سیستم عصبی کودک و به طور کلی انسان از مغز و نخاع (سیستم عصبی مرکزی) و اعصاب آن‌ها (سیستم عصبی محیطی) تشکیل شده است. مغز درون جمجمه و نخاع درون کانال ستون فقرات قرار گرفته است و این ساختارهای استخوانی از آن‌ها محافظت می‌کنند. علاوه بر حفاظت استخوانی مغز و نخاع، این دو بخش مهم سیستم عصبی با مایع مغزی-نخاعی نیز محافظت می‌شوند. این حفاظت مانند زمانی است که تخم‌مرغی در ظرفی پر از آب به حالت شناور رها شود. در اطراف مغز و نخاع، پرده‌های مننژ قرار گرفته‌اند که همانند سپر محافظی از آن‌ها حفاظت می‌کنند.
اعصاب مغزی و نخاعی از درون سوراخ‌های جمجمه و ستون فقرات خارج می‌شوند و به سمت عضلات، غدد و عروق بدن می‌روند. این اعصاب همچنین حس پوست و احشای داخلی بدن را به مغز و نخاع منتقل می‌کنند. هر دو قسمت سیستم عصبی (مرکزی و محیطی) در نوزادان و کودکان آسیب‌پذیر است و پس از تشخیص پزشک متخصص مغز و اعصاب اطفال، برای درمان توانبخشی به کلینیک‌های توانبخشی معرفی می‌شوند. معمولا از اولین سؤالاتی که والدین از متخصصان توانبخشی (کاردرمانی، فیزیوتراپی و گفتاردرمانی) می‌پرسند این است: «آیا مغز آسیب‌دیده کودک من خوب می‌شود؟» یا «آیا اختلال سیستم عصبی کودک من بهبود می‌یابد؟»
در پاسخ به این سؤالات، باید خیلی با احتیاط و دقت رفتار کرد. درمانگر باید دو نکته را برای والدین با دقت و وسواس زیاد توضیح دهد:
۱) انواع آسیب سیستم عصبی در کودکان،
۲) واکنش سیستم عصبی کودک پس از بروز آسیب.
در ادامه، ابتدا آسیب اعصاب مغزی و نخاعی توضیح داده می‌شود، سپس به توضیح آسیب مغز و نخاع پرداخته می‌شود.
آسیب سیستم عصبی محیطی
همان‌طور که پیشتر گفته شد، سیستم عصبی محیطی همان اعصابی است که از مغز و نخاع خارج می‌شود و به سمت عضلات و پوست بدن می‌رود. بیماری‌ها و آسیب‌های مختلفی، حین زایمان یا در سال‌های ابتدایی زندگی، اعصاب کودکان را تهدید می‌کنند. برای نمونه، از این بیماری‌ها می‌توان به فلج‌های عصبی حین زایمان یا سندرم‌های تخریب‌کننده غلاف میلین عصب مثل سندرم گیلن‌باره اشاره کرد.
به طور ساده، می‌توان اعصاب بدن را به لحاظ ساختار به سیم برق تشبیه کرد. سیم برق از دو قسمت تشکیل شده است:
- پوشش بیرونی سیم که مانند عایقی محافظ در اطراف رشته‌های مسی سیمهای برق قرار گرفته است و می‌توان آن را به غلاف میلین اطراف رشته‌های عصبی تشبیه کرد.
- رشته‌های مسی سیمهای برق که می‌توان آن‌ها را به رشته‌های عصبی تشبیه کرد که از مغز و نخاع منشاء می‌گیرند و به عضلات، پوست و اندام‌های داخلی بدن می‌روند.
در اختلال اعصاب بدن، هم غلاف میلین آن‌ها ممکن است آسیب ببیند و تخریب شود و هم رشته‌های عصبی که با غلاف احاطه شده‌اند ممکن است آسیب ببینند و اصطلاحا قطع شوند، مانند زمانی که عصبی با چاقو یا یک تکه شیشه قطع می‌شود.
انواع آسیب عصب محیطی
- تخریب غلاف عصب بدون آسیب رشته‌های عصبی مانند بیماری گیلن‌باره: در چنین مواقعی، معمولا پس از طی دوره حاد بیماری و با مصرف داروهای تجویزی پزشک و مراجعه به موقع به توانبخشی امکان بهبودی بیماری وجود دارد.
- آسیب رشته‌های عصبی بدون آسیب دیدن غلاف احاطه‌کننده آن مانند کشیدگی خفیف اعصاب بازو و دست حین زایمان یا هنگام تصادفات. در این شرایط، رشته‌های عصبی قطع‌شده، بعد از طی یک دوره زمانی، شروع به جوانه زدن می‌کنند و به سمت پوست، عضله یا اندام داخلی بدن رشد می‌کنند. با شروع به‌موقع توانبخشی، می‌توان رشد جوانه‌های عصبی را تسهیل کرد و از تحلیل عضلات بدون عصب تا زمان رشد مجدد اعصاب آن‌ها جلوگیری کرد.
- قطع عصب به صورتی که هم غلاف آن آسیب می‌بیند و هم رشته‌های عصبی قطع می‌شوند. در این‌گونه مواقع، جراح اعصاب باید دو بخش عصب بریده‌‌شده را کنار هم قرار دهد و به یکدیگر بخیه بزند تا رشته‌های عصبی مجددا جوانه بزنند و به غلاف‌های میلینی، که به‌تازگی تشکیل شده‌اند، وارد شوند. در آسیب‌های شدید اعصاب بازویی و دست‌ها حین زایمان، گاهی در نوزادان لازم می‌شود جراح اعصاب دو قسمت بریده را به یکدیگر بخیه بزند و کاردرمانی در اسرع وقت شروع شود. کاردرمانگر سعی می‌کند از کوتاه‌شدگی‌های عضلانی پیشگیری کند و حرکات مفاصل شانه، آرنج و دیگر مفاصل را به کودک آموزش دهد. او همچنین به رشد حرکتی کودک توجه دارد و سعی می‌کند مراحل رشد حرکتی مانند غلت زدن، چهار دست و پا رفتن، ایستادن و راه رفتن را در او ایجاد کند.
می‌توان گفت با مداخله به‌موقع پزشکی و توانبخشی تا حد زیادی می‌توان بر آسیب اعصاب محیطی بدن فائق آمد و پیش‌آگهی خوبی برای آن‌ها رقم زد.
آسیب سیستم عصبی مرکزی (مغز و نخاع)
مغز داخل جمجمه است و نخاع با مهره‌های ستون فقرات احاطه می‌شود. نخاع معمولا در اثر تصادفات، ضربات یا افتادن از بلندی در کودکان دچار آسیب می‌شود. مغز پیش از تولد (برای مثال، ضربه خوردن به شکم مادر یا تاثیر سموم واردشده به بدن مادر و تاثیر آن بر مغز جنین)، حین تولد (برای مثال، نرسیدن اکسیژن به مغز نوزاد) و بعد از تولد (ضربه خوردن به سر در اثر تصادفات و سقوط از بلندی) دچار آسیب می‌شود. نکته قابل تامل این است که سلول عصبی یا نورون، که واحد سازنده سیستم عصبی انسان است، پس از آسیب مغز و نخاع، در صورتی که شدت آسیب وارده زیاد باشد، دچار مرگ می‌شود و به طور کامل از بین می‌رود.
انواع آسیب نخاعی
ضربه به نخاع و کوفتگی آن
به دنبال ضربه به نخاع، معمولا پس از طی یک دوره زمانی و انجام توانبخشی منظم، می‌توان انتظار داشت درصد زیادی از آسیب وارده برطرف شود و کودک به زندگی مستقل خود بازگردد. اما اگر آسیب به سیستم عصبی کودک به صورت قطع ناقص یا کامل باشد، وضعیت متفاوت است. در قطع کامل، امکان بهبودی وجود ندارد و هرچه سطح آسیب نخاع بالاتر باشد، این حالت شدیدتر است.
با این حال، انجام توانبخشی ضرورت دارد. چرا که می‌توان با تقویت پتانسیل و توان باقی‌مانده در کودک به سمت استقلال او گام برداشت. برای مثال، فرض کنید کودکی در اثر قطع کامل نخاع در حد مهره‌های سینه‌ای دچار فلج پاها و بخشی از تنه شده است. در این کودک، می‌توان عضلات دستان او را تقویت کرد تا بتواند در هُل دادن ویلچر و حمل و نقل او مؤثر باشد. در صورتی که قطع نخاع به صورت ناقص باشد، وضعیت کودک بهتر است و با توانبخشی منظم، می‌توان به بهبود کیفیت زندگی او کمک کرد. باید خاطرنشان کرد در صورت قطع کامل یا ناقص نخاع، رشته‌های سلول‌های عصبی همانند آن چیزی که در اعصاب محیطی بدن رخ می‌دهد، جوانه نخواهد زد و رویش عصب رخ نخواهد داد.
قطع جزئی یا کامل نخاع
آسیب به سیستم عصبی کودک می‌تواند در زمان‌های مختلفی رخ دهد. یکی از شایع‌ترین آسیب‌های مغزی در کودکان بیماری فلج مغزی است. در این بیماری، بخش‌های مختلف مغز می‌توانند دچار شوند. این بخش ها عبارتند از قشر مخ، هسته‌های قاعده‌ای نیم‌کره‌های مغزی و مخچه. باید قبول کرد شنیدن واژه فلج مغزی و تشخیص آن در کودک برای والدین غالبا هولناک و نگران‌کننده است. آن‌ها فکر می‌کنند مغز کودکشان فلج شده است و فعالیت دیگری ندارد. اما در واقع، بخشی از مغز در اثر عوامل مختلف، که بعضا هم نامشخص باقی می‌مانند، دچار آسیب شده است.
با مداخله زودهنگام و کاردرمانی به‌موقع، می‌توان از دیگر نواحی مغز کمک گرفت. نواحی مجاور ناحیه آسیب‌دیده، می‌توانند برای قبول مسئولیت و انجام وظیفه ناحیه آسیب‌دیده به کار روند. بله، آسیب اولیه باقی مانده است و هرگز بهبود نمی‌یابد. ولی پتانسیل مغز بالاست و در صورت شروع به‌موقع کاردرمانی، می‌توان از دیگر نواحی مغز که سالم‌اند کمک گرفت.