پرسش و پاسخ در قلمرو ادیان

پرسش :

آيا توسعه ي همراه با تكنولوژي پيش رفته و مدرن، با ارزش هاي اخلاقي ناسازگار است؟

پاسخ :

در جهان بيني اسلامي، پيمودن مسير توسعه هدف نهايي سير انسان نيست؛ امّا دست يابي به آن مطلوب و ارزشمند و در شرايط كنوني جهان، امري لازم است؛ لذا در مقايسه با هدف نهايي، به عنوان هدفي متوسط و به منزله ي وسيله و ابزاري براي رسيدن به مقصود نهايي، يعني سير الي الله مطرح مي باشد.
حال با توجه به اين كه توسعه در ابعاد گوناگون اقتصادي، سياسي، فرهنگي و اجتماعي، بدون رشد و رشد نيز بدون استفاده از تكنولوژي مدرن، تحقق نمي يابد، در اينجا درباره ي رابطه ي بين تكنولوژي و ارزش هاي فرهنگي و اخلاقي سؤال بالا مطرح مي گردد.
به طور كلّي جهان بيني و اعتقادات مذهبي افراد يا به عبارت ديگر، ارزش ها و باورهاي ديني و فرهنگي حاكم بر جامعه، نقش تعيين كننده اي بر رفتار اقتصادي آنان در روند توسعه و ميزان آن دارد. قايلين به تضاد و ناسازگاري بين توسعه و ارزش هاي اخلاقي، سودگرايي شخصي و انباشتِ سرمايه را مبناي توسعه مي دانند. براساس تحليل جامعه شناس معروف آلماني، ماكس وِبر، بدون اين شرايط، دست يابي به توسعه ناممكن است؛ در حالي كه ارزش هاي ديني و اخلاقي، بر ديگر خواهي، جمع گرايي، آخرت گرايي، خدمت به ديگران و ايثار، مبتني است.
تحليل و بررسي مطلب:
بدون شك، توسعه با يك سلسله تغييرات اجتماعي همراه است و گذر از جوامع سنّتي به جامعه اي پيش رفته و مدرن، بدون تغييرات مذكور ممكن نيست؛ زيرا توسعه بدون رشد و رشد بدون ورود تكنولوژي، امكان پذير نيست و ورود تكنولوژي دگرگوني هايي را مي طلبد.
در اين مرحله بايد به تغيير ساختاري و تحولات فرهنگي توجه نمود. اين تغيير، همان مدرنيزم يا مدرنيته است، و بيش ترين انتقاد از توسعه، متوجه همين تغييرات است نه خود توسعه.
اهم اين تغييرات، به طور فهرست وار عبارت اند از: تغيير در قشربندي اجتماعي، تمركز سياسي، رواج بوروكراسي در سازمان هاي اجتماعي، رشد شهرنشيني مدرن، تكثّر يا تنوع فرهنگي، افزايش پريشاني، نا امني و نابهنجاري هاي اجتماعي و افزايش نسبيّت فرهنگي. جامعه شناسان همه ي اين عواقب را، صددرصد، اجتناب ناپذير نمي دانند؛ لذا برخي از دانشمندان غربي اذعان دارند، توسعه اي كه در ژاپن اتفاق افتاد با تعاريف تجدّد در غرب يكسان نيست؛ بلكه بسياري از ارزش هاي سنّتي ژاپن، حفظ شده است.[1]
اگر كشوري بدون جذب دانش فنّي، تكنولوژي را وارد كند، مسلماً اثرات منفي چنين روندي بيش تر از زماني است كه تكنولوژيِ فوق در دسترس نباشد؛ زيرا ورود اين نوع تكنولوژي، باعث ورود الگوها، ارزش ها و گرايش هاي نامناسب بيگانه و نيز سلب روح خود اتّكايي و اعتماد به نفس مي شود. حاصل اين كه در پاسخ به سؤال مورد بحث بايد به سه نكته توجه نماييم:
1. تكنولوژي و رشد اقتصاديِ متعاقب آن ذاتاً فسادآور نيست، گرچه با توجه به واقعيّت ها و طبيعت آدمي ـ اگر انسان تحت كنترل و هدايت ارزش هاي معنوي قرار نگيرد ـ ممكن است پيامدهاي منفي به دنبال داشته باشد كه ناشي از حرص و طمع و جاه طلبي و سودجويي مفرط انسان است.
2. رشد تكنولوژي، زمينه هاي فرهنگي خاص خود را مي طلبد؛ كه بعضي از اين زمينه ها در همه ي جوامع، مشترك و برخي از آنها متفاوت اند و چنين نيست كه تكنولوژي و رشد اقتصادي، حتماً نتيجه ي زمينه ي فرهنگيِ خاصي باشد؛ مثلاً، جامعه ي ژاپن با حفظ فرهنگ سنتي خود، به سطح بالايي از رشد تكنولوژي و پيش رفت صنعت در جهان امروز دست يافته است؛ بنابراين، رشد تكنولوژي ضرورتاً مستلزم رها كردن عناصر ارزشمند و فرهنگ سنتي نيست.
3. تكنولوژي و رشد اقتصادي، پيامدهاي فرهنگي خاصي دارد، ولي اين پيامدها جبري نيست و بيش تر جنبه ي ساختاري دارد و با تأثير از عوامل فرهنگي و اجتماعي گوناگون، صورت هاي مختلفي پيدا مي كند؛ بنابراين، با فرهنگ غني مي توان ابعاد مختلف سودگرايي و تفكّر مادّي محض، خودخواهي و دنياپرستي را تحت تأثير قرار داد.
[1] . محمود محمدي عراقي، مجموعه ي مقالات سمينار جامعه شناسي و توسعه، ص 423، 419.