درگز کجاست؟

زبان رایج در شهرستان و اکثر مناطق اطراف آن ترکی درگزی با لهجه خاص خود می‌باشد. پس از آن زبان کرمانجی که شاخه‌ای از زبان کردی بوده، میباشد و حتی در حدود پنجاه سال به قبل عده بسیار کمی به زبان کرمانجی تکلم میکردند، اما در حال حاضر جمعیت متکلم زبان کرمانجی بدلیل مهاجرت به داخل شهر بسیار زیاد شده است و بنابر مدارک و روایات نادرشاه افشار و اطرافیان ایشان به زبان ترکی گفتگو می‌نموده اند. شهرستان درگز طوایف مختلفی، چون ترک، کرد کرمانج، فارس، ترکمن و عرب را در خود دارد که هر یک در بین خود به زبان‌های خود گفتگو می‌کنند.

شهر درگز در فاصله ۲۵۸ کیلومتری مشهد و در طول جغرافیایی ۵۹ درجه و شش دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۷ درجه و ۲۶ دقیقه واقع است.

درگز که تا تهران ۱۱۵۰ و تا مشهد ۲۵۵ کیلومتر فاصله دارد از شمال به مرز ایران و ترکمنستان از مشرق و جنوب شرقی به مشهد از جنوب به چناران و از مغرب به قوچان محدود و مختصات آن ۳۷ درجه و ۳۶ دقیقه عرض شمالی و ۵۹ درجه و ۶ دقیقه طول شرقی است. از اماکن دیدنی این شهر می‌توان به آب گرم الله‌اکبر، پارک ملی تندوره، سایت موزه بندیان، هزار پله نادری و مقبره علامه شهرستانی اشاره کرد.

تاریخچه

درگز کنونی در سال ۱۳۲۹ ایجاد شد. شهرستان درگز در سال ۱۳۳۵ ضمیمه شهرستان قوچان گردید و مجدداً در سال ۱۳۳۹ به شهرستان درگز تبدیل شد.

شهر درگز پیش از این محمدآباد و محمدآباد ارباب نام داشت. دربارهٔ بنای شهر محمدآباد، یعنی درگز کنونی، آمده‌است: بیگلرخان، حکمران وقت درگز در دوران محمدشاه قاجار تصمیم می‌گیرد که جنگل و نیستانی را که در روستایی به نام «چَقر وارتیان» بود و مخفی‌گاه ترکمن در هجوم‌های همیشگی به درگز، بسوزاند و به‌جای آن شهری با نقشه امروزی بنا کند تا برای مرکزیت و حکومت‌نشینی نیز مناسب باشد. از این‌رو از محمدشاه قاجار پول و نیروی انسانی درخواست می‌کند. محمدشاه دستور می‌دهد حکمران بجنورد و قوچان و کلات به درگز رفته یاریگر بنای این شهر شوند. در نتیجه با همکاری آن‌ها و یاری اهالی درگز، شهر محمدآباد به سبک و سیاق نقشه عشق‌آباد پی‌ریزی می‌شود و به‌نام محمدشاه قاجار، محمدآباد نام می‌گیرد و پس از بنای کامل شهر، از ساکنان دستگرد نیز به شهر جدید منتقل می‌شوند.

موقعیت جغرافیایی

درگز در شمال استان خراسان قرار دارد که بین۲۹٫۵۸ تا۳۷٫۵۹طول جغرافیایی و ۴۳٫۳۷تا ۵۵٫۳۶عرض جغرافیایی واقع شده‌است. درگز در فاصله ۱۲۳ کیلومتری شهر قوچان و ۲۵۸ کیلومتری شهر مشهد قرار گرفته‌است. ارتفاع آن از سطح دریا ۴۸۰ متر می‌باشد.

منطقه در دوران باستان و کهن

شهر درگز، شهری با سابقه درخشان تاریخی، شهری که قبلاً به نام ابیورد معروف بوده و در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی به تعدادی از اندیشمندان و بزرگان برخورد می‌کنیم که عنوان ابیوردی را با خود داشته‌اند. شهری که خاوران نام داشته و از مناطق باستانی پارت‌های قدیم در خراسان بوده، در ۳ کیلومتری همین شهر آثار و بقایایی موجود است که به پنج هزار سال قبل از میلاد می‌رسد، یعنی سابقه شهرنشینی و مدنی درشهر درگز به حدود هفت هزار سال پیش می‌رسد، یعنی درگز وارث یک تمدن هفت هزار ساله می‌باشد. شهر و ناحیه درگز از دوران پیش از اسلام تاکنون داراگرد، نسیایا، آپاوارتاکن، باورد، ابیورد، اتک، نسایا، نسا، درون، خاوران و دریجز نامیده می‌شده‌است. ناحیه درگز در گذشته یکی از نقاط مهم باستانی پارت و خراسان بود که به موجب قرارداد ننگین آخال ۱۲۶۱ هـ. ش / ۱۸۸۲ م، کناره آباد و تاریخی آن، از تجن تا نزدیکی عشق آباد، از ایران جدا شده و جزء ترکمنستان گردید. دربارهٔ نامگذاری این شهرستان، تا کنون داوری‌های گوناگونی داده شده‌است. شماری گفته‌اند، چون در این ناحیه بیشه و درخت گز زیادی وجود داشته، به «دره گز» سرشناس شده‌است، که این نامگذاری درست نیست. داوری درست‌تر، از سده ۳ پ. م، یعنی زمان اشکانیان است. پس از آن که اشکانیان علیه سلوکیان برخاستند، اشک اول (ارشاک) در نبرد کشته شد، ولی برادرش تیرداد به پیروزی رسید و شهری به نام داراگرد، در پارتیای اصلی بنیاد گذارد. آپاوارتاکن، که بعضی آن را پارتیای اصلی و شماری پارتیای ویژه نوشته‌اند، به ناحیه شمال پارت گفته می‌شود. پیرنیا بر پایه نوشته‌های تاریخ و جغرافی نگاران پیشین، پارت اصلی را کوهستان و دشت کردان در خراسان و اترک و به بیان دیگر بین بیابان مشهد و کویر خوارزم دانسته‌است؛ بنابراین نواحی درگز، بجنورد، اسفراین، قوچان، شیروان و کلات در قلمرو پارت اصلی قرار داشته‌است. ایزیدورخارا کسی که در سده ۳ پ. م می‌زیست، محل شهر دارا را در شمال پارت تعیین کرده و به آن «آپاوارتانن» گفته‌اند. ژوستن (سده ۲ پ. م) محل این شهر را در دامنه کوه زاپاتنن و پلین، دانشمند رومی (سده ۱ پ. م) در دامنه کوه آپاوارتن دانسته‌اند. ژوستن، آپاروارتن، کوه ابیورد که در گذشته باورت / بااورت و سپس باورد می‌گفتند، دانسته‌است.

دائرةالمعارف اسلامی، ابیورد را سرزمین نیاکان اشکانی و محل شهر دارا را در آن جا تعیین کرده‌است؛ بنابراین بایستی شهر «دارا» در دامنه کوه‌های درگز قرار داشته باشد. از آن جا که به گفته پلوتارک و تأیید هارولد لمب، نویسنده کتاب قدم به قدم با اسکندر، دارا، آخرین پادشاه هخامنشی در این ناحیه کشته شده‌است، اشکانیان نام پایتخت نخستین خود را «داراگرد» نهاده‌اند. «گرد» در روزگار کهن، به معنای شهر بوده، واژگان سیاوش گرد، پیروزگرد، بروگرد (بروجرد)، بیژن‌گرد (بجنورد)، خسروگرد و… بیانگر نام سازنده و شهر است و داراگرد یعنی شهر دارا نیز روی همین معنا پدید آمده‌است. در روزگار ساسانیان تغییرات زیادی در حد و حدود شهر‌های این منطقه صورت می‌گیرد و ابیورد که شامل منطقه وسیعی بوده و تا دامنه کوه‌های درگز گسترده بوده‌است، مرکزیت پیدا می‌کند.

حاکم ابیورد را «بهمنه» می‌نامیدند که به صلح تسلیم مسلمانان شد. پس از تسلط اعراب این سرزمین یکی از پایگاه‌های مهم مسلمانان قرار گرفت. بعضی از محققان این چنین اظهار نظر کرده‌اند که در قلعه داراگرد که در زمان ساسانیان مرکز روحانیون زرتشتی و دارای ضرابخانه بوده‌است، در اواخر قرن اول هجری قمری سکه ضرب شده‌است. حدود منطقه ابیورد در این زمان از سرخس تا نسا گسترده بوده‌است. این سرزمین که در انتهای دشت قراقوم بر سر راه قبایل مختلف مهاجم دشت‌های داخلی آسیا در ابتدای اولین خطه جلگه‌های حاصلخیز خراسان قرار گرفته‌است، بنابر موقعیت طبیعی و نظامی از دیر باز محل کشمکش‌ها و زد و خورد‌های اقوام مختلف بوده‌است. با سقوط سامانیان دفاع ولایات شمالی ایران در برابر حملات چادرنشین‌ها به سستی گرایید و هجوم صحرانشینان آسیای مرکزی به خراسان فزونی گرفت.

لباس زنان قدیم درگز

به روزگار سلطان محمود غزنوی ترکمانان (غزان) به منطقه نسا و ابیورد و درگز هجوم آوردند و در این شهر‌ها سکنی گزیدند و ترکی شدن این نواحی آغاز گردید. محققان محلی دوران سلجوقیان و اوایل خوارزمشاهیان را دوره شکوفایی خاوران (ابیورد را از قرن ۴ به بعد خاوران می‌گفتند) نامیده‌اند، محمد شهرستانی، انوری ابیوردی، اسعد مهنه‌ای و … از این سرزمین برخاستند. به همت اینان خاوران یکی از مراکز علمی شد. به روزگار چنگیز، پسرش «تولی» ابیورد را تصرف کرد و به نهب و تاراج اهالی پرداخت و آن شهر زیبا را که در آن عالمی از عمارات موج می‌زد با خاک یکسان نمود و اکثر مردم را از دم تیغ گذراند. البته ابیورد در نهضت‌های شیعه که در اواخر دوران بنی امیه در سراسر خراسان صورت گرفته بود سهمی بزرگ داشته‌است و نیز در قیام‌های علیه حکام عباسی در قرن سوم هجری شرکت جستند. در زمان خلافت هارون ۱۸۵ ق. شخصی به نام ابوالخسیب بر ضد عباسیان و عامل آنان در خراسان قیام کرد و بر ابیورد تسلط پیدا کرد. این شهر با این همه عظمت و بزرگی پس از هجوم مغولان و بعد از او تیمور رونق خود را از دست داد و از اواخر قرن هشتم که شهر‌ها و آبادی‌های این منطقه مورد تجاوز و اشغال ازبکان قرار گرفت دوران قدرت آن شروع گردید.

در اوایل عصر افشاری ساختن مسجد بزرگی در مولود آباد و برخی ساختمان‌ها در شهر نشانی از گسترش و رونق درگز می‌باشد، ولی ویرانی‌هایی که ناشی از تهاجمات اقوام همسایه بود، همراه با عدم توجه حکومت مرکزی و خصوصاً جدایی قسمت آباد و تاریخی آن (با ۹ هزار خانوار جمعیت و ۲۴ شهرک و روستا) که نام ابیورد را نیز با خود دارد، توانائی‌های این شهر را به فراموشی سپرد. اکنون اندک آثار به جا مانده در شهر درگز مربوط به حاشیه باز یکی از دامنه کوه‌های هزار مسجد (درگز فعلی) می‌باشد. در حالیکه آثار تاریخی بی نظیری از دوره اشکانیان و دوران اسلامی در آن سوی مرز‌ها قرارگرفته است.

درگز کنونی در سال ۱۳۲۹ تشکیل شد.

در مورد درگز و گذشته اش!

در مورد نامگذاری این شهر باستانی صحبت‌های زیادی شده است. برخی اعتقاد دارند به خاطر وفور تعداد درخت گز در این منطقه، به آن «دره گز» هم می‌گویند. اما نقل قول صحیح تر، به سده سوم پیش از میلاد برمی گردد. یعنی زمانی که اشکانیان بر علیه سلوکیان قیام کردند. اشک اول در یک نبرد کشته شد، اما برادرش تیرداد زنده ماند و به پیروزی رسید. او بود که شهری به نام «داراگر» در پارتیای اصلی ساخت که از ریشه کلمه «دارا»، آخرین پادشاه هخامنشی کشته شده در این محل گرفته شده است. نام‌های دیگری که برای آن ذکر شده شامل: دارا گرد، دارا گرذ، نیسایا، آپاوارتاکن، باورود، ابیورد، اتک، نسایا، نسا، درون، خاوران و دریجز می‌شود. به نظر می‌رسد که نام «داراگر» به مرور زمان به درگز تبدیل شده است. این شهر پایتخت حکومت پارت به حساب می‌آمده است که محل دقیق ترش در نزدیکی دامنه کوه‌های درگز بوده است. درگز، محل تولد نادرشاه افشار هم هست و در روزگار تولد او، بسیار هم آباد بوده است. اما بعد‌ها که تکه و ترکمان با نادرشاه به مشکل می‌خورند، آن را با خاک یکسان می‌کنند تا انتقام مبارزات بزرگ نادرشاه را گرفته باشند. این شهر به روزگار قاجاریان که می‌رسد این شهر به نام «نسایا» یا «ابیورد» گفته می‌شود. حکومت پهلوی اول آن را به محمدآباد و درجز هم نامیده است، اما کم کم واژه فارسی آن، یعنی درگز، جایگزین تمام نام‌های قبلی این شهر باستانی می‌شود.
بیشتر آثاری که از این شهر باستانی باقی مانده، مربوط به دوره افشاریه و نادرشاه است. یکی از آنها، کلات مستحکم نادری است که در نزدیکی نوار مرزی فعلی ساخته شده است. یکی دیگر از آثار باقی مانده از نادرشاه هم پلکان نادری است که ویژگی سیاسی داشته است. این شهر باستانی در نزدیکی مرز ایران و ترکمنستان فعلی قرار گرفته است و به همین دلیل، دارای اهمیت نظامی و سیاسی نیز هست. درگز در حال حاضر، یک شهر آباد و متوسط به حساب می‌آید و در شمال استان خراسان فعلی قرار دارد. به همین دلیل است که نادرشاه در مشهد و در نزدیکی زادگاه اصلی اش به خاک سپرده شده است!

دیدنی‌های شهر باستانی درگز

مقبره صید علیخان درگزی

در دوران مشروطه، شاعر و سیاستمدار بزرگی به نام صید علیخان درگزی در این شهر می‌زیسته است. او اولین بانی تشکل فرهنگی و اصلاح طلبی خراسان آن زمان بوده که به اصحاب سراچه معروف بوده است. عجیب هم نیست که در حال حاضر، آرامگاه او در یک قبرستان متروکه در حاشیه خیابان رضوان درگز قرار دارد.

محوطه باستانی بندیان

در سال ۱۳۶۹ و زمانی که زمین‌های کشاورزی در حال تسطیح بودند، کشف شده است. بزرگترین اثر گچ بری یافته شده دوران ساسانی در این جا پیدا شده است. از سال ۱۳۷۳ تاکنون تا به امروز، محققان در محوطه باستانی بندیان مشغول حفاری و باستان شناسی هستند. برج خاموشی نیز در این محوطه قرار گرفته است! از دوره ساسانیان، گچ کاری‌های زیبایی در آتشکده دیده می‌شود که موضوعات آن‌ها به پادشاهان آن زمان باز می‌گردد. در بین آنها، پیروزی بهرام پنجم بر پادشاه هپتالیان، مراسم مذهبی در حضور آناهیتا، معرفی افراد به شاه، صحنه ضیافت تاج بخشی به شاه دیده می‌شود. آتشدانی زیبا هم به همراه پنج کتیبه به خط پهلوی در محراب آن قرار گرفته است!

پارک ملی تندوره

یکی از بهترین زیستگاه‌های جانوران وحشی به ویژه قوچ و میش و اوریال، این پارک ملی تندوره است و یکی از ۲۳ پارک ملی کشور به حساب می‌آید. به لحاظ نمونه‌های برجسته‌ای که از مناظر طبیعی و حیوانات وحشی دارد، تحت حفاظت سازمان محیط زیست است. تندوره در یک منطقه کوهستانی و در نزدیکی مرکز ترکمنستان ساخته شده است. صخره‌ها و تپه ماهور‌های متعدد، و دره‌های عمیق و پوشیده از گیاهان، از ویژگی‌های این پارک به حساب می‌آید.

یارم تپه

به زبان محلی به این منطقه، یارم تپه هم می‌گویند. نشانه‌هایی از سکونت اقوام ماقبل تاریخ و روزگار شهر باستانی درگز در این منطقه دیده می‌شود. تمدن یارم تپه، معرف تمدن شمال شرق ایران است، اما هنوز مطالعه کافی روی آن انجام نشده است. نقوش روی برخی از سفال‌های این شهر باستانی، منحصر به فرد هستند و ویژگی‌های آن مربوط به همین منطقه می‌شود. این تپه تاریخی در حدود ۵۰۰ متری غرب بندیان و در مجاورت رود درونگر قرار دارد. نبود شکل و نظم خاصی در یارم تپه نشان می‌دهد که اقوام بسیار مختلفی در این جا زندگی می‌کرده اند که از پنج هزار سال پیش تا اواخر دوره ساسانی اینجا ساکن بوده اند.

قدمگاه

شمال غربی شهر درگز و مقابل تپه باستانی صاحبجان، آرامگاه و بقعه سید ابراهیم فرزند سید محمد قرار گرفته است. تصویر یک شانه روی سنگ قبری سیمانی حک شده است که درکنارش عبارت «آرامگاه سید ابراهیم ولد سید محمد» نوشته شده است. مکانی مذهبی که چندان مورد توجه قرار نگرفته است.

دره چهلمیر

دره چهلمیر یکی از بخش‌های معروف پارک ملی تندوره است که در بالا ذکر شد. این دره در بخش شرقی پارک قرار دارد و بهترین تفرجگاه مردم شهر درگز مخصوصاً در شهر تابستان به حساب می‌آید. اگر در این فصل سری به این دره بزنید، احتمالاً خانواده‌های زیادی را در حال پیک نیک و گشت و گذار می‌بینید!

قبرستان گبر‌ها

طبق آن چه در منابع کهن گفته شده، قدمت این قبرستان گبر‌ها و محوطه آن، به حدود قرن ششم تا نهم هجری و دوران حکومت ایلخانی برمی گردد. در زمان ایلخانان، گروهی از زرتشتیان به درگز مهاجرت کرده اند و در روستا‌های جلفا و خیر آباد مرکزی و پالکانلو ساکن شده ا. ند. در متون قدیمی به زرتشتیان و مغ ها، به اصطلاح گبر‌ها گفته می‌شده است و نام این منطقه از شهر باستانی، احتمالاً به همین دلیل گبر‌ها گفته شده است. قبرستان آن‌ها نیز روی تپه‌ای در نزدیکی محل زندگی شان قرار گرفته است.

بقعه علامه شهرستانی

این مزار و آرامگاه که در این شهر قرار دارد، منسوب به مدفن علامه شهرستانی است. تبحر او در علم کلام اصول، تفسیر و حدیث و فلسفه و ادب بوده و از دانشمندان زمان خود به حساب می‌آمده است. از او، رساله‌ها و کتاب‌های زیادی به جای مانده است.

حمام جشن آباد

این حمام در بیست کیلومتری خارج از شهر و در جاده شمال غربی شهرستان درگز واقع شده است. حمام جشن آباد در روستایی به همین اسم و از توابع دهستان و شهرستان بخش نوخندان قرار دارد و به قدمت آن، بر طبق اسنادی که موجود است، به دوره قاجاریه برمی گردد. این حمام، به همت شخصی به نام حاج حیدر حیدری ساخته شده است، اما برای استفاده عموم توسط اهالی روستا خریداری شده است.

تفرجگاه امام قنبر

این تفرجگاه به چشمه‌های آب گرم معدنی اش معروف است و اهمیت ویژه‌ای برای مردم منطقه دارد. این چشمه ها، که دارای خواص دارویی هستند، در میان ارتفاعات الله اکبر و در نزدیکی روستای داغدار قرار دارد. چشم انداز‌ها و مناظر طبیعی اطراف آن، درخت‌ها و نهر و رودخانه‌هایی که در مسیر دیده می‌شوند، به لذت سفر می‌افزایند.

پلکان نادری بازمانده از نادرشاه

یکی از میراث‌های نادرشاه افشار در این شهر باستانی، همین پلکان نادری است. نادرشاه که زاده همین شهر باستانی بوده است، به دلیل صعب العبور بودن کوه ها، پلکانی برای گذر دادن تجهیزات و افرادش به شهر‌های دیگر در ارتفاعات الله اکبر ایجاد کرده است. ساخت این پلکان که عزم و اراده نادرشاه را نشان می‌دهد، مدت زیادی زمان برده، اما بالاخره آن را تمام کرده است. این پلکان، در حال حاضر در کنار شوسه نزدیک روستای کپکان راهی قرار دارد که حدود ۵۵ خم و ۹۰۰ پله روی آن، با سنگ تراشی ایجاد شده است که نشانه عظمت کار نادرشاه در این منطقه است. هر پله سه متر عرض و سی متر طول دارد و ارتفاع ان‌ها هم ۱۳ سانتی متر است. در کمرگاه پلکان، سه کتیبه دیده می‌شود که به سختی قابل خواندن است و به نظر می‌رسد در دوره نادرشاه حک شده و مربوط به همین پلکان است.

آرامگاه صید علی خان درگزی:

صید علی خان درگزی از شعرای معروف متاخر و استاد ادیب نیشابوری وملک الشعرای بهار می‌باشد که از بنیان گزاران مکتب ادبی واجتماعی وسیاسی معروف واصحاب سراچه بود. آرامگاه رو به ویرانی شاعر و استاد گرانمایه که به سبک ابنیه دوره قاجار ساخته شده در گورستان قدیمی شهر می‌باشد.

غار قزلق:

از نمونه غارهای این منطقه غاز قزلق یا غار دیو است که در ۲۲ کیلومتری جنوب شرقی درگز بعد از روستای قزلق در نیمه راه ارتفاعات شازی وکانی گاز قرار دارد واز محل‌های اعتقادی و دیدنی درگز است که دارای ۳ درب ورودی در کف دره ونیمه‌های بلند می‌باشد.

طول غار حدود یکصد کیلومتر دارای دو دالان می‌باشد. نوع غار از غار‌های آهکی است که احتمالا در دوران عصر حجر مورد استفاده انسانی بوده است.

غار شادمینه (شادمهنه):

واقع در ۱۶ کیلومتری غرب درگز در ۳۰۰ متری علامه شهرستانی که بقایای دژ نظامی مربوط به قرن پنجم ودوره سلجوقی می‌باشد.

موزه حیات وحش:

این موزه درچهل کیلو متری جنوب غربی شهرستان درگز درپارک ملی تندوره (چهلمیر) قرار دارد.