به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، احترام گذاشتن به بزرگترها یکی از آدابی است که بزرگترها در هر خانواده باید از همان دوان خردسالی به فرزندان خود آموزش بدهند. رعایت این نوع ادب در وهله اول باید در رفتار و گفتار پدر و مادر مشاهده شود تا آن‌ها بتوانند از فرزندان خود انتظار احترام مقابل داشته باشند. به این مفهوم که والدین باید در سبک زندگی خود از یک سو ادب و احترام را در برابر افراد بزرگتر از خود رعایت کنند تا الگوی رفتاری برای فرزندان خو باشند و از سوی دیگر نسبت به فرزندان و کوچکترها هم برخوردی محترمانه داشته باشند. رعایت این نوع نکات در تربیت فرزندان می‌تواند اثری مثبت داشته باشد تا بزرگترهای هر خانواده از کوچکترها ادب و احترام را مشاهده کنند.
خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگویی که با دکتر ملیحه موسوی تهرانی، استاد حوزه و دانشگاه و کارشناس سبک زندگی انجام داده به بررسی موضوع احترام در تربیت فرزند پرداخته است. آن طور که این محقق اسلامی توضیح می‌دهد، گاهی اوقات لازم است که پدرها و مادرها در رفتار با فرزند خود جدیت داشته باشند و گاهی لازم است که نرم‌خو باشند. چراکه مهربانی کردن بیش از اندازه با کودک یا نوجوان، باعث می‌شود که فرزند احساس خودمحوری پیدا کند و به این صورت به سختی به پدر و مادر خود احترام می‌گذارد و از آن‌ها اطاعت می‌کند. همه این‌ها در حالی است که پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله رحمت خدا را برای پدر و مادری خواسته است که فرزند خود را برای نیکی کردن به خود یاری کنند و فرموده‌اند: «یا عَلی! رَحِمَ اللّه والِدَینَ حَمَلا وَلَدَهُما عَلی بِرِّهِما؛ ای علی! خداوند رحمت کند پدر و مادری را که فرزند خویش را بر نیکی کردن به خودشان یاری کنند.»
تشویق به‌جای اجبار
گاهی والدین و بزرگترهای خانواده برای اینکه احترام گذاشتن را به فرزند خود آموزش بدهند، متوسل به زور و اجبار و گاهی کتک زدن کودک می‌شوند. آیا این روش برای آموزش احترام گذاشتن به بزرگترها روش مناسبی در تربیت فرزند محسوب می‌شود و آیا به نتایج مطلوب و مورد نظر می‌رسد؟
برای اینکه کودک یا نوجوان یاد بگیرد که باید به دیگران و به خصوص به پدر و مادرش احترام بگذارد، شیوه‌های مختلف آموزشی وجود دارد. مثلاً می‌شود از طریق صحبت کردن او را به این کار تشویق کرد، می‌توان با جدیت یا حتی سرزنش او را به این کار وادار کرد.
اما اگر بخواهیم در تربیت فرزند از آموزه‌های دینی و اسلامی استفاده کنیم، باید سبک زندگی و احادیث نبی مکرم اسلام صلوات الله علیه و ائمه اطهار علیهم السلام را مورد بررسی قرار بدهیم. در همین مورد در کتاب غررالحکم روایتی به نقل از حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام نوشته شده مبنی بر اینکه آن حضرت فرموده‌اند: «لا أدَبَ مَعَ غَضَبٍ؛ با خشم، تربیت (ممکن) نیست.»
نمونه بارز این روایت در رفتار بعضی از بزرگترها دیده می‌شود. بعضی از پدرها و مادرها عادت کرده‌اند که هر موضوعی را که می‌خواهند به فرزند خود یاد بدهند، آن را به صورت دستوری بیان کنند. مثلاً با جدیت بگویند: «باید به پدر و مادرت احترام بگذاری.» باید توجه داشته باشیم که درست است که پدر و مادر به دلیل سرپرستی کودک، می‌توانند خواسته‌های خود را با اجبار به او تحمیل کنند و کودک یا نوجوان خود را وادار کنند تا مطابق میل آن‌ها رفتار کند، اما احترام گذاشتن موضوعی نیست که نوجوان با زور و اجبار آن را بپذیرد و انجام بدهد. به عبارت دیگر والدین می‌توانند فرزند خود را مجبور کنند تا خیلی از کارها را مطابق میل و خواسته آن‌ها انجام بدهد، اما نمی‌توانند او را وادار کنند تا به خودشان و یا بقیه مردم و بزرگترها احترام بگذارد.
به هر حال باید توجه داشت که احترام همیشه از طریق مهربانی کردن و خوش‌رفتاری به دست نمی‌آید.
همین‌طور است. گاهی اوقات لازم است که پدرها و مادرها در رفتار با فرزند خود جدیت داشته باشند و گاهی لازم است که نرم‌خو باشند. چراکه مهربانی کردن بیش از اندازه با کودک یا نوجوان، باعث می‌شود که فرزند احساس خودمحوری پیدا کند و به این صورت به سختی به پدر و مادر خود احترام می‌گذارد و از آن‌ها اطاعت می‌کند.
همه این‌ها در حالی است که پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله رحمت خدا را برای پدر و مادری خواسته است که فرزند خود را برای نیکی کردن به خود یاری کنند و فرموده‌اند: «یا عَلی! رَحِمَ اللّه والِدَینَ حَمَلا وَلَدَهُما عَلی بِرِّهِما؛ ای علی! خداوند رحمت کند پدر و مادری را که فرزند خویش را بر نیکی کردن به خودشان یاری کنند.»
تأکید اسلام بر ن خویی در تربیت فرزند
چطور والدین در برابر همه نوع رفتار فرزند خود نرم‌خو و خوش‌اخلاق باشند؟
یکی از اصول بسیار مهم تربیتی که در دین اسلام بسیار به آن توجه و تأکید شده، نرم‌خویی و ملاطفت است. قرآن کریم در آیه 159 سوره مبارکه آل‌عمران هم با صراحت به این نکته مهم اشاره کرده و خطاب به رسول مکرم اسلام صلی‌الله علیه و آله می‌فرماید: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَ لَوْ کنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِک...؛ به (برکت) رحمت الهی، در برابر آنان [= مردم] نرم (و مهربان) شدی. و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده میشدند.»
بر اساس این آیه شریفه، یکی از نکات مهم در تربیت، دوستی و نرم‌خویی در برابر سرکشی و درشت‌خویی است. بنابراین، کودکان هم در این مورد مانند بقیه افراد بزرگ‌سال واکنش نشان می‌دهند. اگر بزرگترها با خشونت و درشت‌خویی به کودک و نوجوان خود دستور بدهند که به آن‌ها احترام بگذارند طبیعتاً آن اندازه که در نظر دارند از طرف فرزند خود احترام نمی‌شوند. اما اگر همین خواسته، همراه با نرم‌خویی و ملاطفت مطرح شود کودک یا نوجوان بدون هیچ اکراه و اجباری، پدر و مادرش را محترم می‌داند و از آن‌ها اطاعت می‌کند.
اهمیت نرم‌خویی در تربیت تا اندازه‌ای است که رسول خدا صلی‌الله علیه و آله درباره آن فرموده‌اند: «اگر رفق و نرم‌خویی به صورت مخلوقی درمی‌آمد، می‌دیدی که در میان مخلوقات خدای عز و جل، زیباتر از آن وجود ندارد.»
به همین دلیل بوده که پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله و اهل بیت آن حضرت همیشه با مدارا و مهربانی با کودکان رفتار می‌کردند و به همین دلیل نه‌تنها در نزد بزرگان و حتی دشمنان خود، بلکه در نگاه کودکان هم محترم بودند. چون طبع انسان این گونه اقتضا می‌کند که در برابر نرمی و مهربانی سر فرود بیاورد و محترمانه رفتار کند، اما در مقابل سختی و خشونت سر باز بزند.
استفاده از یک روشی اساسی در تربیت فرزند
می‌دانیم که الگوهای رفتاری در تربیت فرزند نقش مهمی دارند. چگونه والدین و بزرگترهای خانواده از این قاعده برای آموزش احترام به فرزندان و کوچکترها استفاده کنند؟
فرزندان در کانون خانواده و تحت سرپرستی پدر و مادر و بزرگترهای خود رشد می‌کنند. در زمینه تربیت صحیح باید توجه داشت که کودک و نوجوان، خیلی از نکات تربیتی را از رفتار و کارهای والدین خود یاد می‌گیرد و همان‌ها را در رفتار خودش به نمایش می‌گذارد.
بنابراین اگر خانم یا آقایی بگوید «بارها به فرزندم گفته‌ام که به بزرگترها احترام بگذارد، اما او این کار را نمی‌کند» این فرد باید به رفتارهای خودش هم رجوع کند. اگر والدین و بزرگترها در خانواده به هم احترام بگذارند و رفتار محترمانه‌ای با هم داشته باشند، کودک هم به طور ناخودآگاه این موضوع را درک می‌کند که بزرگترها و اطرافیان محترم هستند. بنابراین دیگر کمتر نیازی احساس می‌شود که پدر و مادر به صورت زبانی احترام کردن را به او یاد بدهند.
در روایتی از پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله نقل شده است که آن حضرت فرمود: «حَقُّ الوَلَدِ عَلی والِدِهِ... أن یستَفرِهَ اُمَّهُ؛ حق فرزند بر پدر این است که مادر او را گرامی بدارد.» یکی از آثار اجرای این حق آن است که نه تنها کودک و نوجوان در این شرایط احساس امنیت و آرامش دارد، بلکه از پدر و مادر خود ادب و احترام گذاشتن به دیگران را یاد می‌گیرد.
به بیان دیگر، احترام به همسر از مواردی است که تأثیر مستقیمی بر تربیت فرزندان دارد. مشخص است خانمی که در خانه مورد احترام همسرش قرار بگیرد و از زحمات او قدردانی شود، آرامش بیشتری برای تربیت فرزندان خود خواهد داشت. از طرف دیگر وقتی مادر به پدر خانواده احترام بگذارد و او را عزیز و محترم بشمارد، فرزندان یاد می‌گیرند که والدین محترمی دارند و ادب را از خود آن‌ها یاد می‌گیرند و مانند خودشان با آن‌ها رفتار می‌کنند.
در غیر این صورت، اگر مردی به همسرش احترام نگذارد و یا خانمی با برخوردهای بدی با همسرش مواجه شود، کودک و نوجوان آن خانواده بی‌ادبی و پرخاشگری را یاد می‌گیرند. در این صورت والدین نمی‌توانند از آن‌ها انتظار احترام و اطاعت داشته باشند و یا آن‌ها را به این کار مجبور کنند.
احترام به کودک
آیا احترام گذاشتن والدین به فرزندان خود نیز در آموزه‌های اسلامی مورد اشاره قرار گرفته است؟
بله. به عنوان مثال رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله حدیثی را بیان فرموده‌اند که شرح آن در کتاب مکارم الاخلاق هم نوشته شده مبنی بر اینکه: «أکرِموا أولادَکم وَ أَحسِنوا آدابَهُم یغفَر لَکم؛ فرزندان خود را گرامی بدارید و خوب تربیتشان کنید تا گناهان شما آمرزیده شود.»
کودک در خانواده و در ارتباط با بزرگترها یاد می‌گیرد که به کسانی احترام بگذارد که به او احترام می‌گذارند. مشخص است وقتی کودک و نوجوان به کسی احترام می‌گذارند، او را هم بیشتر دوست دارند و هم بهتر و ساده‌تر از او اطاعت می‌کنند. درواقع او را به عنوان الگویی برای خود در نظر می‌گیرند و رفتارهایشان را شبیه به او می‌کنند.
در این شرایط اگر پدر و مادر بتوانند در عین اینکه با قاطعیت و مهربانی با فرزند خود رفتار می‌کنند، حرمت او را در سخن گفتن و رفتار با او حفظ کنند، کودک هم پدر و مادرش را به عنوان بهترین و بزرگترین الگو در زندگی برای خودش در نظر می‌گیرد و درنتیجه تحت هر شرایطی حرمت آن‌ها را حفظ می‌کند و از سرکشی و خودمحوری دوری می‌کند.
قاطعیت والدین در رفتار و تربیت
البته باید توجه داشت که گاهی لازم است پدر و مادر، کودک و نوجوان خود را محدود کنند و با قاطعیت با آن‌ها برخورد کنند. این قاطعیت هم چیزی جدا از رفتار محترمانه نباید باشد. در عین حال باید دانست که اگر پدر یا مادر به طور مداوم کودک یا نوجوان خود را سرزنش کند و اشتباهات و خطاهای او را بازگو کند و یا او را با هم‌سن‌هایش مقایسه کند، نه تنها نمی‌تواند او را فردی محترم بار بیاورد بلکه حتی نباید انتظار احترام دیدن از فرزندش را داشته باشد.
در همین مورد، بعضی از والدین بهانه بی‌احترامی و سرزنش مداوم فرزند خود را لوس نشدن او می‌دانند و می‌گویند «اگر به کودک یا نوجوانمان احترام بگذاریم، لوس می‌شود و دیگر به ما احترام نمی‌گذارد!» این طرز تفکر درست در مقابل سبک زندگی و دستورات ائمه اطهار علیهم السلام قرار دارد.
درواقع در مقابل این نظریه اشتباه، باید به سیره و سفارش رسول مکرم اسلام صلی‌الله علیه و آله مراجعه کرد. آن حضرت درباره آداب برخورد با فرزندان فرموده‌اند: «به فرزندان خود احترام کنید و با آداب و روش‌های پسندیده با آنان معاشرت کنید.»
احترام گذاشتن به شخصیت کودک و نوجوان نکته‌ای است که بارها و بارها در رفتار پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله دیده شده و آن حضرت از این طریق، حس اعتماد به نفس و ارزشمندی و خودباوری در وجود کودکان ایجاد می‌کرد و در عین حال آن حضرت همیشه به دلیل رفتار محترمانه خود، مورد احترام کودکان بود.
خشمت را غلاف کن
گاهی والدین با خشم و عصبانیت اقدام به تربیت فرزند خود می‌کنند و از او احترام می‌خواهند. آیا این روش صحیح است؟
در روایتی به نقل از امام صادق علیه السلام آمده است که آن حضرت فرمودند: «لایزالُ المُؤمِنُ یورِثُ أَهلَ بَیتِهِ العِلمَ وَ الدَبَ الصّالِحَ حَتّی یدخِلَهُمُ الجَنَّةَ جَمیعا؛ مؤمن همواره خانواده خود را از دانش و ادب شایسته بهره‌مند می‌سازد تا همه آنان را وارد بهشت کند.»
باید توجه داشت که بهره‌مند کردن همسر و فرزندان از دانش و ادب همیشه این طور اتفاق نمی‌افتد که اعضای خانواده دور هم بنشینند و درباره این موضوع گفت‌وگو کنند. همان طور که اشاره شد، پدر و مادر می‌توانند با رفتار خود بهترین الگو برای فرزند باشند و احترام گذاشتن را با اعمال و کارهای خود به او بیاموزند.
بزرگترهای هر خانواده به دلیل درگیر شدن با مسائل و مشکلاتی در خانه یا بیرون از خانه، دچار خستگی می‌شوند و ممکن است گاهی اوقات حوصله وقت گذاشتن، صحبت یا بازی کردن با کودک و نوجوان خود را نداشته باشند. حتی امکان دارد که در این شرایط، کودک از همه جا بی‌خبر دست به دامن مادرش شود که با او بازی کند و یا به پدر اصرار کند که او را به تفریح ببرد.
در چنین شرایطی والدین به‌جای دعوا کردن و پرخاشگری یا بی‌اعتنایی به کودک و نوجوان، می‌توانند آن‌ها را هم تا اندازه ای در جریان مشکلات و خستگی‌های جسمی خود قرار بدهند. مثلاً پدری که از کار روزانه با خستگی به خانه برگشته می‌تواند در برابر اصرار فرزندش به تفریح رفتن یا بازی کردن، بگوید: «من امروز خیلی خسته هستم. ای کاش مقداری رعایت حالم را بکنی تا مبادا حرفی بزنم که تو از من دلخور بشوی.»