پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| ره توشه خانواده ۱۴۰۱،رفتارشناسی تربیت دینی در خانواده شهدا .
کاری از گروه تولید محتوای معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

حجت‌الاسلام و االمسلمین محمدباقر نادم*

مقدمه

مسئوليت اصلی تربیت و انتقال فرهنگ در درجه اول، متوجه خانواده است که اولين و مهم‌ترين پايگاه شكل‌گيری و رشد شخصيت و فرهنگ افراد به شمار می‌آید.[۱] از نگاه دینی، والدين باید نسبت به امور دينی و اخلاقی فرزندان خود اهتمام داشته باشند تا فرزند به روش صحيح تربيت شود و راه و رسم بندگی و سعادت را بیاموزد. امام سجاد(ع) درباره وظیفه پدر نسبت به تربیت دینی فرزندش فرموده است: «وَ أَنَّكَ‏ مَسْئُولٌ‏ عَمَّا وُلِّيتَهُ‏ مِنْ‏ حُسْنِ‏ الْأَدَبِ‏ وَ الدَّلَالَةِ عَلَى‏ رَبِّه‏؛[۲] تو (پدر) نسبت به فرزند خود مسؤول هستی که او را نیکو تربیت نمایی و او را به سوی پروردگارش رهنمون شوی».

بی‌شک اگر تربیت فرزندان که عناصر تشکیل‌دهنده جامعه هستند، مبتنی بر فرهنگ ایثار و شهادت باشد؛ می‌توان مدعی شد که کاربردی‌ترین و منطبق‌ترین الگو برای تربیت دینی را برگزیده‌ایم؛ چرا که هشت سال دفاع مقدس دارای پشتوانه فرهنگ دینی، سیاسی و ملی است و خاستگاه اصلی تعیین وظایف و ارزش‌های اخلاقی که رزمندگان بدان پایبند بودند، منبعث از باورها و اعتقادات دینی آنان بود. انطباق اندیشه اسلامی و تأثیرگذرای گفتمان تشیع در دفاع مقدس، به اندازه‌ای گستره و فراگیر بود که به جرأت می‌توان گفت در جزئی‌ترین رفتار و اندیشه رزمندگان ظهور و بروز داشت. همچنین تربیت مبتنی بر ایثارگری و شهادت‌طلبی نقش بسزایی در حفظ دین و ارزش‌های آن و استقلال کشور ایفا می‌کند. تبیین و شناساندن فرهنگ ایثار و شهادت، از مکانیزم‌های دفاعی اسلام برای تسلیح جامعه در برابر هجوم فرهنگ‌های غیرخودی است.[۳] در نتیجه دفاع مقدس را می‌توان دانشگاه فرهنگ و سبک زندگی اصیل ایرانی اسلامی خواند و مطالعه زندگی‌نامه‌ شهدا، ارتباط با والدین و خانواده شهدا و استفاده از الگوهای تربیتی سیره شهدا را می‌توان به عنوان معیار تربیت صحیح و اسلامی به خانواده‌های عصر حاضر معرفی کرد تا با تربیت خانوادگی مبتنی بر آموزه‌های ایثار و شهادت، بتوانند فرهنگ ایثارگری و شهادت‌طلبی را در جامعه ارتقا بخشند.

عوامل مؤثر در ایجاد فرهنگ ايثار و شهادت

هر نقشی که خانواده در تربیت و شکل‌دهی اخلاقیات فرزندان خود پیاده می‌کند، مستقیماً در جامعه تأثیر می‌گذارد. با توجه به این امر، باید شرایط محیطی مناسب و زمینه‌های تربیتی که به شکل‌گیری شخصیت دينی و اخلاقی فرزندان و رسیدن آن‌ها به سعادت کمک می‌کند، معرفی شود. بدیهی‌ است در این مسیر، پايبندی والدين و خانواده به مهارت‌های تربیتی و اخلاقيات، مهم‌ترين راهکار انتقال مفاهيم ارزشمند دینی و اخلاقی به نسل آينده است. برای اینکه فرزند خود را به‌گونه‌ای تربیت کنیم که با فرهنگ ایثار و شهادت مأنوس شود، بایسته است عوامل ذیل را در نظر بگیریم. 

۱. رعایت ضوابط شرعی قبل از تولد فرزند

همان‌گونه که فرزندان در ويژگی‌های جسمی از پدر و مادر ارث می‌‌برند، در ويژگی‌‌های معنوی و حالات روحی نيز ارث می‌برند؛ یعنی بدون کوچک‌ترين فعاليت اختيار، صفات و خصايص والدین را فرا می‌گيرند و با همان مشخصات به وجود می‌‌آيند. دوران جنينی افزون بر اينكه دوران تكامل جسمی و ايام شكل‌‌گيری اعضا و جوارح اوست، دوران دريافت پيام‌های تربيتی و تأثيرپذيری اخلاقی و روانی او نيز می‌‌باشد. کوچک‌ترین رفتار خوب یا بد والدین می‌تواند در حالات روحی و روانی جنین تأثیرگذار باشد. یکی از وظایف خانواده برای پرورش نسلی پاك و آماده‌‌ شهادت و فداكاری در راه حق، مراقبت‌های حساب‌شده‌‌ دوران جنينی فرزند و فراهم کردن زمينه‌ رشد سالم و كامل او در اين برهه‌‌ حساس و سرنوشت‌ساز است. به همين دليل است که انديشمندان مسلمان با تكيه بر احاديث و روايت، معتقدند در صورتی که مادر در ايام حمل از ذكر خدا، شركت در مجالس الهی، خواندن قرآن، توجه به واجبات و حفظ آرامش غفلت نکند؛ در روان و مغز كودك و رشد روحی و معنوی او اثر بسزايی دارد.[۴]

هر چند كار اصلی تربيت هدفمند فرزندان پس از تولد آن‌ها آغاز می‌شود، اما مسئوليت پدر و مادر پيش از آن شروع می‌شود. اگر زوجين قبل از فرزنددار شدن، با استفاده از روزی حلال و تقید به آداب مذهبی و شرايط اخلاقی و معنوی مناسب، اقدام به فرزندآوری کنند؛ به وظايف‌شان قبل از تولد عمل کرده‌اند.[۵]

مادر شهید غلامرضا برزگر در مورد دوران بارداری خود می‌گوید: «پدرم توصیه کرد در این چند ماه خانه کسی که می‌دانی خمس نمی‌دهد و اهل رعایت احکام نیست یا بی‌بندوبار است، نرو؛ حتی از رفتن به مراسم‌های عروسی هم که ساز و آواز داشتند، مرا منع می‌کرد».[۶]

همچنین مادر شهیدان مجید و مهدی زین‌الدین درباره دقت در حفظ طهارت نطفه و پاکی جنین از همان ایام قبل از تولد فرزندانش می‌گوید:

زمان بارداری مهدی و مجید، در تهران زندگی می‌کردیم. دوران سخت خفقان شاهنشاهی بود؛ سعی من بر این بود ضمن رعایت طهارت و پاکی، تعالیم عالیه وحی را در زمان بارداری لحاظ کنم. همچنین تأمل و دقت بسیار در افکاری که از ذهن من به عنوان یک مادر می‌گذشت، داشتم و نسبت به تغذیه و خوردن غذای طیّب و طاهر و حلال، در دوران بارداری بسیار دقت می‌کردم؛ چون معتقد بودم تأثیر زیادی بر روی جنین دارد.[۷]

مادر شهید مدافع حرم هادی ذوالفقاری نیز می‌گوید: «برای تربیت فرزندانم همه چیز را از همان دوران بارداری‌ام رعایت می‌کردم. مادرم از بچگی به من یاد داده بود که در دوران بارداری هر چیزی بخوریم، روی بچه ‌ما تأثیر می‌گذارد و باید احتیاط کنیم؛ مثلاً هر حرفی نزنیم، هر لقمه‌ای نخوریم و با وضو باشیم».[۸]

۲. تغذيه و لقمه حلال

همان‌گونه که لقمه حلال در تربیت و سعادت انسان مؤثر است، در مقابل استفاده از مال و لقمه حرام نیز موجب شقاوت و بدبختی می‌شود؛ چنانکه امام صادق(ع) فرموده است: «كَسْبُ الْحَرَامِ يَبِينُ فِي الذُّرِّيَّةِ؛[۹] اثر درآمد حرام و نامشروع، در نسل و اولاد ظاهر می‌شود».

با توجه به تأکید قرآن و روایات نسبت به لقمه حلال و نهی از خوردن لقمه حرام، والدین شهدا نسبت به پاکی لقمه دقت ویژه‌ای داشتند. شهید عبدالحسین برونسی در مورد اهتمام پدرش در کسب روزی حلال و پرهیز از مال حرام می‌گوید:

پدرم ابتدا در یک مغازه لبنیاتی کار می‌کرده است. بعد از مدتی کارش را تعطیل کرده و در آن وقت مادرم از او پرسیده است: چرا سر کار نمی‌روی؟ پدرم گفت: درآمدی حرام داشتم و چون خودم شاهد بودم که صاحب مغازه شیر را با آب مخلوط کرده و می‌فروخت. بنابراین ترک این فعل بر من واجب است. بعد از این شغل به حرفه بنایی روی آورد و معتقد بود می‌تواند از این طریق لقمه حلالی تهیه نماید.[۱۰]

۳. محیط خانواده

خانواده، بهترين محيط برای تربيت کودک است. محیط خانه و رفتار خانواده، تأثیر فاحشی در رشد شخصيت و باور‌های کودک دارد. در صورتی که میان همه ابعاد و ارکان خانواده همکاری لازم و هماهنگی صحیح اتفاق بیفتد، فرزندان خوبی رشد می‌یابند و انسان‌های آرمانی تربیت خواهند شد. امام علی(ع) درباره اهمیت تأثیرپذیری کودک از محیط، به فرزند خود امام حسن(ع) فرموده است: «إنَّما قَلبُ الحَدَثِ كالأرضِ الخالِيَةِ ما اُلقِيَ فيها مِن شَيءٍ قَبِلَتهُ، فبادَرتُكَ بِالأدَبِ قَبلَ أن يَقسُوَ قَلبُكَ و يَشتَغِلَ لُبُّكَ؛[۱۱] دل نوجوان همچون زمين خالى است كه هر چه در آن افكنده شود، مى‌پذيرد. از اين‌رو من پيش از آنكه دلت سخت و فكرت مشغول شود، به تأديب و تربيت تو پرداختم».

به نظر همه روانشناسان، اخلاق و رفتار در محيط خانواده پايه‌گذاری می‌‌‌شود و كودكان از طريق ديدن‌ها و شنيدن‌ها راه و رسم زندگی را می‌آموزند؛[۱۲] یعنی افزون بر تأثيرگذاری يك جانبه خانواده بر خلق و خوی كودك، نوعی آموختن ديداری و شنيداری نيز توسط كودك صورت می‌گيرد كه والدين و اطرافيان، آموزگاران خواسته و ناخواسته‌ اين آموزش خواهند بود. علامه طباطبایی; می‌گوید:

از نخستين روزی كه كودک سخن يا اشاره را می‌فهمد، پايه اخلاق پسنديده و صفات شايسته را در روان وی بنا نهاده و استوار سازند و تا می‌‌‌توانند او را از موضوعات خرافی نترسانند و از كارهای زشت و خلاف عفت بازدارند و خود نيز از دورغ و بدگويی و دشنام الفاظ ركيک اجتناب كنند و در برابر وی كارهای پسنديده كنند تا عفيف و عالی طبع بار آيد.[۱۳]

لازمه تربیت کردن، تربیت شدن است. مؤترترین روش تربیتی، آن است که مربی خود در مقام عمل الگوی تربیت مطلوب برای متربی باشد. بنابراین تربیت، مقوله‌ای دو جانبه است و والدین ضمن تربیت فرزندان، خود نیز در این فرایند تربیت می‌شوند. از اين‌رو حاكميت فضای مذهبی و سخن گفتن درباره حق‌طلبی، فداكاری و محترم شمرده شدن مقام شهيد و فرهنگ شهادت توسط همه اعضای خانواده، بستر پذيرش فرهنگ ايثار و شهادت را هم در والدین و هم در فرزندان فراهم می‌کند. مادر شهیدان مجید و مهدی زین‌الدین درباره کیفیت فضای خانوادگی که فرزندان شهیدش در آن پرورش یافتند، می‌گوید: «با وجود شرایط خاص زمان طاغوت، سعی ما در پاسداری از محیط مذهبی خانه و دور نگه داشتن فضای آن از گناه بود و معتقدم رمز تعالی فرزندان ما نیز در همین امر بود: کسب روزی حلال، ایجاد محیط پاک و فضای دور از گناه در خانواده».[۱۴]

۴. مراسم مذهبی و توسل به اهل‌بیت:

یکی از سنت‌های تأثیرگذار تربیتی، همراه کردن و شركت دادن فرزند در مجالس مذهبی و جلسات سوگواری اهل‌بیت: به‌ویژه سالار شهيدان است. بیان حوادث عصر ائمه: و عبرت‌‌های عاشورا، موجب نهادینه شدن عشق و محبت اهل‌بيت: در دل و جان فرزند می‌شود؛ چنانکه پیامبر اکرم(ص) فرموده است: «اَدِّبوا اَولادَكُمْ عَلى ثَلاثِ خِصالٍ: حُبِّ نَبيِّكُمْ و حُبِّ اَهْلِ بَيْتِهِ وَ عَلى قِراءَةِ الْقُرآنِ؛[۱۵] فرزندا‌ن‌تان را به سه چيز ادب كنيد: عشق به پيامبرتان، عشق به خاندان او و قرآن خواندن».

کارشناسان تربیتی معتقدند در کنار اخلاق نیکو و اسلامی والدین و پاشیدن بذر محبت اهل‌بیت: در دل و جان کودک، مهيا كردن محيطی آرامش‌بخش و عاطفی برای كودک و برقراری رابطه‌ای محبت‌آميز نیز می‌تواند بستر لازم را برای پذيرش پيام‌های تربيتی خانواده، از جمله هدايتگری‌‌‌های آن‌ها به سوی فرهنگ ايثار و شهادت فراهم آورد و با وابستگی و اطمينانی كه فرزند نسبت به والدين پيدا می‌‌‌كند، به آسانی آموزه‌‌های اخلاقی و معنوی آنان را می‌پذیرد.[۱۶]

مادر شهید مدافع حرم هادی ذوالفقاری، تأثیر توسل به اهل‌بیت: به‌ویژه روضه‌خوانی سیدالشهدا(ع) در زندگی فرزندش را این‌گونه شرح می‌دهد:

کمک خداوند لحظه به لحظه زندگی همراهم بود که توانستم دین را در تربیت بچه‌ها جاری کنم. اهل‌بیت: کنارمان بودند. من بچه‌ها را از کودکی با قرآن و اهل‌بیت: آشنا کردم. از سرگذشت امامان: برایشان حرف می‌زدم، دعا و زیارت عاشورا را مرتب در خانه برایشان می‌خواندم. هادی از بچگی به هیئت می‌رفت و با بچه‌های مسجد رفت و آمد داشت. هر وقت او را گوشه‌ای از خانه می‌دیدم، یا نوحه گوش می‌کرد و سینه می‌زد و یا زیر لب روضه‌خوانی می‌کرد و آرام آرام برای خودش نوا گرفته بود. فرقی نمی‌کرد مشغول چه کاری است؛ در همه حال ذکر حسین(ع)، حسین(ع) از لبش نمی‌افتاد. من به واقع فهمیدم عشق هادی به اهل‌بیت: حقیقتی است.[۱۷]

مادر شهیدان زین‌الدین نیز علاقه و وابستگی دو فرزند شهیدش به روضه و توسل را این‌گونه توصیف می‌کند:

ما خانوادگی، اهل روضه و جلسات مذهبی بودیم. از همان کودکی بچه‌ها را همراه خود به هیأت می‌بردیم و در مجالس روضه شرکت می‌کردیم. این عادتی شده بود برای آن‌ها که همیشه در این مجالس شرکت کنند. علاقمندی و عشق به ائمه اطهار: در آقا مهدی خیلی نمود داشت. او همیشه نام مبارک ائمه: را با احترام خاص و ذکر القاب مقدس به کار می‌برد، به‎ویژه وقتی نام حضرت زهرا۳ بر زبانش جاری می‌شد، اشک در چشمانش حلقه می‌زد.[۱۸]

۵. دوستی و معاشرت

دوستی و معاشرت با دیگران، از عواملی است که در شکل‌گیری شخصیت و تربيت فرزند نقش جدی دارد. معاشرت و همنشینی با دوستان سالم و با ایمان، موجب رشد شخصیت اجتماعی و تقویت ارزش‌های اخلاقی و معنوی در جوان می‌شود. گاهی والدین با بی‌توجهی به هویت اسلامی و نیازهای دینی فرزند، خود مانع از انتخابِ درستِ او می‌گردند و با ممانعت از رابطه حساب‌شده‌ او با افراد شایسته و حضور در جمع‌های دوستانه مذهبی، مانع دیدن الگوهای رفتاری پسندیده می‌شوند.

اهمیت همنشینی با دوست شایسته تا آنجاست که در دوران دفاع مقدس برخی جوانان بیگانه با فرهنگ جهاد و شهادت، گاه به واسطه دوستی و معاشرت با دوستان بسیجی و رزمنده، چنان شیفته فضای معنوی و اخلاق حسنه آن‌ها شدند که سرانجام پابه‌پای رفقای خود از جبهه سر در آوردند و عاقبت‌شان ختم به خیر و شهادت شد. پیامبر اکرم(ص) در این‌باره فرموده است: «المَرءُ عَلى دينِ خَليلِهِ فَليَنظُر أحَدُكُم مَن يُخالِلُ؛[۱۹] انسان به دین دوستش است؛ پس هر یک از شما بنگرد که با چه کسی دوستی می‌کند».

بر اساس اهمیت مسئله مراقبت و نظارت والدین بر محیط‌های اجتماعی که فرزندشان در آن‌ها رفت و آمد می‌کند، مادر شهید محمدرضا شمس‌الدین می‌گوید:

اگر آن دنیا راجع به پدر و مادر از من بپرسند، می‌گویم: خدایا! پدر و مادرم بهترین پدر و مادر دنیا بودند، آن‌ها در تربیت من هیچ کوتاهی نکردند. همان لحظه پدرش از راه رسید، به پدرش گفتم: ببین پسرت چه می‌گوید؟ گفت: چه می‌گوید؟ گفتم: می‌گوید شما و بابا بهترین مادر و پدرید. گفت: چطور؟ محمدرضا گفت: امروز در بسیج بودم. یکی از بچه‌ها گفت: محمدرضا! بابات آمده بود ببیند تو واقعاً هر شب به مسجد میایی یا نه؟ در دلم به گدرم آفرین گفتم که دورادور مواظب بچه‌هایش است تا خدای ناکرده راه خطا نروند.[۲۰]

۶. محيط مدرسه و جامعه

هر چند تربیت اسلامی و ایثارگرانه اولاً و بالذات وظیفه و مسئولیت خانواده است، اما خانواده‌ها نباید نقش دیگر عوامل تأثیرگذار فرهنگی را نادیده بگیرند. دست يافتن به فرهنگ پر ارزش ايثار و شهادت و گسترش دادن آن در همه سطوح اجتماع، به استفاده‌ بهينه از امكانات و ابزارهای فرهنگ‌ساز جامعه و نیز هماهنگي تمام مجموعه‌های تأثيرگذار نياز دارد که مهم‌ترین آن، مدرسه است و بخش مهمی از تعليم و تربيت ارزش‌ها با توجه به نقش معلم، همکلاسان، دوستان هم‌سال و فضاى مدرسه شکل می‌گیرد.

دو ركن اساسى روابط انسانى حاکم میان معلم و دانش‌آموز، عامل مهم در تبيين ارزش‌ها در مدرسه است. بنابراین از یکسو اخلاق و رفتار معلم و از سوی دیگر سلامت اخلاقی و روانی دانش‌آموزان، نقش مهمى در سازندگی يا ويرانی اخلاقی فرزند ايفا می‌كند.

معلم به سبب نفوذ معنوی خود با تمام رفتارش، الگوها و سرمشق‌هايی در اختيار شاگردان قرار می‌دهد و آنان از تمام حرکات، سکنات، اشارات و حتی واژه‌هايی که معلم در خلال انجام وظيفه تعليم از آن‌ها استفاده می‌کند، به شدت تاثير می‌پذيرند. مادر شهید غلامرضا برزگر با عنایت به اینکه افزون بر نقش تأثيرگذار معلم، فضای مذهبی و معنوی حاکم بر مدرسه و دانش‌آموزان در تربيت دينی فرزندان نقش بسزایی دارد، می‌گوید: «یک‌بار غلامرضا در مدرسه با یکی از بچه‌ها دعوا کرده بود و اتفاقاً تقصیر هم با او نبود. مادر دوستش او را دعوا کرده بود. فردایش رفتم مدرسه و گفتم شما به چه حقی سر بچه من داد زدی، آن هم وقتی بی‌تقصیر است؟ وقتی آمدیم خانه به او گفتم از این به بعد باید یاد بگیری خودت از حقت دفاع کنی».[۲۱]

مراکز آموزشی در سطوح مختلف، بستر مناسبی برای ایجاد و نهادینه کردن فرهنگ صحیح هستند؛ زیرا از ابزارهای نفوذ فرهنگ، تغییر نگرش در افراد آن جامعه است و قشر جوان و نوجوان به جهت خصوصیات روان‌شناختی، اثرپذیرترین گروه‌های جامعه هستند. بنابراین مسئولان امور تربیتی و فرهنگی، دو شیوه جهت بسترسازی برای فرهنگ شهادت در جامعه پیش‌ رو دارند؛ یکی مبارزه با فرهنگ مهاجم بیگانگان و پاک‌سازی جامعه از ابزار و برنامه‌های فرهنگ مهاجم و دیگری معرفی و اشاعه فرهنگ اصیل اسلام ناب، الگوهای رفتاری، باورهای اعتقادی و اخلاقی و عناصر حماسه‌ساز آن.[۲۲]

با نگاه به سیره و زندگی شهیدان زین‌الدین، می‌توان تأثیر پاکی و سالمی فضای مدرسه در تربیت آن٬‌ها را به روشنی مشاهده کرد؛ چنانکه مادرشان می‌گوید: «به علت آلودگی جوّ مدارس زمان شاه، سعی می‌کردیم بچه‌ها را در مدارس ملی ثبت‌نام کنیم؛ چون تقیدات‌شان بیشتر بود. ویژگی آن‌ها این بود که به عبادات، خصوصاْ نماز اول وقت، تلاوت قرآن و شرکت در نماز جماعت و حضور در مجالس دینی بسیار گرایش داشتند».[۲۳]

[۱]. ر.ک: پایگاه نوید شاهد، «عوامل مؤثر بر پدیدآیی و گسترش فرهنگ ایثار و شهادت»، ۱۲/۱۰/۱۳۸۶، کد خبر: ۸۷۷۲۲.

https://navideshahed.com/fa/news/87722

[۲]. حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱۵، ص ۱۶۸.

[۳]. جلیل صفری، «تأثیر نقش فرهنگ ایثار و شهادت بر ارتقای معنوی بسیجیان»، مجله حصون، ص۱۰۲.

[۴]. حسین انصاريان، نظام خانواده در اسلام، ص ۳۹۶.

[۵]. ر.ک: حسین محموديان، دانش خانواده، ص۱۱۸.

[۶]. پایگاه اطلاع‌رسانی گلزار شهدای تهران، «۳۰ سال است دوشنبه و پنج‌شنبه مهمان پسرم هستم»، ۲۰/۰۹/۱۳۹۸، کد خبر: ۸۸۹۶۱.

https://www.yashahid.com/88961

[۷]. پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، «شهید زین‌الدین در کلام مادر قهرمان»، ۲۸/۰۷/۱۳۹۷، کد خبر: ۵۵۸۸۱.

https://hawzah.net/fa/Discussion/View/55881

[۸]. مرتضی کرامتی، سربازان سردار، ص ۴۵.

[۹]. محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج ‏۵، ص ۱۲۵.

[۱۰]. خاطرات شهید عبدالحسین‌ برونسی، اطلاعات دریافتی از کنگره سرداران و ۲۳۰۰۰ شهید استان‌های خراسان.

[۱۱]. محمد بن حسین شریف الرضی، نهج البلاغه، نامه ۳۱.

[۱۲]. علی قائمی، خانواده و مشكلات اخلاقی كودكان، ص ۱۷.

[۱۳]. محمد محمدی ری‌شهری، ميزان الحكمه، ج ۱۰، ص ۷۲۱ .

[۱۴]. پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، «شهید زین‌الدین در کلام مادر قهرمان»، ۲۸/۰۷/۱۳۹۷، کد خبر: ۵۵۸۸۱.

https://hawzah.net/fa/Discussion/View/55881

[۱۵]. علی بن حسام‌الدین متقی هندی، كنز العمّال، ح ۴۵۴۰۹.

[۱۶]. علی قائمی، خانواده و مشكلات اخلاقی كودكان، ص ۳۳.

[۱۷]. مرتضی کرامتی، سربازان سردار، ص ۴۶.

[۱۸]. پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، «شهید زین‌الدین در کلام مادر قهرمان»، ۲۸/۰۷/۱۳۹۷، کد خبر: ۵۵۸۸۱.

https://hawzah.net/fa/Discussion/View/55881

[۱۹]. محمد بن حسن طوسی، الأمالی، ص ۵۱۸، ح ۱۱۳۵.

[۲۰]. پایگاه نوید شاهد، «شیوه تربیت فرزند از زبان مادر شهید محمدرضا شمس‌الدین»، ۲۰/۱۱/۱۳۹۶، کد خبر: ۴۲۱۳۶۷.

https://semnan.navideshahed.com/fa/news/421367

[۲۱]. پایگاه اطلاع‌رسانی گلزار شهدای تهران، «۳۰ سال است دوشنبه و پنج‌شنبه مهمان پسرم هستم»، ۲۰/۰۹/۱۳۹۸، کد خبر: ۸۸۹۶۱.

https://www.yashahid.com/30/88961

[۲۲]. جلیل صفری، «تأثیرنقش فرهنگ ایثار و شهادت بر ارتقای معنوی بسیجیان»، مجله حصون، ص۱۱۰.

[۲۳]. پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، «شهید زین‌الدین در کلام مادر قهرمان»، ۲۸/۰۷/۱۳۹۷، کد خبر: ۵۵۸۸۱.

 https://hawzah.net/fa/Discussion/View/55881

فهرست منابع

کتب

انصاریان، حسین، نظام خانواده در اسلام، قم: انتشارات ام ابيها۳، ۱۳۷۹ش.
شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، چاپ اول، قم: مشهور، ۱۳۷۹ش.
طوسی، محمد بن حسن، الأمالی، چاپ اول، قم: دار الثقافه، ۱۴۱۴ق.
قائمی، علی، خانواده و مشكلات اخلاقی كودكان: خانواده و مشكلات اخلاقی كودكان، تهران: انتشارات اميری، ۱۳۶۹ش.
کرامتی، مرتضی، سربازان سردار (شجاعت ها و رشادتهای سردار قاسم سلیمانی و شهدای مدافع حرم)، قم: انتشارات سه نقطه، ۱۳۹۵ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه سيد جواد مصطفوی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل‌بيت:، ۱۳۴۸ق.
مقتی هندی، علی بن حسام‌الدین، كنز العمّال،
محمودیان، حسین، دانش خانواده، تهران: انتشارات سمت، ۱۳۸۳ش.
محمدی ری‌شهری، محمد، ميزان الحكمه، قم: انتشارات دفتر تبليغات اسلامی، ۱۳۷۱ش.
نوری، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت: مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
مقالات و پایگاه‌ها

پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، «شهید زین‌الدین در کلام مادر قهرمان»، ۲۸/۰۷/۱۳۹۷، کد خبر: ۵۵۸۸۱.
پایگاه اطلاع‌رسانی گلزار شهدای تهران، «۳۰ سال است دوشنبه و پنج‌شنبه مهمان پسرم هستم»، ۲۰/۰۹/۱۳۹۸، کد خبر: ۸۸۹۶۱.
پایگاه نوید شاهد، «شیوه تربیت فرزند از زبان مادر شهید محمدرضا شمس‌الدین»، ۲۰/۱۱/۱۳۹۶، کد خبر: ۴۲۱۳۶۷.
پایگاه نوید شاهد، «عوامل مؤثر بر پدیدآیی و گسترش فرهنگ ایثار و شهادت»، ۱۲/۱۰/۱۳۸۶، کد خبر: ۸۷۷۲۲.
خاطرات شهید عبدالحسین‌ برونسی، اطلاعات دریافتی از کنگره سرداران و ۲۳۰۰۰ شهید استان‌های خراسان.
صفری، جلیل، «تأثیر نقش فرهنگ ایثار و شهادت بر ارتقای معنوی بسیجیان»، مجله حصون، آذر و دی ۱۳۸۹، شماره ۲۷، ص ۱۱۳ ـ ۱۰۰.