تاریخچه بارگاه حرم امام رضا (ع)

 

شهر مشهد با شهادت امام رضا (ع) در خاک توس و دهکده سناباد پایه گذاری شد و از آن زمان یعنی از سال 203 هجری قمری این منطقه به مشهد توس و مشهد الرضا اشهرت یافت . در مدت دوازده قرن که از تاریخ خاکسپاری امام رضا (ع) می گذرد مشهد نیز مانند دیگر نواحی ایران عموما در معرض تاخت و تازهای بسیار بوده و از نظر ویژگی های مذهبی - فرهنگی فراز و فرودهای خاص خود را نیز داشته است .
این شهر گرچه بر اثر حملات و هجوم های مکرر ، گاه تا مرز ویرانی کامل نیز سقوط کرده اما به برکت بارگاه امام در کمترین زمان بازسازی و آباد شد ، تا جایی که اکنون از بزرگترین شهرهای مذهبی جهان به شمار می آید . ضریح از جمله مظاهر باشکوه معنوی و نمادهای ممتاز هنری و فنی آستان مقدس رضوی است . که تاکنون 5 ضریح ساخته و بر مضجع شریف نصب شده است . همچنین مشخص ترین نماد و نشانه مضجع شریف رضوی (ع) گنبد زراندود آن است که از دوردست های شهر قابل رویت بوده ، سلام و درود بیکران مجاوران و زائران حضرتش را نثار مدفن پاک آن امام همام می کند .بی اغراق می توان گفت نخستین تصویر و خاطره ای که همگان با شنیدن نام " مشهد " در ذهنشان می نشیند ، تصویر طلافام همین گنبد است که آرزوی زیارت آستان منورش را در یادها زنده می کند . نخستین گنبدی که بر فراز مزار قدسی حضرت ساخته شد ، به امر سلطان " سنجر سلجوقی " (552 - 511 ه- ق) و از سوی وزیر وی ، شرف الدین قمی و مساعدت گروهی دیگر از سرشناسان ، در آغاز قرن 6 هجری بنا شده و به نقل مورخان ، از کاشی بوده است . در عهد صفویان و در روزگار شاه طهماسب صفوی خشت های نفیس کاشی روی گنبد به خشت های طلا مبدل شد . پس از غارت خشت های طلای گنبد در شورش ازبک ها ، به دستور شاه عباس صفوی و در فاصله سال های 1016 - 1009 ه .ق . که وی پیاده از اصفهان به مشهد آمد ، تجدید بنا و طلا کاری مجدد گنبد صورت گرفت .

اکنون ، قبر مطهر امام رضا (ع) دو گنبد دارد : اول ، همان گنبد نخستین که قرن ها از ساخت آن می گذرد و از درون حرم ، سطح مقعر و مقرنس آن پیداست - و دوم گنبد فعلی که به دستور شاه عباس دوم بر روی گنبد اول قرار گرفت . ارتفاع گنبد خورشید مثال رضوی (ع) ، از کف حرم تا اوج محدب آن بیش از 31 متر است . در مجموعه قدیمی آستان قدس رضوی دو مناره وجود دارد که یکی از آنها نزدیک گنبد مطهر و دیگری مقابل آن و بالای ایوان عباسی ( صحن انقلاب ) واقع شده است . هر دو مناره روکش طلا دارند و جلوه ای شکوهمند به بارگاه حضرت بخشیده اند . احتمال می رود مناره نزدیک گنبد هم زمان با بنای خود گنبد ساخته شده و از آثار قرن 6هجری است ؛ چه ، در آن زمان معمول بوده که در کنار گنبد ، مناره ای هم ساخته شود . شاه طهماست صفوی در قرن 10 مناره مذکور را مرمت و طلا کاری کرد .

پس از وی نادرشاه افشار ، هنگامی که ایوان امیرعلی شیر نوایی را تذهیب می کرده ، مناره گنبد را نیز تجدید طلا نموده است . دومین مناره ، روی ایوان عباسی است و از دیگر آثار عهد نادری به شمار می رود . با اینکه فاصله دو مناره زیاد است ، اما کسانی که از سمت جنوب اماکن متبرکه ( خصوصا خیابان امام رضا ) به سوی حرم می آیند ، چنین می پندارند که گنبد مطهر میان دو مناره قرار گرفته است . معلوم نیست که بانی و معمار آن ، منظور خاصی از بنای این چنینی مناره داشته یا طبیعت کار این طور درآمده است . قدیمی ترین سنگی که بر مزار حضرت رضا (ع) دیده شده ، سنگ مرمری با ابعاد 40 در 30 و قطر 6 سانتی متر در اوایل قرن 6 بر مزار امام (ع) نصب شده است . این سنگ از نفایس بسیار ارزشمند موزه آستان قدس رضوی بوده که خط آن کوفی شکسته است و از نظر تاریخی اهمیت فوق العاده دارد . سه کتیبه در حاشیه سنگ و یک کتیبه در سطح محرابی شکل آن نقش بسته است . دومین سنگ مرقد امام (ع) ظاهرا سنگی از جنس مونسار ( مرمر سفید آهکی ) است که به جای آن بر مزار امام (ع) جای داشته ، آگاهی چندانی از چگونگی آن به دست نیامده است . سومین سنگ مزار حضرت ، سنگی مرمر بسیار ممتاز از معدن توران پشت یزد است . این سنگ به رنگ سبز چمنی با ابعاد 2/20 در 1/10 و قطر یک متر و وزن 3600 کیلوگرم ، که همزمان با تعویض و نصب ضریح پنجم در سال 1379 ه . ش .در حرم مطهر درون ضریح بر مزار مرقد امام (ع) نصب شده است . سنگ پیشین مضجع شریف امام (ع) از نظر قدمت و آسیب دیدگی همزمان با تعویض و نصب ضریح جدید با حضور مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای ( مدظله العالی ) تعویض شد و به جای آن ، سنگ جدید با محتوای الهام بخش هنری و آیات الهی ، بر مضجع نورانی امام (ع) نصب شد . بر سطح این سنگ جدید ، علاوه بر کلمات مقدس و الهام بخش ، تاریخ ولادت و شهادت امام هشتم (ع) نقش بسته است . در میانه صحن انقلاب ، سقاخانه ای قرار دارد که یک گنبد طلایی روی آن ساخته شده و به سقاخانه اسماعیل طلایی معروف است .

این سقاخانه دارای ساختمانی هشت ضلعی بوده و زائران آب آن را به عنوان آبی متبرک می آشامند . در میان مورخان ، مشهور آن است که این بنا به دستور نادر شاه افشار و توسط شخصی به نام اسماعیل طلایی ساخته شده و سنگ مرمر یک پارچه آن را هم نادرشاه از هرات آورده است . مسجد پر اجلال گوهرشاد ، از باشکوه ترین و زیبا ترین مساجد ایران اسلامی است ، که از سال 797 هجری قمری همچنان در کنار مضجع شریف امام ابوالحسن الرضا (ع) استوار ایستاده است . معماران و هنرمندان چیره دست و خلاق عصر بانوی آبادگر یعنی گوهرشاد ، تمام نبوغ و توان فنی و هنری خود را در ساخت این عبادتگاه باشکوه به کار گرفته و از خود اثری به یادگار گذاشته اند که هر بیننده را مفتون و مجذوب جلوه های بدیع خویش می سازد . ذکر این نکته بجاست که مساجد ایران اسلامی به داشتن ایوان های بلند ، با طاق های خوش ترکیب و خوش نقش و کاشیکاری های بسیار نفیس معروفند و این وجه امتیاز مساجد ایران با دیگر مساجد در جای جای جغرافیای جهان اسلام است . مسجد جامع گوهرشاد نمونه کامل و برجسته هنر ایرانی است . تمام خصوصیات و ویژگی های معماری سنتی در آن به کار رفته و به خصوص ایوان بزرگ مسجد یعنی ایوان مقصوره به گونه ای زینت یافته که اضافه بر ایجاد احساس آرامش و نشاط ، نماز گزار و نیایشگر را در جهانی مرموز و ماورآیی به پرواز درآورده ، غرق در جذبه های عرفانی می سازد . مسجد گوهرشاد مربع شکل و ابعاد آن 51/65 در 56/30 و افزون بر 9410 متر مربع مساحت دارد . مسجد دارای چهار ایوان و هشت شبستان کوچک و بزرگ است . دو شبستان بزرگ در دو طرف ایوان مقصوره و هر یک دارای چهل ستون که بر آنها طاق های ضربی به سبک تیموریان زده شده ، در دو طرف ایوان شرقی دو شبستان و در دو سمت ایوان شمالی نیز دو شبستان کوچک دیگر واقع است .