اهمیت خانواده در اسلام
خانواده، اجتماع کوچکی است که اجتماعات بزرگ تر در آن نهفته است. از این رو، هر گونه کردار نیک یا بد خانوادگی در سوق دادن اجتماع به نیکی یا بدی مؤثر است. جامعه ای که برای تربیت اجتماعی افراد اهتمام می ورزد، اولین اقدام پرورشی خود را از خانواده آغاز می کند. با نگاهی گذرا به آموزه های اسلام، درمی یابیم که این دین فطری تا چه حد خانواده را با اهمیت دانسته و با تعیین حقوقی همه جانبه، در رشد و حفاظت از آن کوشیده و حس مسئولیت را در آن برانگیخته است. در این نهاد مقدس، به طور کلی سه نوع مسئولیت وجود دارد: مسئولیت همسران در قبال یکدیگر؛ مسئولیت والدین در برابر فرزندان و مسئولیت فرزندان در برابر والدین.
پیام متن:
1. انواع مسئولیت ها در خانواده؛
2. اهمیت بخشی اسلام به نهاد خانواده.
احترام متقابل و ایجاد محبت؛ یکی از مسئولیت های همسران در قبال یکدیگر
سنگ نخستین بنای مقدس خانواده، با پیوند زن و شوهر نهاده می شود و در نتیجه، اولین مسئولیت نیز از همین پیوند و رابطه شکل می گیرد. زن و شوهر به محض پیوند مشترک، مسئولیت هایی برایشان به وجود می آید که اگر به درستی عمل کنند، محیط خانواده و در نتیجه اجتماع، یکپارچه لبریز صفا و صمیمیت می شود و رنگ معنویت به خود می گیرد. اگر زن و شوهر به یکدیگر مهر بورزند، خانه به محیطی امن و آرام و مناسب برای رشد و کمال خود و فرزندان تبدیل خواهد شد. همه دستورهایی که در اسلام درباره چگونگی صدا کردن یکدیگر، سلام کردن، پیشباز و بدرقه رفتن، خداحافظی کردن، غذای خوب پختن، ایراد نگرفتن از کارهای یکدیگر، تمیزی و نظافت، زینت و خودآرایی، سپاس و قدردانی از یکدیگر، عیب پوشی، تبسم و خوش رویی، خوش زبانی و مسائل دیگری از این قبیل به ما رسیده است، به منظور ایجاد محبت و تحکیم روابط خانوادگی است. امام صادق علیه السلام در سخنی زیبا فرمود: «کوشش در زیاد کردن محبت به همسر، در حقیقت کوشش برای افزودن مراتب ایمانی است.» حتی تأکید شده است که این محبت را اظهار کنید و بر زبان آورید، در این صورت است که هرگز از یادشان نمی رود.
پیام متن:
توجه به دستورهای اسلام برای ایجاد محبت و تحکیم مبانی و روابط خانوادگی.
عفو و گذشت، از دیگر مسئولیت های همسران
زن و شوهر در ابتدای زندگی، یکدیگر را محک می زنند. از این رو، به شکل ظریفی کردارهای هم را زیرنظر دارند. از آنجا که هر دو بشر هستند، مسلما دچار اشتباه هایی می شوند و اگر گذشت و چشم پوشی نکنند، اختلاف ها و درگیری ها سر می گیرد و کم کم به جای احترام، اهانت و در عوض محبت، قهر و کینه نمود می یابد. نتیجه این بی گذشتی، سستی ارکان خانواده و تربیت فرزندانی ناهنجار و پرمشکل است. پس، اگر همسران محبت و احترام را می خواهند، باید از همان ابتدای زندگی مشترک شان بکوشند که روحیه عفو و گذشت را در خود تقویت کنند و در حقیقت، صاحب این کلید مشکل گشای زندگی شوند. بنابراین، اگر همسران عزت و سربلندی خانواده را خواستارند، باید عفو و گذشت پیشه کنند؛ چراکه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز فرموده است:
علیکم بالعفو لا یَزیدُ الْعبدَ اِلّا عِزّا فَتَعافَوا یُعِزُّکُمُ اللّه ُ.
بر شما باد که عفو و گذشت داشته باشید، زیرا عفو موجب عزت بنده است. یکدیگر را عفو کنید تا خدا شما را عزیز کند.
پیام متن:
عفو در خانواده، مایه عزت و سربلندی و وسیله ای برای تحکیم مودت و تثبیت خانواده.
پای بندی به معنویت و رعایت احساسات یکدیگر، از مسئولیت های همسران
زن و شوهر در بسیاری زمینه های جسمی و روانی با هم متفاوتند. از این رو، در نوع احساسات هم تفاوت دارند. این دوگانگی احساس را می توان در عشق ورزی و علاقه، خواسته ها و ایده ئال ها، انتخاب الگوها، واکنش های گوناگون در موقعیت های اجتماعی، میزان پای بندی به آداب و رسوم و مسائلی این گونه، به خوبی مشاهده کرد.
پس بر مرد و زن لازم است که هم از اختلاف احساسات آگاهی داشته باشند و هم به آن احترام بگذارند و در صدد جریحه دار کردن آن برنیایند؛ زیرا بیشتر درگیری های خانوادگی ناشی از رعایت نکردن احساسات است. اعتقاد به معنویت و حفظ همیشگی آن نیز از مسئولیت های مهم خانوادگی است. زن و مرد چه در دورانی که هنوز فرزندی ندارند و چه زمانی که فرزندان به گرمی و صمیمیت محفل شان می افزایند، باید بکوشند فضای معنوی خوبی را در خانه حاکم کنند تا در این فضای معنوی هم اطرافیان و هم فرزندان که به دنیا می آیند، با دیدن این الگوها به خوبی رشد کنند؛ زیرا داشتن الگو مؤثرترین و طبیعی ترین وسیله برای انتقال ارزش های اخلاقی و فرهنگی است.
پیام متن:
1. آگاهی و احترام زن و شوهر به احساسات یکدیگر.
2. حاکم کردن فضای معنوی در محیط خانه.
مسئولیت والدین در برابر فرزندان
فرزند، نعمتی است که خداوند متعال به والدین عطا می کند. در روایت های معصومان علیهم السلام از فرزند به برکت، گلی از گل های بهشت و جگرگوشه مؤمن تعبیر شده است. از حسن بصری نقل شده است که می گفت: «فرزند چیزی است که اگر زنده بماند، رنجورم می کند و چون بمیرد، مرگش بی تاب و توانم می سازد.» چون این سخن به گوش امام سجاد علیه السلام رسید، فرمود:
به خدا قسم، دروغ گفت. فرزند بهترین نعمت است. اگر بماند، دعایی است حاضر؛ یعنی دعایش در حق والدین مستجاب است و چون بمیرد، شفاعت کننده ای است که انسان او را پیشاپیش می فرستد.
پس، والدین باید شکر این نعمت را به جای آورند، بدین صورت که مسئولیت هایی را که در برابر فرزندان دارند، انجام دهند. برخی به اشتباه می پندارند که فقط والدین بر گردن فرزند حق دارند و برای فرزندان هیچ حقی نیست. ابو رافع روزی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله پرسید: «مگر فرزندان بر ما حقی دارند، همان گونه که ما بر آنها حق داریم؟» فرمود: «آری و آن گاه حقوقی را برشمرد».
پیام متن:
1. فرزند، مهم ترین نعمت برای والدین.
2. توجه به حقوق دو طرفه والدین و فرزندان.
مراقبت های اولیه والدین از فرزندان
مسئولیت پدر و مادر در تربیت فرزندان، از هنگام انتخاب همسر و نیز از زمان انعقاد نطفه و سپس دوران بارداری آغاز می شود. مروری کوتاه بر دستورهای اسلام در این باره، اهمیت نهاد خانواده را در این مکتب نشان می دهد. پیشوایان معصوم ما برای داشتن فرزند خوب ابتدا به گزینش همسر شایسته تأکید کرده اند. رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرمود:
أُنْظُرْ فی أَیِّ شَی ءٍ تَضَعُ وَلَدَکَ فَاِنَّ الْعِرْقَ دَسّاسٌّ.
ببین نطفه خود را در چه محلی قرار می دهی، زیرا رگ و ریشه خانوادگی بر فرزندان اثر می گذارد.
محمد حنفیه، فرزند امام علی علیه السلام است وی در جنگ جمل پرچم دار لشکر بود. علی علیه السلام به او فرمان حمله داد، محمد حنفیه حمله کرد، ولی دشمن با ضربت تیر جلوی او را گرفت و او از پیشروی بازماند. حضرت خود را به او رساند و فرمود: از ضربه های دشمن مترس و حمله کن. وی قدری پیشروی کرد، ولی باز متوقف شد. امام علی علیه السلام از ضعف فرزندش سخت آزرده خاطر شد، نزدیک آمد و با قبضه شمشیر به دوش وی کوبید و فرمود: این ترس را از مادرت به ارث برده ای.
امام علی علیه السلام آن چنان به این مهم توجه داشت که به برادرش عقیل سفارش کرد زنی شجاع و نیرومند برایش انتخاب کند تا از او فرزندانی شجاع به دنیا آید. عقیل، از طایفه بنی کلاب زنی را با این اوصاف برای امیرالمؤمنین علی علیه السلام خواستگاری کرد که بعدها او را «ام البنین» خواندند و قمر بنی هاشم، حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام در دامان او پرورش یافت. البته پس از گزینش همسر مناسب، مراقبت های لازم در هنگام انعقاد نطفه و نیز دوران بارداری، از مسئولیت های زیربنایی والدین به شمار می آید.
پیام متن:
1. تأثیر خصلت ها و ویژگی والدین بر فرزند.
2. دقت در گزینش همسر.
تربیت صحیح اسلامی
مسئولیت اساسی والدین در برابر فرزندان، تربیت صحیح است. هر چند تربیت، خود واژه ای عالی است که همه کردارها و فعالیت های والدین را در تمامی زمینه ها شامل می شود، منظور ما در اینجا آراستن فرزند به آداب اسلامی است. این مهم، از پیش از انعقاد نطفه آغاز می شود و در دوران بارداری، زمان تولد و دوران کودکی و دوره های پس از آن ادامه می یابد. این مسئولیت به اندازه ای با اهمیت است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:
لَأِنْ یُؤدِّبُ اَحَدُکم وَلدَه خیرٌ لَه مِنْ أن یَتَصدَّقَ بِنِصْفِ صالحِ کلِّ یَوْم.
اگر هر یک از شما به تربیت فرزند خود بپردازد، برای او نیکوتر از آن است که هر روز نیمی از درآمد خود را در راه خدا صدقه بدهد.
همچنین ایوب بن موسی، از نبی خدا صلی الله علیه و آله روایت می کند: «ما نَحلُ والِدٍ أَفْضَلُ مِن أَدَبِ حَسَنٍ؛ هیچ هدیه ای از طرف پدر به پسر، بهتر از حُسن ادب و تربیت نیکو نیست».
والدین با تربیت صحیح، بهترین میراث را برای فرزندان خود بر جای می گذارند، چرا که بنا به فرمایش پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله : «ما وَرَّثَ والِدٌ ولَدَهُ أَفْضَلَ مِنْ أدَبٍ؛ هیچ میراثی از ادب و تربیت صحیح برای فرزند بهتر نیست».
پیام متن:
1. ارزش تربیت فرزندان، بیش از انفاق در راه خدا.
2. تربیت صحیح، بهترین میراث فرزندان.
تغذیه حلال و مناسب
همگان بر این نکته آگاهند که تغذیه کافی و مناسب در رشد انسان، به ویژه کودکان مؤثر است. از این رو، می کوشند انواع ویتامین ها و مواد نیرودهنده لازم را برای بدن تأمین کنند. اسلام نیز بر این مسئله تأکید و نقش تغذیه را گوشزد کرده است. روایت های بسیاری از پیشوایان معصوم علیهم السلام در این زمینه به ما رسیده است و بر اساس آنها کتاب های سودمندی درباره خواص گیاهان، خوردنی ها و آشامیدنی ها نوشته شده است. در کنار اینها اسلام به یک نکته مهم دیگر هم اشاره کرده است که بسیاری، از آن غافل هستند و آن «تغذیه حلال» است. آری، لقمه حلال کمک مؤثری به سالم سازی روح و آماده کردن آن برای درک معارف الهی می کند. بنابراین، والدین باید بکوشند از همان دوران شیرخوارگی، کودک را با غذای حلال پرورش دهند. همه تأکیدهایی که درباره انتخاب دایه شده، به خاطر تأثیر شیر بر تربیت است. امام صادق علیه السلام از حضرت علی علیه السلام روایت می کند:
تَخَیَّرُ و الِلْرِّضاعِ کَما تَتَخَیَّرُونَ لِلنّکاح فَاِنَّ الرِّضاعَ یُغَیِّرُ الطِّباعَ.
در امر دایه و شیردادن کودک دقت کنید و بهترین و سالم ترین افراد را انتخاب کنید، همچنان که در انتخاب همسر دقت می کنید؛ زیرا شیر دادن طبیعت کودک را تغییر می دهد.
تأثیر شیر پاک را می توان از روی داستانی از شیخ انصاری به خوبی مشاهده کرد. وقتی به مادر عفیفه و بزرگوار شیخ انصاری در داشتن چنین فرزندی تبریک می گویند و علت زهد و نبوغ علمی او را جویا می شوند، می گوید: چیزی نشده است، زیرا با آن زحمتی که در پرورش او به کار بردم، انتظار داشتم که به کمالات بیشتری برسد. گفتند: مگر چه کرده ای؟ جواب داد: من در تمام مدت دو سال شیرخوارگی اش هیچ گاه او را بی وضو شیر ندادم. بنابراین، با چنین مراقبتی که من از او به عمل آوردم، رسیدن به چنین مرتبه ای بعید نیست.
پیام متن:
1. تأثیر لقمه حلال بر سالم سازی روح و دست یابی به کمالات انسانی.
2. دقت در تغذیه حلال و حتی رعایت این امر در انتخاب دایه.
انتخاب نام نیک
معمولاً بر نوزاد نامی نهاده می شود که تا پایان عمر بدان خوانده می شود. نام های زیبا و با معنا و محتوای اسلامی، نشان دهنده شخصیت خانوادگی هر فرد است. بنابراین، پدر و مادر باید بر این مسئولیت خویش آگاه باشند و برای فرزندان خود نام های نیک انتخاب کنند. ابن عباس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمود: «حَقُّ الوَلَدِ عَلَی الْوالِدِ أَنْ یُحَسِّنَ اسْمَهُ وَ یُحَسِّنَ أَدَبَهُ؛ حق فرزند بر پدر آن است که نام خوبی بر او بگذارد و به بهترین شکل تربیتش کند».
امیرالمؤمنین علی علیه السلام از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله روایت می کند: «اولین هدیه ای که هر یک از شما به فرزندش می بخشد، نام خوب است. پس، بهترین نام را برای فرزند خود انتخاب کنید».
در اخبار اسلامی آمده است که روزی مردی در حالی که دست فرزندش را گرفته بود، به حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و پرسید: این فرزند من چه حقی بر من دارد؟ حضرت فرمود: نام خوبی برایش برگزینی و خوب تربیتش کنی و او را در جایگاهی نیکو قرار دهی.
پیام متن:
1. نام فرزندان، نشان دهنده شخصیت خانوادگی انسان ها.
2. توصیه بر انتخاب نام نیک.
سواد آموزی
مسئولیت دیگر والدین، سوادآموزی به فرزندان است. تلاش در ایجاد انگیزه برای آموختن، ویژگی ارزشمند و برجسته یک خانواده فرهنگی و رشدیافته است و این علاقه را باید والدین در فرزندان خود به وجود آورند. امیرمؤمنان علی علیه السلام فرمود: «مُرّوا اولادَکم بطلب العلم؛ فرزندانتان را به فراگیری دانش برانگیزید».
همچنین، در همین زمینه امام صادق علیه السلام می فرماید:
لقمان فرزندش را این گونه پند می داد که فرزندم! در روزها و شب ها و ساعت هایت سهمی برای آموختن علم قرار ده؛ زیرا هیچ از دست داده ای همانند از دست رفتن علم و دانش نیست.
در روایتی زیبا از پیامبر اکرم اسلام نیز آمده است:
از حقوقی که فرزند بر پدر دارد، سه چیز است: نام نیکی برای او انتخاب کند، خواندن و نوشتن یادش دهد و چون به سن بلوغ برسد، همسری برایش برگزیند.
پیام متن:
1. شوق و علاقه به دانش جویی، ویژگی مهم یک خانواده فرهنگی.
2. توصیه اسلام به علم آموزی و اختصاص بخشی از ساعت های زندگی به این امر.
مسئولیت فرزندان در برابر والدین
نکته اساسی در نهاد خانواده رعایت حقوقی است که پدر ومادر بر گردن فرزند دارند. بی شک، یکی از حقوق اساسی والدین، احترام به آنهاست. پدر و مادر در همه مراحل زندگی، از فرزندان خود توقع احترام دارند. قرآن کریم نیز به این امر بسیار اهمیت داده است. به گونه ای که در آیه ای، احسان به پدر و مادر را بعد از پرستش خدای یگانه ذکر فرموده است:
وَ قَضی رَبُّکَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیّاهُ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْسانًا إِمّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفِّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریمًا * وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانی صَغیرًا. (اسراء: 23 و 24)
پروردگارت مقرر داشت که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید. هرگاه تا [زمانی که] تو زنده هستی، هر دو یا یکی از آن دو سالخورده شوند، آنان را میازار به درشتی خطاب مکن حتی به آنان اف هم مگو و با آنان به اکرام سخن بگوی. در برابرشان از روی مهربانی سر تواضع فرود آور و بگو: ای پروردگار من، همچنان که مرا در خردی پرورش دادند، بر آنها رحمت آور.
در این آیه شریفه نکته های عمیق و آموزنده ای وجود دارد که با نگاه دقیق به آنها، حقوق والدین و منزلت آنان به خوبی آشکار می شود:
1. احترام و احسان به پدر و مادر رادر کنار پرستش خداوند ذکر فرموده و این نشان دهنده اهمیت بالای موضوع است.
2. به هیچ روی نباید والدین را اذیت کرد و سخنان آزاردهنده ای به آنان گفت.
3. هنگامی که سالخورده شدند و حوصله، توقع، روش و منش ودیگر خصوصیات اخلاقی آنان با شما سازگاری نداشت، نباید بی تاب و عصبی و کم حوصله شوید و حتی در این هنگام نباید به آنان «اف» بگویید.
4. در حضور والدین، کمال تواضع را داشته باشید. تعبیر قرآن در آیه گفته شده این است که در برابر آنان «خفض جناح» کنید. اگر شما پرنده ای را دنبال کنید، این پرنده تا آنجا که می تواند، بال می زند و فرار می کند و هرگاه نتوانست، بر زمین می دود، ولی اگر باز هم نتوانست برود، بال هایش را پهن می کند و تسلیم می شود، این حالت را «خفض جناح» می گویند؛ یعنی بال ها را به نشانه التماس، پهن کردن و تسلیم شدن.
5. در حق والدین دعا کردن و برای آنان طلب رحمت کردن.
این آموزه های مؤکد اسلامی، نشان از شکوه و قرب والدین در دین اسلام دارد. چه بسا فرزندانی که باخدمت به والدین، به سعادت دنیا و آخرت دست یافته اند و در مقابل، در طول تاریخ دیده می شود که عاقبت بی احترامی به پدر و مادر، عاق والدین بوده است که برای فرزندان بسیار شوم و نکبت بار است.
پیام متن:
1. احترام به والدین، مهم ترین مسئولیت فرزندان.
2. سفارش به احترام به پدر و مادر در قرآن، بعد از پرستش خدای یگانه.
3. عاقبت به خیری و بد عاقبتی، در پرتو خدمت یا بی توجهی به والدین.