به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش‌های خبری ایرنا، اعتماد اجتماعی یکی از مهمترین مؤلفه‌هایی است که به عنوان عنصر تشکیل دهنده سرمایه اجتماعی در جامعه در نظر گرفته شده است. به عبارت دیگر اعتماد اجتماعی هم به عنوان یک جز ذهنی، هم به عنوان علت و هم به عنوان پیامد و معلول سرمایه اجتماعی در نظر گرفته می‌شود.
اعتماد اجتماعی از شرایط و الزامات عمده و کلیدی برای موجودیت هر جامعه محسوب می‌شود و برای حل مسائل اجتماعی ضروری به نظر می‌رسد بطوری که باعث آرامش و امنیت روانی می‌گردد و برای حرکت موفقیت آمیز اقتصاد و افزایش مشروعیت نظام و توسعه سیاسی و اجتماعی ضرورت دارد. اما اینکه چگونه این امر می‌تواند در توسعه یافتگی جامعه نقش داشته باشد و از چه طرقی می‌توان میزان آن را افزود، خود جای بحث و بررسی دارد. به دلیل اهمیت موضوع پژوهشگر ایرنا با حامد دلپسند، جامعه شناس و مدرس دانشگاه به گفت و گو نشست.
اعتماد اجتماعی و رابطه آن با سرمایه اجتماعی
دلپسند در خصوص اعتماد اجتماعی و ارتباطش با سرمایه اجتماعی گفت: اعتماد اجتماعی در واقع یک اعتماد اجتماعی - فرهنگی است که در اصل ریشه در زمینه‌ها و آن تجارب اجتماعی – تاریخی هر جامعه‌ای دارد. یعنی در واقع یکی از ابعاد جدی سرمایه اجتماعی در هر جامعه‌ای است و زمانی که در آن جامعه و نظام هنجاری آن جامعه ریشه اش را مسجل کند و ریشه بدواند، تبدیل به یک عامل بسیار قدرتمند می‌شود که آثار و پیامدهای بسیار مثبتی را برای جامعه در سطوح مختلف می‌تواند داشته باشد.
وی افزود: طبیعتاً همین اعتماد اجتماعی جزو عنصرهای بسیار ضروری زندگی اجتماعی است. طبیعتاً در تمام سنجش‌های سرمایه اجتماعی و پژوهش‌های اجتماعی مثل ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان، یکی از متغیرهای کلیدی، بررسی مساله اعتماد اجتماعی در جامعه بوده که خودش وجوه مختلفی دارد. اعتماد می‌تواند بین شهری، اعتماد بین نهادی، اعتماد تعمیم یافته و یا اعتماد انتزاعی باشد. همه اینها تنوع گسترده‌ای از باب مفهومی اعتماد اجتماعی در جامعه است. طبیعتاً هر چه میزان اعتماد اجتماعی در جامعه بیشتر باشد و در بین افراد یک جامعه بالاتر باشد طبیعتاً سرمایه اجتماعی آن جامعه هم بالاتر است.
دلپسند افزود: متأسفانه در سال‌های اخیر طبق تحقیقات اجتماعی که صورت گرفته، کشور از نظر اعتماد اجتماعی دچار رکود نسبی شده یعنی شاخص‌های اعتماد اجتماعی به نصف کاهش پیدا کرده است.
اعتماد اجتماعی و رابطه اش با توسعه یافتگی و توسعه نیافتگی جوامع
دلپسند در خصوص اعتماد اجتماعی و رابطه اش با توسعه یافتگی کشورها گفت: می‌دانید که متغیرهای متعددی با اعتماد اجتماعی رابطه دارند و یکی از متغیرهای بسیار جدی که رابطه مستقیمی دارد، مشارکت اجتماعی است. در جامعه‌ای که مشارکت اجتماعی پایین‌تر باشد صرفاً امکان توسعه یافتگی از طرف نهادها امکانپذیر نخواهد بود. تجارب نشان می‌دهد کشورهایی که تجربه توسعه یافتگی زیادی دارند بالاترین میزان مشارکت اجتماعی در تمام عرصه‌ها داشتند که یکی از عناصر جدی این امر مساله اعتماد اجتماعی است. عنصر دیگر در واقع این است که اساساً خود اعتماد اجتماعی واسط مبادلات اجتماعی و تفکر اجتماعی است. طبیعتاً در کشورهایی که توسعه یافته هستند در تمام زمینه‌های رفتارهای شهروندان میزان بالایی از تعهد اجتماعی و مبادلات اجتماعی شفاف و متعهدانه وجود دارد. خب در این افراد حتی اعتماد اجتماعی با مشارکت سیاسی و اجتماعی رابطه مستقیم دارد. طبیعتاً جامعه‌ای که می‌خواهد توسعه یافته باشد یکی از ویژگی‌های کارکردی اش مشارکت سیاسی و اجتماعی در تمام ابعاد و افزایش اعتماد اجتماعی است.
وی افزود: بنابراین یکی از مواردی هم که اعتماد اجتماعی را کاهش می‌دهد همان بحث نابرابری اجتماعی است. به طبع وقتی که اعتماد اجتماعی در جامعه رشد می‌کند امید به آینده بیشتر می‌شود و همه اینها رابطه معناداری با اعتماد اجتماعی دارند. خب بر این اساس می‌توانیم بگوییم یکی از پیش زمینه‌های جدی و کارکردی برای توسعه جوامع هم از بعد اجتماعی و هم از بعد اقتصادی و همچنین از بعد فرهنگی، اعتماد اجتماعی است. شما در جامعه‌ای که اعتماد اجتماعی پایین باشد به راهکارهای علمی که متخصصان ارائه می‌دهند اعتماد نمی‌کنید.
کارکردها و کژکارکردهای اعتماد اجتماعی در جامعه
دلپسند در خصوص کارکردها و کژکارکردهای اعتماد اجتماعی در جامعه گفت: طبیعتاً همه متغیرهای اجتماعی کارکردهایی و البته کارکردهای پنهانی دارند. وقتی اعتماد اجتماعی در جامعه بالا باشد باعث پیوند اجتماعی می‌شود و اساساً وقتی پیوند اجتماعی در جامعه‌ای قوی باشد طبیعتاً یکی از کارکرد اعتماد اجتماعی در جامعه احساس امنیت است که در آن جامعه به وجود می‌آید. شما تصور کنید وقتی که به نهاد امنیتی در واقع پلیس در جامعه اعتماد وجود داشته باشد می‌بینید مردم اعتماد می‌کنند و احساس امنیت دارند ولی وقتی شما رفتارهای پلیس را در حوزه شهروندی ببینید خود این رفتارها خود به خود باعث کاهش اعتماد اجتماعی می‌شود.
وی افزود: یکی از کارکردهای پنهان همین کاهش اعتماد اجتماعی، عملکرد خدمات نهادها، سازمان‌ها، ارگان‌ها، مجریان قانون و… است که باعث کاهش اعتماد اجتماعی در جامعه می‌شوند. اگر دقت کنید همین عملکرد قانونی در مورد حجاب و… اگر منجر به چیزی شود که اعتماد اجتماعی شهروندان را رو به کاهش بگذارد خیلی عملکرد مثبتی نیست به همین خاطر بسیاری از سازمان‌ها و ارگان‌ها باید در راستای همین پیوند اجتماعی با جامعه و احساس امنیت در جامعه عمل کنند. طبیعتاً جامعه و نهادهای کارگزار در جامعه زمانی ذینفع خواهند بود که اعتماد اجتماعی شهروندان بالا باشد. مطمئناً هر جامعه‌ای که اعتماد اجتماعی شهروندانش را تحت تأثیر قرار دهد و عملکردش باعث کاهش اعتماد اجتماعی شود دقیقاً آن جامعه از هر نظر در همه حوزه هایش دچار خسران و ضرر خواهد بود که جبرانش بسیار زمان بر و هزینه بر خواهد بود.
راهکارهایی برای تقویت اعتماد عمومی در جامعه
دلپسند در خصوص راهکارهایی برای تقویت اعتماد عمومی در جامعه گفت: خب طبیعتاً اعتماد اجتماعی در جامعه رابطه مستقیمی با متغیرهای مهم دارد. از قبیل تحصیلات افراد در جامعه، جنسیت و حتی قومیت و گروه‌های مذهبی که در جامعه همه اینها تأثیر دارد. ما ناچار و ناگزیریم که عملکرد نظام اجتماعی طوری باشد که همه مردم و همه کنشگران اجتماعی در این جامعه احساس امنیت و تعهد، پیوند اجتماعی و مشارکت اجتماعی کنند و این احساس در گرو عملکرد کل نهادهای شکل دهنده اعتماد اجتماعی است.
وی افزود: سیاستگذاران برای افزایش اعتماد اجتماعی می‌توانند به شهروندان بها بدهند آزادی‌های مدنی، فردی و اجتماعی را در تمام حوزه‌ها قائل باشند و در هر جامعه‌ای که کنشگرانش در آن احساس آزادی‌های فردی حقوقی و مدنی کنند طبیعتاً میزان اعتماد اجتماعی شأن افزایش پیدا خواهد کرد. اگر دلایل جدی کاهش اعتماد اجتماعی را در نظر بگیرند می‌تواند راه حل های مناسبی برای رفع انها ارائه دهند.