بیت الاحزان

• بیت الاحزان

تصویری قدیمی از بقیع، شماره ۱، بیت الاحزان را نشان می‌دهد.

بَیت‌ُ الاَحزان از بناهای تخریب‌شده در بقیع که گفته شده حضرت فاطمه(س) مدتی در آنجا عبادت و در سوگ پدرش عزاداری می‌کرد. این محل، اتاقی دارای گنبد بوده و در سال ۱۳۴۴ق. به دست وهابیان ویران شده است. بیت‌الاحزان یکی از مکان‌های احتمالی دفن حضرت فاطمه(س) است. بسیاری از زائران مدینه، به ویژه زائران شیعه و ایرانی، تا پیش از تخریب بقیع، از بیت‌الاحزان نیز دیدن می‌کردند.

علت نامگذاری

«بیت» در عربی به معنای خانه و «احزان» جمع حزن به معنای اندوه است.^{[نیازمند منبع]} به خانه‌ای که یعقوب پیامبر در هنگام دوری از فرزندش یوسف در آن به سر می‌برد بیت‌الاحزان می‌گفته‌اند،^{[نیازمند منبع]} ولی مراد از این کلمه در منابع تاریخ اسلام، محلی است در قبرستان بقیع که فاطمه زهرا(س) مدتی در آنجا عبادت و در فراق پیامبر اکرم(ص) سوگواری می‌کرد.^{[نیازمند منبع]}

مشخصات جغرافیایی و ظاهری بنا

بنابر گزارش‌های منابع تاریخی و سفرنامه‌نویسان، بیت‌الاحزان در قبرستان بقیع در مدینه، در جنوبی قبر عباس بن عبدالمطلب قرار داشته است. از گزارش‌ها برمی‌آید که بیت‌الاحزان، اتاقی با گنبدی بر فراز آن بوده و به‌ظاهر، ضریحی چوبین به رنگ سبز نیز داشته است. بسیاری سفرنامه‌نویسان ایرانی دوره قاجار، این مکان را زیارت کرده و نشانی محل و برخی مشخصات آن را آورده‌اند؛ از جمله حسام السلطنه قاجار، گفته است: بیت‌الاحزان حضرت فاطمه(س) در بقیع و پشت بارگاه امامان چهارگانه است.^[۱]محمدحسین حسینی فراهانی در سفر حج سال ۱۳۰۲ق/ ۱۲۶۴ش بیت الاحزان را دیده و گفته این بنا گنبد و ضریحی کوچک دارد.^[۲]حاج ایازخان قشقایی از آخرین کسانی است که بیت الاحزان را پیش از تخریب (۱۳۴۴ق.) در سال ۱۳۴۱ق/۱۳۰۱ش دیده و از آن در سفرنامه خود گزارشی آورده است.^[۳]

تاریخچه

منابع علت ساختن بیت الاحزان را چنین آورده‌اند: «بزرگان اهل مدینه اجتماع کرده و به حضور حضرت علی(ع) آمدند و گفتند:‌ای ابو الحسن! فاطمه شب و روز گریه می‌کند و هیچ‌کدام از ما علاوه بر آنکه روزها در طلب معیشتیم، شب هنگام نیز خواب خوشی نداریم. ما از تو می‌خواهیم که به فاطمه بگویی یا شب گریه کند و یا روز (وَ إِنَّا نُخْبِرُک أَنْ تَسْأَلَهَا إِمَّا أَنْ تَبْکی لَیلًا أَوْ نَهَارا). آن‌حضرت فرمود: مانعی ندارد و سپس این موضوع را با فاطمه(س) در میان نهاد، ولی دریافت که آن‌حضرت از گریه آرام نمی‌گیرد. علی(ع) بعد از آن، اتاقی در بقیع که خارج از شهر مدینه بود برای حضرت فاطمه ساخت که آن‌را «بیت الاحزان» می‌گفتند. هنگام صبح، فاطمه، حسن و حسین را برداشته و به بقیع می‌رفت و تا شبانگاه مشغول گریه بود و چون شب فرا می‌رسید حضرت امیر(ع) فاطمه را به منزل باز می‌گردانید. پس از گذشت ۲۷ روز از رحلت پیامبر(ص)، حضرت فاطمه(س) بر اثر بیماری، دیگر نتوانست به آن جا برود.^[۴]

منابع اهل سنت نیز به وجود این مکان در بقیع اشاره کرده‌اند؛ مثلاً سمهودی به نقل از غزالی (متوفی ۵۰۵ق.)، ضمن بیان آداب زیارت بقیع، نمازگزاردن در مسجد بیت‌الحزن را مستحب دانسته و از آن به‌عنوان محل اقامت حضرت فاطمه(س) در ایام حزن بر پدرش یاد کرده است.^[۵] طبق این بیان، بعدها مسجدی نیز در مکان مزبور ساخته شده است. همچنین به اقامت حضرت فاطمه(س) پس از وفات پدرش در بیت الاحزان واقع در بقیع تصریح شده است.^[۶]

بیت‌الاحزان، پس از مسجدالنبی و قبرستان بقیع سومین مکانی است که احتمال دارد قبر حضرت فاطمه(س) در آن‌جا باشد.^[۷]

تخریب

نوشتار اصلی: تخریب بقیع

بیت‌الاحزان پس از حمله دوم وهابیان به حجاز و تصرف مدینه، در سال ۱۳۴۴ق. از میان رفت. وهابیان در حمله نخست(۱۲۱۸-۱۲۲۱ق.) بقیع را ویران کردند؛ ولی برخی اماکن آن از جمله بارگاه امامان چهارگانه پس از شکست آنان بازسازی شد.^[۸] با توجه به این که برخی سفرنامه نویسان میان فاصله حمله اول(۱۲۲۱ق.) و دوم(۱۳۴۴ق.) بیت‌الاحزان را دیده و زیارت کرده‌اند،^[۹] به نظر می‌رسد که بیت‌الاحزان در حمله اول تخریب نشده یا پس از تخریب بازسازی شده است. در برخی گزارش‌ها آمده است که در سال ۱۲۳۳ق. به دستور سلطان محمود عثمانی، گنبد بیت‌الاحزان همراه گنبد زوجات الرسول و نیز گنبد عثمان بن عفان بازسازی شده است.^[۱۰]حاج ایازخان قشقایی از واپسین سفرنامه‌نویسان حج است که از بیت‌الاحزان در ۱۳۴۱ق دیدن کرده و گزارشی درباره آن در سفرنامه‌اش آورده است.^[۱۱]

بیت الاحزان در ادبیات

در کتاب‌های تاریخ انبیا و در ادب غنایی فارسی، به‌ویژه در اشعار حافظ، این واژه و تعابیر مترادف آن (مانند: کلبه احزان، کلبه غم) فراوان تکرار شده است و نزد صوفیه نیز کنایه از دل محزون از دوری معشوق است.^[۱۲]

در ادب رثایی شیعی نیز بیت‌الاحزان جایگاه ویژه‌ای دارد. رؤیاهایی نیز نقل شده که بنابر آن‌ها حضرت مهدی(عج) با سرودن شعری، بیت‌الاحزان را مایه غم و اندوه همیشگی خود دانسته است.^[۱۳]

از این رو بعضی علمای شیعه آثاری به همین نام در شرح حوادث پس از رحلت پیامبر(ص) و مصائب اهل بیت، به‌ویژه، حضرت فاطمه(س) نوشته‌اند، که معروف‌ترین آنها عبارتند از:

• بیت الاحزان فی مصائب سیدة النسوان، اثر شیخ عباس قمی (متوفی ۱۳۵۹)؛
• بیت الاحزان، فی مصائب سادات الزمان الخمسة الطاهرة من ولد عدنان، اثر عبدالخالق بن عبدالرحیم یزدی (متوفای ۱۲۶۸ق).^[۱۴]

پانویس

1. ↑ حسام السلطنه، دلیل الانام، ص۱۵۲.
2. ↑ فراهانی، سفرنامه مکه، ص۲۴۰. همچنین نک: محمد ولی میرزای قاجار، سفرنامه مکه، گزارش سفر حج سال ۱۲۶۰ق/ ۱۲۲۳ش.
3. ↑ قشقایی، سفرنامه مکه، پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ص۴۵۵.
4. ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۳، ص۱۷۷.
5. ↑ سمهودی، وفاء الوفا، ج۳، ص۹۰۷.
6. ↑ رفعت باشا، مرآة الحرمین، ج ۱، ص۴۲۶.
7. ↑ خلیلی، موسوعة العتبات المقدسه، قسم المدینة المنورة، ص۲۸۵-۲۸۴؛ سخاوی، التحفة اللطیفة، ج۱، ص۴۱.
8. ↑ نک: پنجاه سفرنامه، ج۳، ص۱۹۶.
9. ↑ از جمله: حسام السلطنه، دلیل الانام فی سبیل زیارة بیت الله الحرام، ص۱۵۲.
10. ↑ رفعت پاشا، مرآة الحرمین، ج۱، ص۴۲۶.
11. ↑ قشقایی، سفرنامۀ حاج ایازخان قشقایی به مکه، مدینه و عتبات عالیات در روزگار احمد شاه قاجار، ص۴۵۵.
12. ↑ شاد، فرهنگ جامع فارسی، ذیل بیت احزان؛ نفیسی، فرهنگ نفیسی، ذیل کلبة احزان؛ خرمشاهی، حافظ نامه، بخش۲، ص۸۲۹-۸۲۸؛ تقی‌زاده طوسی، قصص الانبیاء، ص۱۰۴؛ عفیفی، فرهنگنامه شعری، ذیل بیت الحزن؛ اهور، کلک خیال‌انگیز: فرهنگ جامع دیوان حافظ، ج ۱، ص۴۹۱-۴۹۰؛ تهانوی و دیگران، کشف اصطلاحات الفنون، ج۲، ص۱۵۶۱.
13. ↑ مقرم، وفاة الصدیقة الزهرا، ص۹۷؛ سماوی، ظرافة الاحلام، ص۸۱؛ بحرانی، ریاض المدح و الرثا، ص۱۹۳-۱۹۶.
14. ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۲، ص۱۸۵.

منابع

• آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، ۱۳۷۸.
• رفعت پاشا، ابراهیم، مراة الحرمین او الرحلات الحجازیة والحج ومشاعره الدینیة، بیروت، بی‌تا.
• بحرانی، حسین بن علی بلادی، ریاض المدح و الرثا، قم، بی‌تا.
• پرویز اهور، کلک خیال انگیز: فرهنگ جامع دیوان حافظ، تهران ۱۳۷۲ق.
• تقی‌زاده طوسی، فریدون، قصص الانبیاء (متن پارسی مربوط به قرن هفتم هجری)، مشهد، ۱۳۶۳.
• جعفریان، رسول، پنجاه سفرنامه حج قاجاری، نشر علم، تهران، ۱۳۸۹ش.
• حسام السلطنه، دلیل الانام، تصحیح رسول جعفریان، نشر مشعر، تهران، ۱۳۷۴ش.
• حسام‌السلطنه، سفرنامه مکه، به کوشش رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۷۴ش؛
• خرمشاهی، بهاءالدین، حافظ نامه، تهران، ۱۳۶۶ق.
• خلیلی، جعفر، موسوعة العتبات المقدسه، قسم المدینة المنورة، بیروت، ۱۹۸۷.
• سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، ج ۴: زندگانی حضرت فاطمه زهرا، تهران، بی‌تا.
• سخاوی، محمدبن عبدالرحمان، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة، بیروت، ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
• سماوی، محمدبن طاهر، ظرافة الاحلام، قم، بی‌تا.
• سمهودی، علی بن عبدالله، وفاءالوفاباخبار دارالمصطفی، چاپ محمدمحیی الدین عبدالحمید، بیروت، ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
• شاد، محمدپادشاه بن غلام محیی الدین، فرهنگ جامع فارسی، چاپ محمددبیر سیاقی، تهران، ۱۳۶۳.
• عفیفی، رحیم، فرهنگنامه شعری، تهران، ۱۳۷۲.
• فرهاد‌میرزا، سفرنامه مکه(م.۱۳۰۵ق.)، به کوشش طباطبایی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، ۱۳۶۶ش.
• قشقایی، ایازخان، «سفرنامه مکه»، پنجاه سفرنامه حج قاجاری.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• محمد اعلی بن علی تهانوی و دیگران، کشف اصطلاحات الفنون، چاپ محمد وجیه، کلکته، ۱۸۶۲، چاپ افست تهران، ۱۹۶۷.
• موسوی مقرم، عبدالرزاق، وفاة الصدیقة الزهرا علیهاالسلام، نجف، ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
• نفیسی، علی اکبر، فرهنگ نفیسی، تهران، ۱۳۵۵.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام