جنه (Djenne)، تمدنی 5000 ساله قدیمی‌ترین شهر آفریقا

مکان‌های جذابی که ما را به سفر وسوسه کنند کم نیستند. کافی است یکی از کشورهای مورد علاقه‌تان را جستجو کنید، لیستی از مهم‌ترین و پرطرفدارترین جاذبه‌های آن کشور را پیدا می‌کنید، حتّی می‌توانید نظر سایر مسافران را دربارۀ آنها بخوانید. در گذشته، تعداد کشورهایی که سفر به آنها مرسوم بود، زیاد نبود. به جز چند مقصد مشهور در اروپا و آمریکا و بعدها در آسیای دور، تقریبا سایر نقاط دنیا مسافران چندانی نداشتند. کسی تمایل نداشت پا به دنیای ناشناخته‌ها بگذارد. یا مثلا، اگر قرار به انتخاب اقامتگاه بود، به شکل سنتی، همه به سراغ هتل‌های لوکس می‌رفتند. اما دنیای گردشگری، مدام در حال تغییر است؛ بیشتر به این دلیل که سلیقۀ مخاطبان آن مرتب تغییر می‌کند و سلیقۀ مخاطب اندک‌اندک به سمت مقاصدی رفت که متفاوت به نظر می‌رسید. تمایل مسافران امروزی برای تجربۀ ناشناخته‌ها بیشتر شده و مسافران به مقاصد به اصطلاح اگزوتیک (ناشناخته و درعین حال جذاب) روی آورده‌اند.

آفریقا یکی از آن دسته مقاصدی است که همواره برای طرفداران مکان‌های خاص و ناشناخته، جذاب بوده است (برای اینکه با این سبک جاذبه‌هایش آشنا شوید، میتوانید نگاهی به سافار‌های آن بیاندازید). طبیعت آفریقا در دنیا بی‌نظیر است. بسیاری از حیواناتی که در کشورهای دیگر دنیا منقرض شده اند، همچنان در آفریقا دیده می‌شوند و بزرگترین حیواناتی که امروز روی کره زمین زندگی می‌کنند، همه در آفریقا هستند. اما جاذبه‌های آفریقا صرفا محدود به طبیعت‌اش نیست، آفریقا مقاصد تاریخی جذابی هم دارد و در این مطلب می‌خواهیم یکی از این جاذبه‌های تاریخی منحصر به فرد را به شما معرفی کنیم.

جنه (Djenne)، قدیمی‌ترین شهر قاره آفریقا

به سرزمین‌های جنوب صحرای بزرگ آفریقا، آفریقای سیاه می‌گویند و «جنه» قدیمی‌ترین شهر در این منطقه است. جنه یک شهر با معماری اسلامی است که در 3 کیلومتری یک محوطۀ باستان شناسی قرار گرفته. در واقع جنه شامل دو بخش است. بخش اول شهری با معماری اسلامی است و بخش دوم که به آن جنۀ قدیم می‌گویند، شهری باستانی است که قدمت آن به سده سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد.

جنه جنو (Djenne Djeno)، روایتگر دنیای کهن

ابتدا به سراغ شهر باستانی «جنه جنو» یا «جنۀ قدیم» می‌رویم. همان طور که گفته شد، قدمت این شهر به سده سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد. از آنجایی که جنه جنو در جلگه‌ی حاصلخیزی قرار داشته و رودخانه‌ی بزرگی از کنارش عبور می‌کرده، شهر پررونقی بوده و جمعیت بسیاری در آن زندگی می‌کردند. این شهر یکی از مراکز تجارت منطقه بوده و تجار بزرگ از سراسر دنیا برای معاملۀ کالاهای مختلف به‌ویژه نمک و طلا و خرید و فروش برده به این شهر سفر می‌کردند. در زمان اوج شکوفایی‌اش، جنه جنو حدود 20 هزار نفر جمعیت داشته است.

اولین بار در سال 1977 بود که کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه آغاز شد؛ کاوش‌هایی که با وقفه‌های طولانی تا سال 1997 ادامه داشت. نتیجۀ این کاوش‌ها به ما نشان داد که این شهر تا قرن نهم، همچنان آباد بوده است، اما از این زمان سیر نزولی خود را آغاز می‌کند و در قرن چهاردهم تقریبا خالی از سکنه شده است. جالب اینجاست که درست در همین زمان، در شهرهای همسایه هم اتّفاقی مشابه رخ داده. به دلیلی که مشخص نیست، ساکنان این شهر و شهرهای اطراف، محل سکونت خود را ترک کرده‌اند.

میان اشیای به‌جا مانده از این شهر، مجسمۀ مردی ریش‌دار در حالت‌های مختلف، پیدا شده است که گاهی نشسته، گاهی ایستاده و گاهی درحال حمل سلاح است. به علاوه، مشخص شده که ساکنین این شهر، مردگان خود را بین خانه‌ها دفن می‌کردند. روش‌های مختلف تدفین هم نشان از باورهای متعدد مردم شهر داشته. می‌توان نتیجه گرفت که ساکنین جنه جنو، افرادی از قبایل و باورهای مختلف بودند.

با افول جنه جنو، شهر دیگری در 3 کیلومتری آن رونق می‌گیرد. این شهر را امروز به نام جنه می‌شناسیم و می‌دانیم در زمان آبادانی‌اش یکی از مراکز اصلی تجارت و دانش اسلامی بوده است.

جنه (Djenne)، شهری خشتی با معماری اسلامی

جنه از قرن سیزدهم رونق می‌گیرد، اما برای اولین بار در سفرنامۀ تجار اروپایی نام شهر را می‌شنویم. ویژگی شهر به خشتی بودن آن است و تمام شهر از خشت‌هایی ساخته شده که با قالب چوبی و از گِل‌های حاشیه رودخانه درست می‌شده است. به علاوه، شهر را به ساختمان‌های بلندش همراه با حائل‌ها ونماهای متفاوتش می‌شناسند. جنه درواقع نمادی است از معماری اسلامی در آفریقا.

خانه‌ها در جنه دو طبقه هستند و اطراف یک حیاط مرکزی ساخته شده‌اند. آنچه در نمای این خانه‌ها تکرار می‌شود، ستون‌های بیرون زده و برش‌هایی از تنۀ نخل است که به طول 60 سانتیمتر به شکل افقی از بدنۀ ساختمان بیرون زده‌اند. سقف خانه‌ها صاف است و ناودان‌های سرامیکی آب باران را به خیابان هدایت می‌کرده است. به علاوه، برای جلوگیری از تخریب ساختمان، هر یک سال درمیان روی خشت‌ها را با گچ می‌پوشاندند. از شروع قرن بیستم، معماری خانه‌ها اندکی تغییر می‌کند. از این زمان به بعد، در ورودی ساختمان ایوانی مسقّف قرار می‌گیرد که در دو طرف حائل داشته است. به علاوه، تمام خانه‌ها پنجره‌هایی به خیابان اصلی داشتند. در آخرین شمارش از شهر، تعداد 134 خانه ثبت گردید.

میان تمام ساختمان‌های این شهر، ساختمان مسجد بیش از بقیه به چشم می‌آید. مسجد نیز بنایی خشتی است اما از سایر بناهای شهر بزرگتر است. دولت استعماری فرانسه در سال 1906 دستور ساخت آن را صادر کرد. هدف استفاده از سبک معماری بومی برای ساخت این بنای ارزشمند بود. نتیجۀ به دست آمده بسیار زیبا و شگفت‌انگیز است اما در بومی بودن آن تردید وجود دارد. با آنکه بسیاری از متخصصین آن را نمادی تمام و کمال از معماری آفریقایی در دوره اسلامی می‌دانند، کسانی هم هستند که آن را بی‌شباهت به ساختمان‌های فرانسوی نمی‌دانند. در هرحال، مسجد یکی از زیباترین بناهای این شهر و یکی از منحصربه‌فردترین سازه‌های دنیاست. 

جنه، میراثی که همۀ دنیا از آن سهم می‌برند

در سال 1988، جنه در لیست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. با وجود ثبت جهانی و مراقبت‌هایی که در نتیجۀ آن از بناها می‌شود، متاسفانه در سال 1995، 30 درصد از بناها تخریب و از نو ساخته شدند. در سال 1996، یک شرکت هلندی با تخصیص بودجۀ 700 هزار یورویی بخش عمدۀ شهر را مرمّت کرد. در این پروژۀ بزرگ تقریبا 100 سازه از شهر بازسازی و مرمّت شدند. در همین سال‌ها بود که سازمان‌های مردم‌نهاد بین‌المللی، خانه‌های شهر را لوله‌کشی کردند، بدون درنظر گرفتن این نکته که شهر سیستم فاضلاب ندارد. مردم آب مصرفی را به کوچه‌ها می‌ریختند که علاوه بر مخاطرات بهداشتی به سازه‌ها آسیب میزد. آلمانی‌ها داوطلب شدند و با تغییر معابر شهر امکان جذب آب را فراهم کردند. البته شهر در سال 2008 به سیستم فاضلاب مجهّز شد.

جنه سیری از تاریخ منطقه را به ما نشان می‌دهد. بی‌شک دیدن معماری اسلامی آفریقا جذّاب است، اما مهم‌تر از آن، «جنه قدیم» است؛ برگی از تاریخ که کمتر، نشانی از آن در آفریقا باقی مانده است. شما در بازدید از منطقه در بافت قدیمی شهری با معماری سنتی قدم می‌زنید و از چهار محوطه باستان‌شناسی که به تاریخ پیش از اسلام تعلق دارند، بازدید می‌کنید. مطمئن باشید که آفریقا جزو آن دسته کشورهایی است که شما را شگفت‌زده می‌کند.