتری دارد. این صحن حوض زیبا از مرمر و دو باغچه قرینه در دو طرف آن دارد. رواق شاه عباسی به دستور بیكتاش خان ساخته شد و پس از مغضوب شدن و به قتل رسیدن او، رواق به این نام تغییر یافته است. اما زمان ساخت آن، به هر حال از عهده شاه عباسی اول بوده است. سقف این رواق را مقرنس كاری و یزدی بندی زینت داده است.
این رواق، افزون بر ارتباط با گنبد خانه، از گوشه های شرقی و غربی با رواق وكیل الملكی نیز در ارتباط است. در جنوب صحن و رواق شاه عباسی، صحن حسینیه محمدشاهی واقع شده است كه از باغچه و حوض خالی تشكیل شده و سطح آن سنگفرش است. در اطراف این صحن، اتاقهایی قرار دارند كه پیش از این به عنوان زائرسرا یا میهمان سرا از آنها استفاده می شده است. در مقابل این اتاق ها، ایوان های ستونداری قرار دارند كه فاصله میان سطح سنگفرش صحن و ایوان ها را كاشی كاری زییایی زینت داده است. در فاصله میان دو صحن شاه عباسی و حسینیه محمدشاهی نیز طاق و سردری زیبا مشاهده می شود.
طاق سردری صحن جنوبی كه با ۲ مناره مرتفع همراه است، با مقرنس كاری زیبایی آراسته شده كه در زلزله كرمان صدماتی به آن وارد آمده است. مناره های این سردر، در زمان محمدشاه قاجار ساخته شد كه ۴۱/۶ متر ارتفاع آنهاست. (مزار شاه ولی، دكتر باستانی پاریزی، نشریه فرهنگ كرمان)
ارگ بم، یادگار تمدنی درخشان
افسانه ای، بم را منتسب به بهمن پسر گشتاسب می داند كه بر بلندای كویر، شهری مستحكم ساخت تا در برابر تاخت و تاز قبایل وحشی و در شرق سرزمین بزرگ ایران، ارگی استوار با ۳۸ برج و بارو سینه ستبر بنا كند. در تاریخ كلاسیك ایران سنگ بنای این شهر را مصادف با سلسله اشكانیان می دانند (۲۲۰۰ تا ۱۸۰۰ سال پیش) .از آنجا كه نمی توان تاریخ دقیقی برای بنای آن بیان كرد، مورخان حدس می زنند كه هسته اولیه آن در دوره باستان شكل گرفته و در دوره اسلامی گسترش یافته است.
به هر تقدیر، بم شهرت خود را مدیون بنای تاریخی «ارگ» است كه قدمت آن به حدود دو هزار و ۵۰۰ سال پیش بازمی گردد. اكثر بناهای تاریخی در این شهر كه هر ساله هزاران جهانگرد از آن دیدن می كنند، به قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی یعنی دوران سلطنت سلسله صفوی برمی گردد. گفته می شود كه این بناها كه از خشت، كاهگل و تنه درختان نخل ساخته شده اند، بزرگ ترین مجموعه از این نوع در جهان اند.
در دوران حكومت صفویان ـ۱۵۰۱ تا ۱۷۳۶ میلادی ـ شهر بم در مساحتی معادل ۶ كیلومترمربع گسترده شده و دیواره ای متشكل از ۳۸برج آن را احاطه كرده بود. جمعیت شهر بم در آن زمان را میان ۹ تا ۱۳ هزار نفر می دانند. در آن زمان شهر بم، هم به دلیل مكانی برای زیارت و هم به عنوان یك مركز تجارت واقع در جاده ابریشم ترقی كرد. كالاهای قیمتی از شرق دور وارد این شهر می شد و از طریق آن به صحرای سینا، مدیترانه و پایتخت های مدرن اروپا راه پیدا می كرد. به دنبال هجوم نیروهای افغان در سال ۱۷۲۲ میلادی، بم اهمیت خود را از دست داد. این شهر تا سال ۱۳۱۰ هـ.ش به عنوان پادگان نظامی استفاده می شد و سپس به حال خود رها شد. در سال ۱۳۳۱ مقام های ایران، گروهی از معماران و مورخان را مأمور بازسازی و احیای محله قدیمی شهر كردند كه به واسطه آن، این شهر هزاران جهانگرد را به خود جذب كرد.
ارگ بم تنها شهر تاریخی ایران است كه دور از تصرفات دوران جدید باقی مانده و مورد مهمی برای معماری و شهرسازی تاریخی ایران تلقی می شود. ارگ بم به چند بخش تقسیم می شود: بخش نخست، برج و باروی مستحكمی است كه به دور شهر كشیده شده و بخش دوم شامل قسمت های عامه نشین با اجزایی نظیر خانه های مسكونی، بازار، حمام، مسجد و... است. در بخش سوم نیز قسمت نظامی و حاكم نشین شهر قرار دارد. ارگ بم را می توان الگوی بی بدیل معماری ایران در بهره گیری از عناصر آب و خاك قلمداد كرد.
این مجموعه به دنبال افزایش جمعیت در اواسط دوره قاجار به تدریج تخلیه شد و شهر جدید بم در كنار آن شكل گرفت. با آن كه از ۳۰ سال پیش مرمت ارگ بم مورد توجه دولت قرار گرفت، متأسفانه مرمت ها آنچنان دقیق و اصولی نبوده و به همین سبب ارگ در زلزله ۵ دی ماه سال ۱۳۸۲ به شدت آسیب دید و همه قسمت های مرمت شده آن فروریخت. این زلزله ضایعه ای دردناك برای میراث فرهنگی ایران بود.میزان خسارات ارگ بیش از ۶۰ درصد برآورد شد، اما آثار تاریخی دیگر شهر تا ۹۰ درصد تخریب و ویران شد.
... و اكنون، نه فقط ارگ بم، بلكه شهر بم بعد از شهر تاریخی اصفهان، در یونسكو (سازمان فرهنگی ـ هنری ملل متحد) به ثبت رسیده و یك كمیته راهبری جهانی برای ساخت وساز و مرمت آثار باستانی این شهر تشكیل شده است. ثبت این شهر و ارگ تاریخی اش در فهرست آثار جهانی كه به صورت اضطراری انجام گرفت، موفقیت بزرگی برای ایران به شمار می آید تا بار دیگر ارزش های تاریخی و فرهنگی آثار كهن موجود در كشور را به جامعه بین الملل گوشزد كند.
زیارتگاه های زنانه در كرمان
كرمان، یكی از شهرهای باستانی كهنسالی است كه با پهنای خاك و گوناگونی آب و هوا و دوری از دیگر مراكز قدرت، گذشته ای درآمیخته با افسانه ها و داستان های باورنكردنی دارد. چون سال ها پژوهش دقیق و علمی درباره پیشینه تاریخی آن به تأخیر افتاده است، آگاهی های مردم بیشتر برگرفته از گفته هایی است كه سینه به سینه از سالمندان به آنها رسیده است.
در عصر حاضر، به همت یكی از فرزندان خلف كرمان كه هشتادمین سال عمر پربركت خود را در سال ۱۳۸۴ پشت سر نهاده است، یعنی دكتر باستانی پاریزی به تاریخ و فرهنگ این استان توجه ویژه ای شده است. با این همه، هنوز زمینه پژوهش های تاریخی و فرهنگی فراوانی درباره این استان پهناور فراهم است. از آن جمله: آثار تاریخی، زیارتگاه ها و مقابر ناشناخته دیگر است. مطالعه درباره این آثار از آن جا كه آمیخته با باورها و مردم است، خواندنی، جالب و سرگرم كننده است. این مطلب در مورد دو زیارتگاه در كرمان است كه اختصاص به زنان دارد و چون «دختر» بوده اند، برای زیارت آنان ترتیب ویژه ای باب شده است كه با زیارت همه اماكن مقدس تفاوت دارد و برآمده از چگونگی باورهای ویژه مردم آن نواحی و تربیت اجتماعی اهالی است.
دو زیارتگاه در كرمان اختصاص به زنان دارد كه در دو روستای كرمان واقع شده اند. یكی از این دو زیارتگاه، بی بی دختر(س)، در روستایی از توابع شهر كرمان قرار دارد. بی بی لقبی است كه مردم آن سامان به زنان سیده می دهند. این زیارتگاه در سمت شمال غرب شهر كرمان و در جوار روستای «اختیارآباد» قرار دارد. اختیارآباد از دهاتی است كه با توسعه شهر كرمان به محدوده شهر نزدیك شده و به گفته اهالی در محدوده توسعه شهر كرمان قرار گرفته است. از لب بلوار فرودگاه تا بی بی دختر ۱۲ كیلومتر راه است. بقعه «بی بی دختر» در انتهای ده قرار دارد و اطراف آن را قبرستان عمومی احاطه كرده است.
زیارتگاه دیگر كه اهمیت بیشتری دارد، «بی بی حیات»(س) است كه نام روستایی از توابع رفسنجان و در دهستان خنامان واقع است. این دهستان از نقاط خوش آب و هوا و ییلاقی كرمان است. بی بی حیات در شمال شرقی شهر رفسنجان قرار دارد. از رفسنجان كه ۴۵ كیلومتر را پشت سر گذاریم، به خنامان مركز دهستان می رسیم.
از آنجا باید ۳۰ كیلومتر را طی كنیم تا به قریه و زیارتگاه بی بی حیات برسیم. بقعه و مقبره بی بی حیات یكی از قدیمی ترین آثار منطقه است كه تاریخ آن به ۳۰۵ هـ.ق می رسد. چون بی بی حیات در منطقه سردسیر قرار گرفته، زمستان ها خلوت است، اما در تابستان مردم زیادی را به خود جلب می كند. بیشتر زائران بی بی حیات كسانی هستند كه نذری كرده اند و نذورات خود را به حرم بی بی حیات اهدا می كنند. البته نوع نذورات اینجا فرق دارد و اغلب وسایل زنانه از قبیل چادر نماز و روسری و سرمه دان و انگشتری و گردنبند و زیورآلات زنانه و پاره ای مصنوعات كار دست است كه بر در و دیوار حرم می آویزند. مردم معتقدند اگر مردی غیر از سادات وارد حرم شود، به بلایی از جمله كوری و كری و خون دماغ و... دچار می شود.
