صفات و ملکات اخلاقی در قرآن
دوشنبه 28 آذر 1401 6:48 AM
برای مطالعه صفات خوب و بد در قرآن کریم باید داستان انبیا را مطالعه نمود. برای مطالعه هرفضیلت بایستی ضد آن یعنی رذیلت مربوط را نیز توامان نگریست تا بهتر بتوانیم با محاسن و مفاسد آن‌ها آشنا شویم. در قرآن کریم از ۲۹ صفت خوب و بد یاد نموده‌است.[۳]
۱-تکبر و تواضع
تکبر یا استکبار یعنی انسان خود را برتر از دیگری بداند و عکس آن تذلل و خواریست یعنی تن به هرکاری داده و شخصیت خود را ضایع کند و هر دو این‌ها مذموم است حد وسط ان دو تواضع و فروتنی است.[۴][۵]
۲-طمع و قناعت
حرص از شدت تمایل به چیزی است که موجب دلباختگی به مواهب مادی می‌شود. در مقابل تنبلی به معنای کناره‌گیری ازدنیا و توسل به تکدی و گدائیست. حد وسط ان دو قناعت است یعنی تمایل طبیعی و متوازن به دنیا.[۶]
۳-حب الدنیا- اعتزال- دنیادوستی
حب دنیا که ریشه درحرص دارد همان دنیاپرستی است و مذموم. بیزاری از دنیا نیز مذموم است چه دنیا مزرعه آخرتست. حد وسط ان دو دنیادوستی و خداپرستی است[۷][۸]
۴-حسد- نصح
حسد آرزوی زوال نعمت از دیگریست. در مقابل نصح یا خیرخواهی است که ادمی طالب بقآ یا افزونی نعمت برای دیگریست.[۹]
۵-غرور- تواضع- کسالت
غرور یعنی خود را فریب دادن و خوب شمردن که همان نخوت است که شیطان را از درگاه خداوند راند. در برابر آن کسالت است یعنی آدمی خود را بی جهت خوار و ذلیل نماید. حد وسط این دو فروتنی است.[۱۰]
۶- طول امل- امید- یاس
طول امل یعنی داشتن آرزوهای دور و دراز در مسائل مادی و در برابر آن یاس و ناامیدیست به ویژه یاس از رحمت خدا و حد وسط آن دو امیدواری است که موجب رشد آدمی است. البته آرزوهای دراز در امور معنوی پسندیده‌است.[۱۱]
۷-تعصب- تسلیم در برابر حق- تقلید کورکورانه
تعصب به معنای وابستگی غیرمنطقی به چیزی تا آنجا که حق را فدای آن کند در مقابل آن تقلید کورکورانه است یعنی بدون آگاهی و چشم بسته از کسی پیروی شود. حد وسط این دو تسلیم در برابر حق و عدم پذیرش ناحق است.[۱۲]
۸-جبن- شجاعت- تهور
جبن یعنی ترس از هر امر موهوم در مقابل آن تهورست یعنی نترسیدن از هیچ چیز و هر دو مذموم است اما میانه آن دو شجاعت است که پسندیده‌است.[۱۳]
۹-توکل- خودباختگی
توکل یعنی سپردن کارها به خدا و اعتماد به لطف اوست و این امر منافاتی با حداکثر تلاش انسان ندارد برخلاف خودباختگی که فرد بی‌اعتماد است و به هر حشیشی متوسل می‌شود.[۱۴]
۱۰-شهوت- عفت- خمودی
شهوت علاقه شدید انسان به یک امر مادی است و مفهوم خاص آن شکمبارگی و بی بندوباری جنسیست و خمودی در مقابل آن است. حد میانه آن عفت و پارسائی است یعنی خویشتنداری.[۱۵][۱۶]
۱۱-غفلت- یقظه
غفلت هرگونه بی‌خبری از شرایط زمان و مکان که در یک لحظه هستی انسان را مبدل به خاکستر می‌کند. در برابر آن بیداری و ذکر است.[۱۷]
۱۲-بخل- جود- اسراف
بخل یا شح صفتی است که بر اثر آن انسان از بخشیدن هرگونه دارائی خود به دیگران امساک می‌کند. در مقابل آن اسراف است که بی حساب بخشیدن یا بدون حساب مصرف کردن است و حد وسط این دو جود و سخاوت است.[۱۸][۱۹][۲۰]
۱۳-عجله-فتور-صبر
عجله وشتاب یعنی اقدام به انجام کاری قبل از اینکه مقدمات لازم آن فراهم شده باشد مثل اینکه میوه را قبل از رسیدن بچیند. در مقابل فتور اتلاف وقت است که موجب هدررفتن وقت و انرژیست و این دو صفت مذمومند و حد وسط آن دو صبر و شکیبایی است که بسیار پسندیده‌است[۲۱]
۱۴-جاه طلبی-تذلل
جاه طلبی یا ریاست طلبی عشق به مقام و نیاز به حترام دیگرانست و در برابر ان تذلل وتواضع است که بسیارپسندیده است.[۲۲]
۱۵-لجاجت-پذیرش حق
لجاجت یعنی پافشاری بر امر باطل همانند بهانه جویی‌های بنی اسرائیل امری مذموم است درحالیکه پافشاری بر امر حق پسندیده‌است و آن را استقامت می‌نامند.[۲۳]
۱۶-شکر نعمت –کفرنعمت
کفر نعمت یعنی پوشانیدن ارزش نعمت و ندیده گرفتن آن اما شکر یعنی قدردانی و تشکر از نعمتها با قلب، زبان وعمل. شکر موجب ازدیاد نعمت وکفر آن موجب زوال آن است[۲۴]
۱۷-غیبت-حفظ الغیب
غیبت آن است که انسان پشت سر کسی عیوب پنهان او را آشکار سازد. در مقابل آن حفظ الغیب است که همان بیان خوبی‌های افراد در غیاب آنهاست. غیبت موجب سلب اعتماد، سوءظن، ریا وانتقام می‌گردد.[۲۵]
۱۸-حسن خلق-کج‌خلقی (غلیظ القلب)
حسن خلق یعنی گشاده‌رویی و چهره شاد و زبان نرم و برخورد خوش و با تبسم و ابراز کلمات بامحبت است وسوءخلق عکس آن است. حسن خلق موجب جلب محبت آرامش روح و رشد در تمامی زمینه‌ها می‌گردد و سوءهاضمه عکس آن را موجب می‌شود.[۲۶]
۱۹-امانت-خیانت
امانت یعنی حفظ دارائی دیگری ازجمله بیت المال وخیانت یعنی بی دقتی یا از بین بردن مال دیگری. امانت موجب اعتماد صداقت ومحبت و دوست داشتن می‌شود وخیانت عکس آن را به همراه دارد.[۲۷]
۲۰-صدق-کذب
صدق و راستی مطابقت گفتار با حقیقت است که همراه با امانت است و کذب عکس آن است. کذب آدمی را ترسو و ریاکار و لجوج بارمی آورد و بعکس راستی شجاعت، صراحت لهجه وجلب اعتمادمردم را به همراه دارد.[۲۸] و[۲۹]
محمد باقر نیز آموزشِ راستی پیش از سخنگویی را مطرح می‌کند. راستگویی، از بزرگی روح خبر می‌دهد. راستگو، نمایاندن حقیقت را بر خود عیب نمی‌داند و همانی که هست می‌گوید.[۳۰]
صاحب نظران حوزه اخلاق نیز راستی (صدق) را بر شش نوع تقسیم کرده‌اند: ۱. راستی در سخن ۲. راستی در نیّت و اراده ۳. راستی در عزم ۴. راستی در وفای به عزم ۵. راستی در عمل ۶. راستی در محقق ساختن همه معارف دینی به عبارت دیگر؛ صدق در مطلق امور؛ یعنی اینکه آدمی در تمامی اعتقادات، گفتار و عمل صادق و راستین باشد.[۳۱]
۲۱-وفای بعهد-پیمان‌شکنی
وفای به عهد از فطریات است و مقبول تمامی ادیان و ملت‌ها همان‌طور که پیمان‌شکنی قبیح است. نقض عهدموجب بی‌اعتمادی وازبین رفتن اتحاد است[۳۲]
۲۲-بحث منطقی-جدال ومراء.
بحث منطقی بهترین راه برای کسب حقایق است وجدال ومراءکه همراه باتعصب و لجاجت می‌باشد موجب عقب ماندگی و نفرت و جدائیست. جدال، دروغ دشمنی ونفاق رابدنبال دارد.[۳۳]
۲۳-سخن چینی-اصلاح ذات البین
درمنازعات مردم وظیفه اصلی هر فرد اصلاح بین آنان است و این کار پسندیده ایست اما برخی عکس این کار را می‌نمایند؛ یعنی بنزین بر آتش می‌ریزند و این همان سخن چینی و نمامی است. این صفت موجب تفرقه بدبینی ونفرت می‌شود.[۳۴]
۲۴-حسن ظن-سوءظن
تفسیردرست نمودن ازکاردیگرانرا حسن ظن وعکس انراسوءظن نامند. سوءظن موجب می‌شوداعتمادازبین برودارامش برهم بخوردودوستان پراکنده شوند.[۳۵]
۲۵-تجسس درکارهای مردم-رازداری
تجسس یعنی جستجودراعمال دیگران که بسیارنهی شده‌است. اماادمی بمحض اطلاع ازمسائل خصوصی دیگران بایستی درحفظ آن بکوشد.[۳۶]
۲۶-حلم (کظم غیض)-غضب
خشم وغضب ازخطرناکترین حالات انسانست که درصورت رهاشدن بزرگ‌ترین جنآیات رامیآفرینددرحالیکه بردباری ادمی راازخطرات حفظ می‌کند.[۳۷]
۲۷-عفو-انتقام
عفوهمان گذشت است به هنگام قدرت والارشته انتقام طولانیست وهیچگاه خاتمه نخواهدیافت عفوموجب می‌شوددشمن تبدیل بدوست گرددحکومت دوام یابدوروح آرامش یابد.[۳۸]
۲۸-غیرت-بی غیرتی
غیرت یعنی دفاع لازم ازعزض ناموس اموال مملکت دین وائین است بخلاف بی غیرتی که موجب ازبین رفتن همه چیز می‌شود. غیرت یک نیروی دفاعیست نه تهاجمی
.[۳۹]
۲۹-اجتما ع گرائی-انزواطلبی
طبیعت انسان جامعه گراست زیرامدنی بالطبع می‌باشد. انزواطلبی مذموم است چه گوشه‌گیری موجب انحرافات فکری سوءظن بدیگران ودورماندن ازتجربیات دیگرانست از[۴۰]
