تاریخچه بارگاه حرم امام رضا (ع)

معماران حرم به روایت تاریخ


بنای حرم در طول تاریخ و به‌ تدریج ساخته شد و گسترش یافت . در به‌ وجود آمدن فضای کنونی حرم ، مردان و زنانی بلند همت ، در هر دوره‌ ای از تاریخ ایران زمین ، نقشی داشته‌ اند که نام خود را تا ابد زیر نام حضرت رضا ( علیه السلام ) جاودانه کرده‌ اند . هر کاشی و سنگی که بر دیوارهای حرم جای گرفته ، نشان از عشق و ارادت مردمانی از این سرزمین به مولا و آقایشان حضرت رضا ( علیه السلام ) دارد . تاریخ موجود در کتیبه‌‌ های حرم ، از دوره سامانیان تا دوره قاجاریه را نشان می ‌دهد .

سامانیان ؛ اولین آبادگران
به روایت تاریخ ، بوبکر شهمرد ، از پیشکاران نوح بن منصور سامانی ، شهادت ‌گاه علی بن موسی الرضا ( علیه السلام ) ، امام هشتم شیعیان را آباد کرد .
به گفته ابن بابویه ، محمد بن عبد الرزاق طوسی و امیر محمدیه ، از امرای عهد سامانی ، در دوران امارتشان نسبت به مرقد مطهر امام ( علیه السلام ) کمال ارادت و توجه داشتند و تزییناتی در حرم به وجود آوردند .

دیالمه ؛ تزییناتی مختصر
در اوایل قرن چهارم هـ .ق به دستور عضد الدوله دیلمی ، مرقد منور امام ( علیه السلام ) به سبک آن زمان تعمیر و تزیین شد .

غزنویان ؛ یادگاران مسجد بالا سر
یمین الدوله ، سلطان محمود غزنوی ، عمارت مشهد توس را که مرقد علی بن موسی الرضا ( علیه السلام ) و رشید در آن دوران است ، پس از تخریبی که پدرش سبکتکین غزنوی در قبه به وجود آورد ، از نو ساخت و بنایی زیبا بر آن بنیاد کرد .
علاوه بر این ، ابوالحسن عراقی معروف به دبیر ، در اوایل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوی ، اقدام به ساخت مسجد بالاسر در کنار حرم مطهر کرد . مسجد بالاسر یادگار دوره غزنویان است .

سلجوقیان ؛ اولین گنبد
در این دوره اولین گنبد بر روی بقعه ساخته شد .
امیر عماد الدوله در دوره سلجوقی و در اوایل قرن ششم هـ .ق حرم را مرمت کرد . شرف الدین ابو طاهر قمی ، وزیر سلطان سنجر ، گنبد را بر فراز بقعه بنا نهاد و ترکان زمرد سلجوقی هم ازاره حرم مطهر را با کاشی ‌‌های نفیس سنجری به تاریخ اثنی عشر و خمس مائه (512) آراستند .

خوارزمشاهیان ؛ دوران کاشی ‌‌های سنجری
در دوره خوارزمشاهیان ، کاشی ‌کاری در حرم رنگ و بوی بیشتری یافت . در اوایل قرن هفتم هـ .ق بار دیگر ازاره حرم مطهر با کاشی ‌‌های ممتاز معروف به کاشی سنجری تزیین شد . اکنون این کاشی‌‌ ها با تاریخ اثنی عشر و ست مائه (612) در حرم موجود است .
به‌ علاوه در این دوره ، اطراف در پیش روی مبارک ، در ضلع شمالی رواق دار الحفاظ ، با کتیبه‌ ای از کاشی چینی مانند ممتاز تزیین شد . در این کتیبه به خط ثلث برجسته ، نام و نسب حضرت امام رضا ( علیه السلام ) تا حضرت امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) مکتوب شده ‌است .

تیموریان ؛ مسجد گوهرشاد و مدرسه دو در
عهد تیموری ، دوران پربار و با شکوهی از نظر معماری حرم به ‌شمار می ‌رود . گوهرشاد خاتون ، همسر شاهرخ بن امیر تیمور گورکانی ، بانی معروف مسجد گوهرشاد ، در این دوره زندگی می ‌کرد . از آثار مهم این دوره ، بنای باشکوه مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاریخی دار الحفاظ و دار السیاده است . مدرسه پریزاد ، مدرسه دو در و مدرسه سابق بالاسر که متصل به ضلع غربی دار السیاده بود و اکنون جزء رواق دار الولایه است ، هم به این دوره مربوط می‌ شود . همه این بنا ها مربوط به دوران حکومت همسر گوهرشاد خاتون یعنی شاهرخ تیموری است .
از آثار دیگر عهد تیموری ، ضلع جنوبی صحن انقلاب است که به همت امیر علیشیر نوایی ، وزیر سلطان حسین بایقرا ، آخرین امیر تیموری ، بین سال‌‌ های 885 ـ 875 هـ .ق ساخته شد .

عهد صفویه ؛ دوران طلاکاری
دوران صفویه نیز دوران مهمی در تاریخ معماری حرم به شمار می ‌رود . طلا کاری گنبد و گلدسته ، ساخت اولین ضریح مرقد منور ، رواق‌‌ های توحید خانه ، گنبد الله وردی‌خان و گنبد حاتم خانی ، همه مربوط به این دوره است . شاه طهماسب ، شاه عباس و شاه سلیمان صفوی ، از جمله شاهانی بودند که در این دوره با اقدام‌ های اساسی خود ، نامشان را در تاریخ معماری حرم ثبت کردند . شاه طهماسب صفوی در سال 932 هـ .ق برای اولین بار گنبد را به طلا آراسته کرد و اقدام به تهیه اولین ضریح مرقد منور به سال 957 هـ .ق کرد . علاوه بر این ، ایوان امیر علیشیر و گلدسته کنار گنبد را هم طلا کاری کرد .
در زمان شاه عباس ، صحن انقلاب وسعت یافت و اضلاع شرقی و شمالی و غربی آن با ایوان ‌‌ها و حجره ‌‌ها ساخته شد و شاه عباس دوم اقدام به تعمیر و کاشی‌ کاری آن کرد .
در سال 997 هـ .ق که عبد المؤمن خان ازبک اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوی و طلا های گنبد کرد ، شاه عباس اول در سفری که به مشهد آمد ، مجدداً گنبد را طلا کاری کرد . این کار در سال 1016 هـ .ق پایان یافت . علیرضا عباسی این جریان ، یعنی آمدن شاه عباس و طلا کاری گنبد را با خط ثلث در کتیبه کمربندی گنبد خطاطی کرده است .
شاه سلیمان صفوی هم به تعمیر رواق دار السیاده و طلا کاری مجدد گنبد که در اثر زلزله سال 1084 هـ .ق آسیب دیده و فرو ریخته بود ، اقدام کرد . طلاکاری مجدد گنبد در عهد شاه سلیمان ، بر چهار ترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامی کتیبه شده است .

دوره افشاریه ؛ سقاخانه اسماعیل طلا
بنای گلدسته ضلع شمالی صحن عتیق ( صحن انقلاب ) ، طلاکاری مجدد ایوان امیر علیشیر و گلدسته بالای آن و سنگاب سقاخانه اسماعیل طلایی ، همه مربوط به این دوره هستند .

دوره قاجاریه ؛ دوران آینه ‌کاری
دوره قاجاریه هم از نظر معماری ، دوران مهمی در تاریخ حرم به شمار می‌ رود . بنای صحن آزادی مربوط به این دوره است . در این عهد ، ایوان غربی صحن آزادی به طلا آراسته و به ایوان ناصری معروف شد . در همین دوران ، کاشی‌ کاری و تزیینات صحن آزادی انجام شد . علاوه بر این ، در سال 1275 هـ .ق قائم مقام نوری اقدام به آینه‌ کاری روضه منوره کرد و در همین دوره بود که رواق های توحید خانه ، دار الحفاظ و دار السیاره آینه ‌کاری شد .