توحید در قرآن(بخش دوم)
شنبه 16 بهمن 1400 8:04 PM
بنام خدا
در این‌جا ما می‌بینیم آفرینش خلقت برای حقانیت خدا و پیامبر و دین خدا نشانه‌های روشنی هستند. آیه یعنی نشانه‌های روشن، یعنی وقتی هر عقلی به این جهان با این نظم پیچیده نگاه می‌کند پی می‌برد که خدا وجود دارد، دیگر نیازی به این نیست که ما برای برهان اول، برهان دوم و… وقتی بگذاریم آن هم براهین سختی که خیلی از انسان‌ها متوجه آن نمی‌شوند و مبادی بسیار طولانی دارد. یعنی یکی از مسائلی که پیرامون خداوند در قرآن بیان می‌شود، آیات و نشانه‌های الهی در نظام خلقت است و عقل از این طریق به راحتی به وجود خالق پی می‌برد و البته قرآن هم مثل همین آیه اشاراتی دارد. در جایی دیگر می‌فرماید:
﴿وَ فی خَلْقِکُمْ وَ ما یَبُثُّ مِنْ دابَّهٍ آیاتٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ﴾ 6
و در آفرینش شما و آنچه از جنبندگان منتشر و پراکنده مى کند، براى اهل یقین نشانه هایى هست.
این آیه هم به سیر آفاقی و هم به سیر انفسی می‌پردازد: اگر به خودتان مراجعه کنید این نشانه‌ها و آیات را خواهید دید و اگر به موجودات و جنبندگان دیگر نگاه کنید که خداوند آنها را در عالم پراکنده است، می‌توانید نشانه‌ها را ببینید، البته مردمی که یقین دارند؛ یعنی اهل یقین و اهل دقت و توجه هستند و می‌خواهند به یقین برسند نه کسانی که اساساً دغدغهٔ این مباحث را ندارند و حاضر نیستند در این موضوعات فکر کنند.
جالب است بدانیم قرآن در پاسخ کافران که نسبت به تعالیم پیامبران تردید داشتند، می‌فرماید: مگر دربارهٔ خدا که پدیدآورندهٔ آسمان‌ها و زمین است تردیدی وجود دارد؟
﴿أَ لَمْ یَأْتِکُمْ نَبَؤُاْ الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَ عَادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِینَ مِن بَعْدِهِمْ لَا یَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُم بِالْبَیِّنَتِ فَرَدُّواْ أَیْدِیَهُمْ فىِ أَفْوَاهِهِمْ وَ قَالُواْ إِنَّا کَفَرْنَا بِمَا أُرْسِلْتُم بِهِ وَ إِنَّا لَفِى شَکٍّ مِّمَّا تَدْعُونَنَا إِلَیْهِ مُرِیبٍ* قَالَتْ رُسُلُهُمْ أَ فىِ اللَّهِ شَکٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْض﴾ 7
آیا خبر [پندآموز] کسانى که پیش از شما بودند، به شما نرسیده؟ [خبرِ] قوم نوح و عاد و ثمود و آنان که پس از ایشان بودند که جز خدا از آنان آگاه نیست، پیامبرانشان براى آنان دلایل روشن آوردند، ولى آنان دستهایشان را [به عنوان اعتراض و استهزاء] در دهانهایشان بردند و گفتند: مسلماً ما به آن رسالتى که شما به آن فرستاده شدهاید، کافریم و نسبت به آنچه ما را به آن دعوت مىکنید، به شدت در شک و تردیدیم* پیامبرانشان گفتند: آیا در خدا که آفریننده آسمان‌ها و زمین است، شکى هست؟
کفار میگفتند: در مورد آنچه شما به آن دعوت می‌کنید شک داریم، پیامبران برای پاسخ به شک و تردید کفار از خدا شروع می‌کردند و میگفتند: «أَ فِی اللَّهِ شَکٌّ» آیا در خدا شکی وجود دارد؟ «فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» آفرینندهٔ آسمان‌ها و زمین. هر انسان عاقل و متفکری با توجه به اطراف خود، متوجه می‌شود که این آسمان‌ها و زمین یک آفریننده دارد، پس شکی وجود ندارد.
در واقع علت این‌که شکی وجود ندارد این است که مطلب از نظر عقل روشن است، نیازی به بحث درباره وجود خدا نیست. پس این سه آیه بیانگر روشن بودن نشانه‌هایی از وجود خداوند است که جایی برای هیچ شکی باقی نمی‌گذارد. نشانه‌های که در آسمان‌ها و زمین و انسان و همهٔ موجودات عالم است. یعنی مباحث توحیدی در قرآن بر اساس روشن بودن دلایل عقلی بر وجود خدا شکل گرفته و از این رو نیازی به بحث مستقل و مفصل در این باره وجود ندارد.
البته باید به این نکته توجه داشت این‌که گفته می‌شود، از نظر عقل وجود خدا روشن است، این برای صاحبان عقل و خرد است؛ یعنی کسانی که تفکر و تعقل می‌کنند. قرآن کریم می‌فرماید:
﴿إِنَّ فی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِاوّلی الْأَلْبابِ﴾ 8
یقیناً در آفرینش آسمان‌ها و زمین، و آمد و رفت شب و روز، نشانه هایى [بر توحید، ربوبیت و قدرت خدا] براى خردمندان است.
﴿الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیَمًا وَ قُعُودًا وَ عَلىَ جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فىِ خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَکَ فَقِنَا عَذَابَ النَّار ﴾ 9
خردمندانی که همواره خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده یاد مىکنند، و پیوسته در آفرینش آسمان‌ها و زمین مىاندیشند، [و از عمق قلب همراه با زبان مى گویند:] پروردگارا! این [جهان با عظمت] را بیهوده نیافریدى، تو از هر عیب و نقصى منزه و پاکى پس ما را از عذاب آتش نگاه دار.
پس در خلقت خداوند آیه و نشانه هست اما برای چه کسانی؟ «لَآیاتٍ لِاولی الْأَلْبابِ» کسانی که صاحبان عقل هستند و «یَتَفَکَّرُونَ» تفکر می‌کنند. در منطق قرآن و روایات آمده است کسی که عقل خود را به کار می‌گیرد عاقل محسوب می‌شود، چون همهٔ انسان‌ها عقل دارند، اصلاً عقل ملاک تکلیف است اما این‌که می‌گوید: صاحبان خرد یعنی آن کسانی که از خرد استفاده می‌کنند.
پس کسی که عقل خود را به کار بگیرد و تفکّر کند برای او روشن است که این آسمان‌ها و زمین مبدأ عالِم، یگانه و قادری دارد و از این رو است که بررسی آیات مربوط به توحید در قرآن نشان می‌دهد که قرآن براهین زیادی را به شکل برهان اوّل و دوّم که در فلسفه مطرح می‌شود، بیان نکرده است.
در قرآن در مورد وجود خداوند آیاتی هست، امّا به تفصیل وارد مباحث خداشناسی به معنای اثبات وجود خدا نمی‌شود، و بیشتر به مباحث لزوم عبادت خدا، نفی شریک، ربوبیّت خدا، صفات خدا و اثبات نبوّت از طریق معجزات اشاره می‌کند.
بنابراین مباحث توحید در قرآن مانند علوم فلسفی و کلامی نیست که از اثبات وجود خداوند آغاز شود و وجود خداوند اصلی ثابت شده است؛ سه دلیل برای این موضوع بیان شد؛ یکی این‌که عموم انسان‌ها حتی مخالفان انبیاء خدا را قبول داشتند. دوّم این که فطرت خداشناسی در همهٔ انسان ها وجود دارد و سوّم این که عقل انسان‌ها به روشنی می‌تواند به خدا برسد؛ لذا قرآن به صورت اجمالی این مباحث را بیان کرده مباحث بعدی را بیشتر مورد تأکید قرار داده است که اختلافی بوده و عدّه‌ای قبول کردند و عدّه‌ای قبول نکردند.
6· سورهٔ جاثیه، آیهٔ 4.
7· سورهٔ ابراهیم، آیهٔ ۹ و 10.
8· سورهٔ آل عمران، آیهٔ 190.
9· سورهٔ آلعمران، آیهٔ ۱۹۱.
