احکام فاطمیه

«عزاداری» در فرهنگ شیعه، یک پدیده مذهبی و اعتقادی است. ظاهر این امر گرچه همان سوگ و عزاست اما مفاهیم و پیام های دیگری را هم درون خود دارد. پیام ولایت پذیری و اطاعت، همراهی و محبت، تجدید بیعت و اعتقاد عملی به امر به معروف و نهی از منکر. این برنامه در میان شیعیانِ هر یک از کشورهای اسلامی ویژگى های منحصر به فردی دارد.

عزاداری در لغت به معنی همراهی و همدلی در اندوه دیگران است که به هنگام مرگ انسان ها مصداق مى یابد. اما شیعیان و محبّان اهل بیت علیهم السلام از این واژه مفهوم خاصی را برداشت کرده اند و به مرور زمان این اصطلاح نام مشخصی برای برپایی محافل یاد و نام مصائب اهل بیت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، به ویژه سید و سالار شهیدان حضرت حسین بن علی علیهما السلام شده است. از این رو می توان عزاداری را یک رسانه رسمی دانست که از آداب و رسوم و شعائر اجتماعی و مؤثر در میان شیعیان، به شمار می آید.

مراسم عزاداری در فرهنگ شیعی از همان ابتدا و به ویژه پس از حادثه کربلا برگزار شده است. بر مبنای اسناد تاریخی، اقدامات و سخنان حضرت زینب و امام سجاد علیهما السلام در کاروان اسیران کربلا، اولین برنامه های عزاداری است. بعد از آن در طول تاریخ عزاداری شیعیان به شکل های مختلف صورت گرفته است که در سده های گذشته تاریخ شیعه، دوران حکومت آل بویه را دوران رونق عزاداری بر مصائب اهل بیت دانسته اند. در تاریخ معاصر هم دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مهم ترین دوران رونق عزاداری برای همه مناسب های ماتم و عزای اهل بیت علیهم السلام است.

گرچه در همه ایام شهادت معصومان علیهم السلام مراسم ماتم و عزا برپا می شود، اما اوج عزاداری های شیعه در دهه اول ماه محرم هر سال است. این مراسم همچنین در دهه آخر ماه صفر و نیز مناسب های دیگر از جمله ایام شهادت حضرت زهرا سلام الله علیها هم از شکوه خاصی برخوردار است.

این برنامه که خود یک فرهنگ غنی و یک رسانه رسمی است، دارای آداب، رسوم و احکام خاصی است. اجتماع شیعیان در یک مراسم، محتوای برنامه ها، نحوه اجرای مراسم، حضور بانوان در اجتماعات و ده ها مسأله پیرامونی دیگر، باعث شده است که مجموعه ای از مطالب مرتبط با عزاداری مطرح و یا از محضر مراجع معظم تقلید و عالمان دینی پرسیده شود. بر این اساس، در این مجموعه، مهم ترین احکام شرعی پیرامون برگزاری مراسم عزاداری و سوالاتی که در این باره از محضر مراجع معظم تقلید شده است، بالاخص احکام و مسائل شرعی مربوط به ایام فاطمیه و عزای حضرت زهرا سلام الله علیها، از نظر می گذرد.

- ایام فاطمیه چه روزی است؟ محدوده آن تا چه روزی است؟ فاطمیه اول یا فاطمیه دوم است؟ آیا روزهای بین آنها (75 روز یا 95) روز منظور است؟

آیت الله خامنه ای: ایام فاطمیه، روز شهادت(13 جمادی الاول و 3 جمادی الثانی) و یکی دو روز قبل و یکی دو روز بعد آن است.[1]

- بهترین ایام جهت عزاداری برای آن حضرت چه روز هایی است و بهترین نوع عزاداری در این شهادت عظمی چیست؟

آیت الله صافی گلپایگانی: آنچه بیشتر مورد توجه علماء واقع شده است فاطمیه اول و فاطمیه دوّم در ماه جمادی الاول و جمادی الثانی است. شایسته است که شیعیان از روز سیزدهم جمادی الاول تا سوم جمادی الثانی سوگوار و با انجام مراسم عزاداری آن حضرت، ارادت و مودت خود را به اهل بیت اظهار و از انجام مراسمی که موجب وهن مراسم شهادت آن حضرت است اجتناب کنند.[2]

- احتراماً محدوده دو دهه فاطمیه را بیان فرمایید.

آیت الله مکارم شیرازی: سه روز 13 و 14 و 15 جمادی الاول و سه روز 1و 2 و 3 جمادی الثانی بنابر معمول به «فاطمیه» اختصاص دارد.[3]

- ایام فاطمیه اول و دوم چه روزهای است؟

 آیت الله نوری همدانی: روز 13 و 14 و 15 جمادی الأولی فاطمیه اول است. و نیز روز اول و دوم و سوم جمادی الثانیه فاطمیه دوم و ایام عزاداری شهادت صدیقه طاهره فاطمه زهرا علیها السلام می باشد.[4]
برپایی مراسم عزاداری در ایام فاطمیه

- آیا برپایی مراسم عزاداری در ایام فاطمیه با توجه به مخالفت برخی دستگاه های کشور جایز است؟

آیت الله مکارم شیرازی: هرگاه مراسم به شکلی برگزار گردد که باعث تفرقه صفوف مسلمین نگردد هیچ کس نباید مانع آن گردد و کسانی که مانع برگزاری می شوند تصورشان این است که بعضی از عزاداران شعارهای تندی بر ضد اهل سنت می دهند که در این شرایط باعث تفرقه است.[5]

- توصیه معظم له در این ایام کرونایی و شیوع بیماری، برای برگزاری مراسم ایام فاطمیه چیست؟

آیت الله مکارم شیرازی: انتظار می رود اگرچه به دلیل شیوع بیماری کرونا و لزوم رعایت شیوه نامه های بهداشتی، برگزاری مجالس فاطمیه همانند سال های گذشته ممکن نبوده، اما تجلیل این ایام نباید مورد کمترین غفلت قرار گیرد و لازم است که از همه راه های ممکن برای تعظیم شعائر فاطمی استفاده کرد؛ به ویژه با اقامه روضه های خانگی و استفاده از فضای مجازی؛ و به این نکته نیز توجه شود که ایام فاطمیه اول در شکوه و عظمت خود نباید کمتر از ایام فاطمیه دوم باشد که بحمدالله هر ساله پر رونق و باشکوه برگزار می شود.[6]

استحباب عزاداری ایام فاطمیه

- آیا شرکت در مراسم عزاداری ایام فاطمیه مستحب است؟

آیت الله خامنه ای: به طور کلی هر عملی که موجب تعظیم شعائر دینی باشد، دارای اجر و ثواب است.[7]

- عزاداری برای اهل بیت (علیهم السلام) که به صورت جلسات هفتگی برگزار می شود، چه حکمی دارد؟

آیت الله خامنه ای: به طور کلی، عزاداری برای اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام)، امری مطلوب و مورد تأکید ائمه(علیهم السلام) است.[8]
ایام جانسوز فاطمیه علیهاالسلام

آیت الله صافی گلپایگانی: امروز، شیعیان و علاقمندان آن حضرت، با برپایی مراسم عزاداری با رعایت اصول بهداشتی، عظمت و شکوه مراسم فاطمی را به جهانیان نشان داده و دفاع از مقام شامخ ولایت و امامت و پیروی از آن حضرت را افتخار خود می دانند و با توسّل به حضرات معصومین علیهم السلام به ویژه حضرت زهرای مرضیه سلام الله علیها و قرائت حدیث شریف کساء و دعای توسّل، از خداوند متعال مسئلت نمایند.[9]

گرامیداشت فاطمیه

آیت الله صافی گلپایگانی: اقامه عزای امّ الائمّه النّجباء (سلام الله علیهم) و گرامی داشت و تکریم ایّام مقدّس فاطمیّه، بی شک مصداق بارز تعظیم شعائر الهی است.[10]

آیت الله صافی گلپایگانی: گرامی داشت فاطمیه و مواضع فاطمه، سیره فاطمه، زهد فاطمه، عبادت فاطمه، علم و حکمت فاطمه باید همیشه جزء برنامه ها باشد و در سخنرانی ها، تألیفات و در هر فرصت مناسب باید آن را بازگو کرد.[11]

آیت الله وحید خراسانی: همان طوری که اسلام و خاتم النبیین وابسته به سیدالشهداست مذهب و أمیرالمؤمنین وابسته به صدیقه کبری است تضعیف شعائر فاطمیه خیانت به مذهب و جنایت به أمیرالمؤمنین است.[12]
روز شهادت حضرت زهرا(س)

آیت الله وحید خراسانی: ان شاء الله ایام فاطمیه را جامعه شیعه گرامی بدارند. روز شهادت حضرت زهرا (سلام الله علیها) روز رحلت خاتم (صلی الله علیه وآله) است...این قضیه وظیفه همه روحانیت و شیعه و هیئات است که اجر رسالت را در روز شهادت حضرت زهرا (سلام الله علیها) ادا کنند. [13]

برپایی عزای فاطمیه

- نظر مبارک حضرت عالی برای برپایی عزای فاطمیه چیست؟ و تکلیف ما در اقامه عزای حضرت زهرا(س) چیست؟

آیت الله وحید خراسانی: فاطمیه نباید تعطیل شود و باید به بهترین وجه اقامه گردد، ولیکن با رعایت جهات بهداشتی و آنچه متخصصین امر توصیه می کنند.[14]

- این که سه دهه فاطمیه داریم آیا بر اساس سند های شیعی می باشد؟ آیا اینکه می گویند دهه فاطمیه 45 روزه ای نداریم چقدر صحت دارد؟ معیار شروع دهه فاطمیه چه زمانی است؟ قبل از شهادت یا بعد از روز شهادت شروع می شود؟

آیت الله مکارم شیرازی: در مورد سالروز شهادت حضرت زهرا (سلام الله علیها) دو روایت است یکی اینکه ایشان 75 روز بعد از رحلت پیغمبر اکرم (ص) به شهادت رسیدند که می شود 13 جمادی الاول و دیگری اینکه 95 روز بعد از رحلت پیغمبر به شهادت رسیدند که می شود 3 جمادی الثانی و طول این 20 روز را ایام فاطمیه نامیده اند.[15]

بلند گریه کردن

- آیا بلند گریه کردن اشکالى دارد؟

آیت الله مکارم شیرازی: ما خودمان کراراً بلند گریه مى کنیم، ولى از صورت متعارف خارج نشود.[16]

تسبیحات حضرت زهرا(سلام الله علیها)

- آیا در تعقیبات نماز، تسبیحات حضرت زهرا (سلام الله علیها) را باید بلافاصله بعد از نماز بگوییم یا فاصله بین نماز و تسبیحات آن حضرت اشکال ندارد؟

آیت الله خامنه ای: تعقیبات نماز که از جمله بهترین آنها تسبیحات حضرت زهرا(سلام الله علیها) است، باید بعد از فراغ از نماز واجب یا مستحب، متصل به نماز انجام شود به گونه ای که عرفا تعقیبات آن نماز محسوب شود، و اگر بین نماز و تسبیحات حضرت زهرا(سلام الله علیها) تعقیبات دیگری مانند ذکر و دعا فاصله شود، اشکال ندارد.[17]
تعبیر سیده النساء العالمین برای حضرت زهرا (س)

- چرا حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها را سیده النساء العالمین می دانیم؟ چرا که در قرآن از او نامی نیامده است در حالی که در قرآن از حضرت مریم به این عنوان یاد شده است و ما او را منحصر به زمان خودش می دانیم؟

آیت الله مکارم شیرازی: این تعبیر در برخی از روایات آمده است و سوره هل أتی و کوثر در واقع در شأن آن بزرگوار است و همچنین آیه تطهیر و مباهله.[18]
حدیث شریف کساء

- آیا حدیث شریف کساء را که از حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) نقل شده، حدیث معتبری می دانید؟ آیا نسبت دادن آن در حالت روزه به حضرت زهرای مرضیه(علیهاالسلام) جایز است؟

آیت الله خامنه ای: اگر نسبت دادن آن به صورت حکایت و نقل از کتاب هایی باشد که آن را نقل کرده اند، اشکال ندارد.[19]
نام مبارک حضرت زهرا(سلام الله علیها)

- آیا ذکر نام مبارک حضرت زهرا(سلام الله علیها) به عنوان یکی از ائمه مسلمانان در خطبه دوم نماز جمعه واجب است؟ یا این که واجب است ذکر نام آن حضرت به قصد استحباب باشد؟

آیت الله خامنه ای: عنوان ائمه مسلمین شامل حضرت زهرای مرضیه(سلام الله علیها) نمی شود و ذکر نام مبارک آن حضرت در خطبه نماز جمعه واجب نیست، ولی تبرک جستن به ذکر نام شریف آن حضرت اشکال ندارد، بلکه امری پسندیده و موجب اجر و ثواب است.[20]
توسل به حضرت زهرا سلام الله علیها در حال سجده

- آیا این که بعد از نماز حاجت، طبق نقل به سجده رفته و به حضرت زهرا(سلام الله علیها) توسل بجوییم، از نظر شرعی مشکلی ندارد؟

آیت الله خامنه ای: سجده برای غیر خدا جایز نیست، ولی توسل به اولیاء الهی و اهل بیت(علیهم السلام) در حال سجده اشکال ندارد و به معنای سجده برای غیر خداوند متعال نیست.[21]
آتش زدن درب خانه حضرت زهرا(سلام الله علیها)

- آیا در خانه حضرت زهرا (س) را آتش زدند یا شهادت ایشان طبق گفته برخی افسانه است؟

آیت الله مکارم شیرازی: آن حضرت به مرگ طبیعی از دنیا نرفتند.[22]

برهنه شدن در سینه زنی

- برهنه شدن در مراسم عزاداری و سینه زنی که در مساجد و حسینیه ها برگزار می شود، چه حکمی دارد؟ اگر از مراسم فیلم برداری شود و امکان سوء استفاده باشد، مساله چه حکمی دارد؟

آیت الله خامنه ای: اگر در معرض دید نامحرم باشد و یا خوف مفسده وجود داشته باشد در این صورت نباید با بدن برهنه سینه بزنند.[23]

امام خمینی(ره): اگر لخت شدن باعث مفسده نباشد، اشکال ندارد و بر زنان واجب است از نگاه کردن به بدن نامحرم اجتناب کنند.[24]

آیت الله مکارم شیرازی: درصورتی که زنان حضور داشته باشند این کار حرام است و اگر زنان هم نباشند اشکال دارد.[25]

آیت الله سیستانی: اشکال ندارد.[26]

- آیا برهنه شدن در عزاداری از مصادیق وهن مذهب محسوب می شود؟

آیت الله خامنه ای: مناسب است با لباس عزاداری انجام بگیرد.[27]

شور زنی

- سینه زنی به صورت تند و سریع (شور) که گاهی با حرکات شبیه رقص و حرکت شدید بدن (بالا و پایین پریدن) همراه است، چه حکمی دارد؟

آیت الله خامنه ای: شایسته است مؤمنان از هر کاری که مناسب با مجالس عزاداری حضرت سیدالشهداء (علیه السلام) نمی باشد، خودداری کنند و حرکات مذکور هم اگر موجب وهن مراسم عزاداری نشود، اشکال ندارد.[28]

- آیا هروله کردن (بالا و پایین پریدن) در عزاداری یا جشن یا حتی عزاداری امام حسین (ع) جایز است یا خیر؟

آیت الله سیستانی: اشکال ندارد.

- آیا گفتن اسم اهل بیت (علیهم السلام) به صورت تند و پشت سر هم در موقع سینه زنی و شور که معمولاً به صورت ناقص گفته می شود، جایز است؟ آیا نوعی بی احترامی به اهل بیت علیهم السلام محسوب می شود؟

آیت الله خامنه ای: فی نفسه اشکال ندارد، اما نباید به گونه­ای باشد که عرفا بی احترامی محسوب شود و تشخیص موضوع به عهده مکلف است.[29]

آیت الله مکارم شیرازی: باید از این گونه تکرار نام امام (ع) اجتناب کنند.[30]

آیت الله صافی گلپایگانی: اگر تلفظ به نحوی باشد که موجب هتک شود جایز نیست بلکه باید نام حضرت را به طور کامل ببرند.[31]

- اگر شخصی در مراسم عزاداری طوری سینه زنی کند که از خود بی خود شود و بی هوش شود، آیا این نوع عزاداری و سینه زنی، جایز است؟

آیت الله خامنه ای: فی نفسه اشکال ندارد. مگر اینکه در حال اختیار و عمداً کاری انجام دهد که برای بدن ضرر قابل توجه داشته باشد.[32]

برهنه شدن در سینه زنی

- برهنه شدن در مراسم عزاداری و سینه زنی که در مساجد و حسینیه ها برگزار می شود، چه حکمی دارد؟ اگر از مراسم فیلم برداری شود و امکان سوء استفاده باشد، مساله چه حکمی دارد؟

آیت الله خامنه ای: اگر در معرض دید نامحرم باشد و یا خوف مفسده وجود داشته باشد در این صورت نباید با بدن برهنه سینه بزنند.[33]

امام خمینی(ره): اگر لخت شدن باعث مفسده نباشد، اشکال ندارد و بر زنان واجب است از نگاه کردن به بدن نامحرم اجتناب کنند.[34]

آیت الله مکارم شیرازی: درصورتی که زنان حضور داشته باشند این کار حرام است و اگر زنان هم نباشند اشکال دارد.[35]

آیت الله سیستانی: اشکال ندارد.[36]

- آیا برهنه شدن در عزاداری از مصادیق وهن مذهب محسوب می شود؟

آیت الله خامنه ای: مناسب است با لباس عزاداری انجام بگیرد.[37]

شور زنی

- سینه زنی به صورت تند و سریع (شور) که گاهی با حرکات شبیه رقص و حرکت شدید بدن (بالا و پایین پریدن) همراه است، چه حکمی دارد؟

آیت الله خامنه ای: شایسته است مؤمنان از هر کاری که مناسب با مجالس عزاداری حضرت سیدالشهداء (علیه السلام) نمی باشد، خودداری کنند و حرکات مذکور هم اگر موجب وهن مراسم عزاداری نشود، اشکال ندارد.[38]

- آیا هروله کردن (بالا و پایین پریدن) در عزاداری یا جشن یا حتی عزاداری امام حسین (ع) جایز است یا خیر؟

آیت الله سیستانی: اشکال ندارد.

- آیا گفتن اسم اهل بیت (علیهم السلام) به صورت تند و پشت سر هم در موقع سینه زنی و شور که معمولاً به صورت ناقص گفته می شود، جایز است؟ آیا نوعی بی احترامی به اهل بیت علیهم السلام محسوب می شود؟

آیت الله خامنه ای: فی نفسه اشکال ندارد، اما نباید به گونه­ای باشد که عرفا بی احترامی محسوب شود و تشخیص موضوع به عهده مکلف است.[39]

آیت الله مکارم شیرازی: باید از این گونه تکرار نام امام (ع) اجتناب کنند.[40]

آیت الله صافی گلپایگانی: اگر تلفظ به نحوی باشد که موجب هتک شود جایز نیست بلکه باید نام حضرت را به طور کامل ببرند.[41]

- اگر شخصی در مراسم عزاداری طوری سینه زنی کند که از خود بی خود شود و بی هوش شود، آیا این نوع عزاداری و سینه زنی، جایز است؟

آیت الله خامنه ای: فی نفسه اشکال ندارد. مگر اینکه در حال اختیار و عمداً کاری انجام دهد که برای بدن ضرر قابل توجه داشته باشد.[42]

 

- آیا پوشیدن لباس مشکی در ایام فاطمیّه و ایام عزاداری اهل بیت معصومین(علیهم السلام) مکروه است؟

آیت الله خامنه ای: پوشیدن لباس مشکی در ایام عزای خاندان عصمت و طهارت(علیهم السلام) به منظور تعظیم شعائر الهی و اظهار حزن و اندوه، دارای اجر و ثواب است.[43]

آیت الله خامنه ای: پوشیدن لباس سیاه در عزای اهل بیت علیهم السلام مخصوصاً در عزای حضرت سیدالشهداء(علیه السلام) برای تعظیم شعائر و به عنوان اظهار تأثر مطلوب می باشد و در فرض سوال کراهت ندارد.[44]

- آیا پوشیدن لباس سیاه در ایام شهادت حضرت زهرا با توجه به وحدت و کراهت لباس سیاه جایز است؟

آیت الله خامنه ای: با توجه به این که پوشیدن لباس مشکی در ایام شهادت حضرات معصومین نوعی تعظیم شعائر الهی محسوب می شود کراهت ندارد.[45]

آیت الله مکارم شیرازی: هرگاه جنبه تعظیم شعایر داشته باشد رجحان دارد.[46]

- آیا نماز خواندن با لباس سیاهی که در ایام سوگواری و شهادت اهل بیت(علیهم السلام) پوشیده می شود، مکروه است؟

آیت الله خامنه ای: نماز با لباس سیاه مکروه است و در غیر نماز کراهتش ثابت نیست و پوشیدن لباس سیاه جهت اظهار حزن در ایام سوگواری اهل بیت علیهم السلام مستحسن است.[47]

- حکم لباس مشکی در دو ماه محرم و صفر چیست؟ مستحب است یا مکروه؟

آیت الله سیستانی: کار شایسته و پسندیده ای است و کراهت آن ثابت نیست.[48]

- بهترین سبک عزاداری برای خامس آل عبا، به نظر جناب عالی چگونه است؟   

آیت الله مظاهری: سیاه پوشیدن، سینه زدن، بر سر زدن و مانند اینها.[49]

چاپ اسماء متبرکه بر روی لباس

- آیا چاپ و نوشتن آیات قرآنی و اسامی معصومین(علیهم السلام) بر روی لباس مخصوصاً لباس مشکی، با توجه به اینکه در ایام عزاداری دست و بدن به آن برخورد می کند، جایز است؟ استفاده از این نوع لباس ها چه حکمی دارد؟

آیت الله خامنه ای: چاپ و نوشتن آیات قرآنی و اسمای جلاله و امثال آن اشکال ندارد، ولی بر کسی که به دستش می رسد واجب است که احکام شرعی آنها را رعایت نماید و از بی احترامی و نجس کردن و مس بدون وضوی آنها خودداری کنند.[50]

- آیا اوصاف الهی و القاب و کنیه پیامبران و چهارده معصوم(علیهم السلام) در حکم تماس با اسم ایشان محسوب می شود؟ یعنی بدون وضو و غسل نمی شود دست زد؟

آیت الله خامنه ای: مس اسماء و صفات مخصوص ذات باری تعالی بدون وضو حرام است، و به احتیاط واجب اسماء انبیای عظام و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام نیز حکم نام های خداوند متعال را دارد.[51]

پوشیدن لباس های شاد در ایام سوگواری

- پوشیدن لباس با رنگ روشن و شاد در ایام سوگواری و عزاداری اهل بیت علیهم السلام چه حکمی دارد؟

آیت الله خامنه ای: اگر به قصد توهین و بی احترامی نباشد و عرفاً هم توهین و سبک دانستن محسوب نشود، اشکال ندارد.[52]
 

پی نوشت ها:
[1] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.

[2] خبرگزاری صدا و سیما به نقل از پایگاه دفتر آیت الله صافی گلپایگانی.

[3] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.

[4] خبرگزاری تسنیم به نقل از پایگاه دفتر آیت الله نوری همدانی.

[5] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.

[6] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.

[7] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.

[8] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.

[9] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله صافی گلپایگانی.

[10] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله صافی گلپایگانی.

[11] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله صافی گلپایگانی.

[12] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله وحید خراسانی.

[13] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله وحید خراسانی.

[14] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله وحید خراسانی.

[15] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی .

[16] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.

[17] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.

[18] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.

[19] آیت الله خامنه ای، اجوبه الاستفتاات، س 829.

[20] آیت الله خامنه ای، اجوبه الاستفتائات، س 626.

[21] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.

[22] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی

[23] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.

[24] امام خمینی، استفتاءات، س 46.

[25] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.

[26] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله سیستانی.

[27] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.

[28] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.

[29] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.

[30] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.

[31] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله صافی گلپایگانی.

[32] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.

[33] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.

[34] امام خمینی، استفتاءات، س 46.

[35] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.

[36] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله سیستانی.

[37] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.

[38] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.

[39] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.

[40] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.

[41] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله صافی گلپایگانی.

[42] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبر

[43] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.

[44] پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه ای.

[45] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مکارم شیرازی.

[46] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مکارم شیرازی.

[47] پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه ای.

[48] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله سیستانی.

[49] پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مظاهری.

[50] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.

[51] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.

[52] پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.

منابع:

https://hawzah.net/fa/SpecialTopics/View/76958

https://hawzah.net/fa/SpecialTopics/View/76958/3480

https://hawzah.net/fa/SpecialTopics/View/76958/3481

https://hawzah.net/fa/SpecialTopics/View/76958/3482

https://hawzah.net/fa/SpecialTopics/View/76958/3483

https://hawzah.net/fa/SpecialTopics/View/76958/3484

https://hawzah.net/fa/SpecialTopics/View/76958/3485

https://hawzah.net/fa/SpecialTopics/View/76958/3486