شهرستان گنبدکاووس یا گنبد قابوس که درگذشته جرجان خوانده می‌شده است، یکی از شهرهای زیبای ناحیه گلستان است که جمعیتی برابر با ۲۳۵.۷۸۹ نفر دارد. حدود ۵۰ درصد از ساکنان این شهرستان را اهل سنت تشکیل می‌دهند. یکی از بناهای زیبای شهرستان گنبدکاووس، برج گنبد قابوس است که یکی از کهن‌ترین برج مقبره‌های ایران است. این بنا در سال ۳۷۵ هجری خورشیدی در زمان پادشاهی کاووس پور وشمگیر در شهر گنبدکاووس که پایتخت پادشاهان آل زیار آن دیار بوده، بنا شده است.
در این مطلب به سراغ حقایق جالب در رابطه با شهرستان گنبدکاووس رفته‌ایم، با ما همراه باشید تا با حقایق این شهر بیشتر آشنا شوید:
۱. پیشینه تمدن این ناحیه به پنج تا ۶ هزار سال پیش می‌رسد. علاوه بر آثار ارزشمندی که در کاوش‌های باستان‌شناسی منطقه پیدا شده است، دانشمندان زیادی در این منطقه زندگی کرده‌اند که ازجمله آن‌ها می‌توان به عنصرالمعالی کیکاووس و عبدالقادر جرجانی اشاره کرد.
۲. منطقه گنبدکاووس در علم پزشکی دانشمندان بزرگی را به دنیای پزشکی تحویل داده است. دو تن از معروف‌ترین پزشکان ایران و جهان، ابوسهل مسیحی و سید اسماعیل (حکیم) جرجانی صاحب دایره المعارف ذخیره خوارزمشاهی از این خاک بوده‌اند.
۳. برج گنبد قابوس بنای تاریخی سده چهارم است که در این شهر قرار دارد که معماری آن به شیوه رازی است.
۴. گنبد قابوس بلندترین برج تمام آجری جهان است که بر فراز تپه‌ای خاکی که ۱۵ متر از زمین بلندتر است قرار دارد. ارتفاع بنا به همراه پی آن حدود ۷۲ متر است.
عکس از معین مطلق
۵. کاووس فرزند وشمگیر فرزند زیار دیلمی نامور به شمس‌المعالی در گنبد قابوس مدفون‌شده است. قابوس بن وشمگیر نخستین پادشاه دیلم لیلی بن نعمان بود که در روزگار نصر پسر احمد سامانی بر نیشابور حکومت می‌کرد.
۶. کاووس پسر وشمیگر در هنر و ادب هم‌دستی داشت و در خوشنویسی به زبان‌های فارسی و عربی یکی از هنرمندان برجسته زمان خود بود، ولی از سویی در بسیاری از منابع به این موضوع اشاره‌شده که بسیار سنگدل بوده است، دهخدا در واژه‌نامه خود درباره او می‌نویسد:
کاووس مردی درشت‌خو و بی‌گذشت و باخشم بود که به آسانی دستور کشتن می‌داد و به اندک بدگمانی دست به کشتن هر بی‌گناهی می‌زد.
۷. وشم در لغت‌نامه به‌معنای بلدرچین و وشمگیر به‌معنای شکارچی بلدرچین است، این لقب به بسیاری از پادشاهان آن زمان داده می‌شده است و اگر پادشاهی در شکار بلدرچین مهارت خاصی داشت، لقب وشمگیر به او داده می‌شد.
۸. پی‌سازی بنای گنبدکاووس از زمین سفت آغاز و تا بلندای ۱۵ متری با آجر و مصالح مثل خاک ساروجی ساخته شده است. درون پای‌بست سردابی وجود داشته که پاکار تاق آن هنوز سالم است، ولی بر اثر کاوش‌های پیاپی کاوشگران که در پی گنج بوده‌اند، آثاری از کف سرداب باقی نمانده است.
۹. بدنه گرد بیرونی گنبد دارای ۱۵ ترک است، این ترک‌ها که در سمت‌های آن به فاصله‌های برابر از یکدیگر قرار دارند، از پای‌بست بنا آغاز و تا زیر سقف گنبدی ادامه می‌یابد.
۱۰. در زیر گنبد مخروطی بنا، دورتادور ساختمان نگاره‌هایی به خط کوفی بنایی وجود دارد که از عباراتی مثل بسم‌الله الرحمن الرحیم، الامیر شمس‌المعالی، سنة سبع و تسعین در نوشتن آن‌ها استفاده شده است.
۱۱. گنبد قابوس در همایش سی و ششم یونسکو به‌عنوان میراث جهانی به ثبت رسید.
۱۲. از دیگر جاذبه‌های شهرستان گنبدکاووس می‌توان به سد گلستان اشاره کرد. این سد در حدود ۱۲ کیلومتری شمال شرقی گنبدکاووس روی رودخانه گرگان احداث شده است و از نوع سدهای خاکی همگن است.
۱۳. یکی دیگر از جاذبه‌های طبیعی شهرستان گنبدکاووس، تالاب آلماگل در ۵۵ کیلومتری شهرستان است که در ضلع شمالی جاده گرگان واقع شده است. این تالاب مساحتی برابر با ۲۰۷ هکتار دارد و عمق آن از ۱ تا ۳ متر متفاوت است. آلماگل در زبان محلی به‌معنای دریاچه سیب است.
۱۴. جرجان از شهرهای قدیمی بوده و در سال ۹۸ هجری قمری یزید بن سهلب عرب این شهر را تصرف کرده و خرابی‌هایی در حین جنگ وارد کرده است گرچه بعدها مرمت‌شده، ولی در اثر تهاجم تیموریان و مغول‌ها عظمت و آبادانی آن از بین رفته است. علاوه بر شهر جرجان، دیوار دفاعی گرگان (اسکندر) که مربوط به دوره ساسانیان بوده است. از آثار تاریخی و ارزشمندی است که از قسمت شمال و شمال شرقی شهرستان عبور می‌کند.
۱۵. از دیگر آثار تاریخی و مذهبی این شهرستان زیارتگاه امامزاده یحیی بن زید نوه امام زین‌العابدین (ع) است که دارای بنای بزرگ و محوطه‌ای وسیع و رواق آینه‌کاری شده است. از اثر تاریخی ارزشمند این زیارتگاه وجود محراب و گچ‌بری‌های انجام‌شده مربوط به دوره سلجوقی در جوار ضریح مطهر آن امام است و این مقبره در نزدیکی شهر تاریخی جرجان در جنوب غربی شهر گنبدکاووس فعلی است.