خانه‌ های تاریخی تبریز (قسمت دوم)

خانه‌های قدیمی تبریز همان‌طور که در قسمت اول مقاله ذکر شد، اغلب قدمتشان به دوران قاجار می‌رسد. به‌همین دلیل تبریز را «شهر خانه‌های قاجاری» نیز می‌نامند. این شهر که در آن زمان ولی‌عهد نشین بود، خانه‌های اعیانی بسیار زیادی داشت که امروزه فقط بخشی از آن‌ها حفظ شده‌اند و اغلب بزرگان آن در انقلاب مشروطه و دیگر حوادث تاریخ نقش بزرگی داشتند تاریخ‌ساز شدند.

در تبریز چند صد خانه‌ی قدیمی وجود دارد که سازمان میراث فرهنگی اقدام به بازسازی و مرمت آن‌ها کرده است؛ با این حال خانه‌های تاریخی بسیاری میان بی‌توجهی‌های مسئولان تخریب شدند. این خانه‌ها میراث‌دار تاریخ و فرهنگ مردم این سرزمین‌ هستند که به ما اصالت می‌بخشند. حفظ معماری سنتی به‌معنی حفظ اصالت و فرهنگ خودمان است که چگونه در گذشته توانسته‌ایم با آن معماری اصیل چنین طرح‌ها و پروژه‌هایی را جان ببخشیم که در هیچ کجای جهان نمونه‌اش را نمی‌توان یافت. در این مقاله به معرفی چند خانه‌ی تاریخی دیگر شهر تبریز می‌پردازیم که اگر علاقه‌مند بودید و روزی به این شهر آمدید، به سراغ این یادگاران قدیمی بروید و در تونل زمان سفر کنید:

خانه بلورچیان

خانه ی بلورچیان یکی دیگر از خانه‌های زیبای قاجاری است که در محله‌ی سرخاب (سرخاب قاپوسی) تبریز قرار دارد. مالکیت این خانه هنوز هم شخصی است اما میراث فرهنگی در سال‌های اخیر اقدام به مرمت آن کرده است. وقتی وارد این محله می‌شوید، سردر بسیار زیبا و پر نقش و نگار خانه‌ی بلورچیان از دور شما را به‌سوی خود می‌خواند. با عبور از در زیبای چوبی و یک پله وارد هشتی می‌شوید. ساختمان اصلی در قسمت شمالی قرار دارد و پنجره‌های ارسی آن مشرف به ایوان‌ ستون‌دار و حیاط بیرونی است. سرستون‌های ستون‌های ایوان با تزئینات آجری آراسته شده‌اند و از ویژگی‌های خاص معماری این بنا هستند. طنبی در وسط و اتاق های جانبی (گوشوار) در طرفین آن قرار گرفته‌اند. 

خانه‌ی بلورچیان حیاط اندرونی نیز دارد که پنجره‌های قسمت شمالی ساختمان اصلی و چند اتاق دیگر در شرق و غرب آن به این حیاط باز می‌شود. این خانه زیرزمین هم دارد و مانند تمام خانه‌های قاجاری دارای حوضخانه‌ی بسیار زیبایی است که نشیمن‌گاه تابستانی ساکنان خانه بود. در زیرزمین از بقیه‌ی اتاق‌ها به‌عنوان مطبخ و انباری استفاده می‌شد. یکی از ویژگی‌های بارز این بنا رعایت تقارن در نمای آن است که با دقت بالایی کار شده است و تماما از آجر است. این خانه در ۲۵ اسفند سال ۱۳۷۹ با شماره‌ی ۳۱۱۳ در فهرست اثار ملی ایران به‌ ثبت رسیده است.

آدرس بنا: تبریز، محله‌ی سرخاب (سرخاب قاپوسی) 

خانه ختایی (خانه‌ی هنرمندان تبریز)

خانه‌ی ختایی‌ها از خانه‌های قدیمی تبریز است که از دوران قاجار (حدود ۱۵۰ سال قبل) به یادگار مانده است. این خانه در حوالی خیابان باغ شمال، در بن بست ختایی واقع در کوچه‌ی «صدر» قرار گرفته است. ختایی‌ها بازگانانی بودند که از ثروتمندترین خانواده‌های آن دوران در تبریز محسوب می‌شدند. اهالی خانه توانسته بودند با محافظه کاری و درایت، خود را از آسیب‌های جنگ و انقلاب آذربایجان در امان نگه دارند اما در روز اول محرم سال ۱۳۳۰ با وجود اعلام آتش بس، روس‌ها به این خانه حمله کرده و کسانی که قرآن به‌سر در زیرزمین مخفی شده بودند را به خاک و خون کشیدند و خانه را غارت کردند. 

مساحت این خانه حدود ۷۰۰ متر مربع و زیر بنای آن ۸۰۰ متر مربع است. هنگامی که از یک در چوبی کوچک وارد حیاط می‌شوید حوض آبی زیبایی را می‌بینید که در وسط حیاط خودنمایی می‌کند. پنجره‌های ارسی قاجاری مشرف به ایوان است که ستون‌های سرستون‌دار زیبای آن ابتدا به چشم می‌خورد.  ارتفاع هر یک از این ستون‌ها حدود ۷/۸ متر است. عمارت در ۲ طبقه ساخته شده است و زیرزمینی بسیار زیبایی دارد. در طبقه‌ی اول «اتاق مهمان» یا تالارخانه و یک اتاق نشیمن قرار دارد. هنگام بازسازی این بنا طاقچه‌ای در تالارخانه از زیر خاک و گچ‌کاری‌های ناشیانه پیدا شد. از آن‌ جایی که این خانه به سبک قجری ساخته شده است، پس انتظار می‌رفت حتما اصل «قرینه» در ساخت بنا استفاده شده باشد، به‌همین دلیل به جستجوی طاقچه‌ای دیگر در قرینه‌ی طاقچه‌ی اول پرداختند و طاقچه را از سفیدکاری‌های ناشیانه‌ی ثانویه بیرون کشیدند. اتاق نشیمن کوچک‌تر از تالارخانه است و از طریق راه‌پله‌ای طبقه‌ی اول را به طبقه‌ی دوم وصل می‌کند. در این طبقه دو یا سه اتاق کوچک قرار دارد و چند طاقچه و اجاق برای هیزم روشن کردن قرار دارد. 

این عمارت یک حیاط اندرونی نیز دارد که حدود ۵۰ متر است و باغچه‌ای در وسط آن قرار دارد. در زیرزمین در قسمت شرقی این حیاط قرار گرفته است و سقفی طاق مانند دارد و اندرونی را به بیرونی وصل می‌کند. در زیرزمین چند اتاق انباری، آب انبار، تنورخانه و یک دهلیز وجود دارد که داخل آن حوض بسیار زیبایی قرار گرفته که در گذشته همیشه پرآب بود و اهالی خانه برای استراحت روی پشتی‌های گوشه‌ی آن می‌نشستند. در داخل مطبخ خانه هم تنوری وجود دارد که در گذشته با گرمای آن سفره‌ی اهل منزل پربرکت می‌شد. زمانی که روس‌ها اهالی این خانه را به خاک و خون کشیدند، یکی از فرزندان خردسال خانه داخل تنور پنهان می‌شود و پیش روی چشمش خانواده‌اش را قتل عام می‌کنند.

چند مدت این خانه به‌حال خود رها شده و رو به ویرانی بود. اما یکی از شهروندان تبریزی آن را شناسایی و خریداری کرد و با کمک سازمان میراث فرهنگی استان اقدام به بازسازی آن نمود. در بازسازی بنا سعی بر حفظ معماری و تزئینات اصلی بنا شده است تا اصالت قاجاری خود را حفظ کند. خانه‌ی ختایی در ۱۴ مرداد ۱۳۸۲ به شماره‌ی ۹۴۱۰ در فهرست اثار ملی ایران به ثبت رسید. این عمارت توسط شهرداری تبریز خریداری و در ۱۱ آبان ماه ۱۳۸۹ به «خانه‌ی هنرمندان تبریز» تبدیل شد.

آدرس بنا: خیابان ارتش جنوبی، کوچه‌ی صدر، بن بست ختایی‌ها

خانه علی مسیو

علی مسیو تنها فرزند «حاج محمد باقر تبریزی» بود و در محله‌ی نوبر تبریز زندگی می‌کرد. وی مانند پدرش از بازرگانان بنام این شهر و بسیار مورد احترام مردم بود. علی مسیو را می‌توان از نخستین بنیان‌گذاران «جنبش کارگری ایران» دانست چون همواره در طول زندگی خود در شکل‌گیری سازمان‌های «اجتماعیون عامیون» پیشگام می‌شد. وی فردی بسیار روشن‌فکر، فرهیخته و مبارز بود و سفرهای بسیاری به کشورهای اروپایی و عثمانی داشته و به زبان فرانسوی مسلط بود.

خانه‌ی وی در کوچه‌ی صدر و در مجاورت خانه‌ی ختایی‌ها قرار دارد و قدمت آن به دوران قاجار می‌رسد. این بنا در دو طبقه ساخته شده و شامل یک حیاط اندرونی و یک حیاط بیرونی است. ارتباط این دو حیاط از طریق یک ورودی است و با بالا رفتن از ۲ پله، می‌توان به حیاط اندرونی رسید. در اغلب خانه‌های قدیمی قاجار حیاط اندرونی و بیرونی با قرار گرفتن یک ساختمان میان آن‌ها از هم جدا می‌شدند اما این اصل در معماری خانه‌ی علی مسیو به‌کار نرفته و فقط با یک دیوار این دو حیاط را از هم جدا کرده‌اند. زیرزمین خانه نیز به‌عنوان ورودی خانه‌ی همسایه مورد استفاده قرار می‌گرفت. بالای پنجره‌های ساختمان با تزئینات گچی آراسته شده است که به‌شکل گل و چهره‌ی انسان هستند. نمای خانه نیز ترکیبی از گچ و آجر است. امروزه این بنا به «موزه‌ی علی مسیو» تبدیل شده است. خانه‌ی علی مسیو در تاریخ ۱۴ مرداد ۱۳۸۲ با شماره‌ی ۹۴۱۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آدرس بنا: تبریز، خیابان ارتش جنوبی، کوچه‌ی صدر، بن بست ختایی‌ها، پلاک ۵۰

خانه ثقة الاسلام

«میرزا علی آقا تبریزی» که معروف به ثقة الاسلام تبریزی است، از علمای بزرگ آذربایجان است که در عاشورای سال ۱۳۳۰ هجری قمری به همراه چند تن دیگر از جمله دو پسر علی مسیو (حسن ۱۸ ساله و قدیر ۱۶ ساله) در جریان مشروطیت به‌دست روس‌ها به دار آویخته شد. خانه‌ی وی در خیابان چایکنار تبریز، بین پل «قاری» و مسجد صاحب الامر قرار گرفته است و قدمت آن به دوران پهلوی بازمی‌گردد. معماری این خانه یکی از منحصر به‌فردترین معماری‌ها میان خانه‌های تاریخی تبریز است. این بنا در ۳ طبقه بنا شده است و قاب بندی آجری دارد؛ راه‌پله‌ها، ایوان، ستون‌ها، پنجره‌ها و کف طبقات آن چوبی و ورودی زیرزمین از راه‌پله‌ای جدا، زیر ایوان طبقه‌ی همکف است. در سال‌های گذشته این خانه به‌عنوان آموزشگاه هنرهای سنتی مورد استفاده قرار می‌گرفت. این بنا در تاریخ ۷ مهر ماه ۱۳۸۱ به شماره‌ی ۶۱۴۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آدرس بنا: تبریز، خیابان چایکنار، پشت مخابرات، مابین پل قاری و مسجد صاحب الامر

خانه سلماسی (موزه‌ی سنجش)

خانه‌ی سلماسی از دیگر خانه‌های قدیمی قاجاری تبریز است که در اوایل حکومت قجرها، به‌دست خانواده‌ی حیدرزاده ساخته شد و سپس خانواده‌ی سلماسی (از تاجران سرشناس تبریز) اقدام به تکمیل ساخت خانه کردند. این خانه در محله‌ی مقصودیه و پشت عمارت شهرداری (برج ساعت) قرار گرفته است.

خانه دارای سردر و نمای آجری است و برای ورود به خانه باید از هشتی بگذرید. ساختمان این بنا در ۳ ضلع حیاط و در دو طبقه با زیربنای ۸۷۵ متر احداث شده است. در طبقه‌ی همکف طنبی‌های اصلی و جانبی در سه ضلع شمالی، شرقی و غربی با پنجره‌های اروسی و شیشه‌های رنگی مخصوص معماری قاجار قرار گرفته‌اند که پنجره‌های آن مشرف به حیاط بیرونی است که حوض بسیار زیبایی دارد و دورادور آن را باغچه‌های کوچکی فراگرفته‌اند. در قسمت غربی ساختمان (یعنی ورودی جانبی طنبی غربی) دو ایوان ستوندار با سرستون‌های گچ کاری شده قرار گرفته‌اند. زیرزمین ضلع شمالی عمارت حوض‌خانه‌ی بسیار زیبایی دارد که نشیمن‌گاه تابستانی اهالی خانه بود و سقفی طاق شکل دارد. بقیه‌ی قسمت‌های زیرزمین به‌عنوان مطبخ، آب انبار و انباری مورد استفاده قرار می‌گرفت. 

این بنا با سنگ و ساروج پی‌ریزی شده و دیوارهای زیرزمین سازه‌ای ترکیبی از سنگ و آجر است اما دیوارهای طبقه‌ی فوقانی از خشت و روکش آجری بنا شده است. دور طاقچه‌ها، کمر اتاق، سقف و شومینه‌ها با تذهیب تزیین شده‌اند. این بنا توسط استانداری از خانواده‌ی سلماسی خریداری شد و بعد از مرمت در سال ۱۳۸۰ آن را به اولین موزه‌ی سنجش کشور تبدیل کردند و در اختیار سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار دادند. در این موزه تمام ابزار توزین مانند ترازوهای زرگری، قپان‌های بزرگ میادین بار، سنگ‌وزنه‌ها، پیمانه‌های نفتی، ابزار آلات مربوط به علم نجوم بانند اسطرلاب، ابزارهای مربوط به هواشناسی، قطب‌نماها و ساعت‌های مربو به قرن‌های گذشته به نمایش گذاشته شده است. 

خانه‌‌ی سلماسی در ۱۵ اردیبهشت ماه ۱۳۷۶ با شماره‌ی ۱۸۶۲ در فهرست اثار ملی ایران به ثبت رسید.

آدرس بنا: تبریز، خیابان مقصودیه، پشت ساختمان شهرداری، بن بست سلماسی

خانه ستارخان

ستارخان از سرداران جنبش مشروطه‌ی ایران به سردار ملی شهرت دارد. وی در تبریز مقابل روس‌های متجاوز و هم‌چنین نیروهای دولتی ضد مشروطه مقاومت کرد و خانه‌ی وی (از اوایل حکومت ناصر الدن شاه تا حکومت محمدعلی شاه) محل سازماندهی و ستاد فرماندهی مبارزان مشروطه‌خواه و جنگ‌های ضد استعماری علیه روس بود. این خانه که قدمت آن مربوط به دوران قاجار بود در محله‌ی امیرخیز تبریز قرار داشت که توسط‌ روس‌ها به توپ بسته شد. خانه‌ی فعلی ستارخان که بر سردر آن «خانه‌ی ستارخان سردار ملی» حک شده است، از دوران پهلوی به یادگار مانده است و قدمت چندانی ندارد و فقط به‌دلیل این که خانه‌ی سردار ملی و دوران مشروطه است، از اهمیت ویژه‌ی تاریخی برخوردار است. 

نمای این خانه‌ی دو طبقه آجرکاری شده است و می‌توان آن را یکی از ویژگی‌های خاص معماری آن دانست. سقف بنا تخت بوده و با تیرهای چوبی ساخته شده است. در حال حاضر خانه‌ی ستارخان به‌عنوان «دفتر فعالیت کمیسیون حقوق بشر اسلامی» مورد استفاده قرار می‌گیرد اما با این وجود، بازدیدکنندگان می‌توانند به‌راحتی از این خانه بازدید کنند. خانه‌ی سردار ملی در ۱۴ مهر ماه ۱۳۸۶ به‌ شماره‌ی ۱۹۴۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آدرس بنا: تبریز، بلوار منجم، کوی امیرخیزی، جنب بیمارستان علوی، کوچه‌ی ستارخان، پلاک ۲۱

خانه نیکدل 

خانه‌ی نیکدل از دیگر خانه‌های بسیار زیبای قاجاری تبریز است که هنگام ورود به محله‌ی قدیمی مقصودیه، چشم هر رهگذری را به خود جلب می‌کند. دیوارهای این خانه کوتاه است و حیاط کوچک زیبا و پر از درخت آن به‌ خوبی از بیرون دیده می‌شود. «کریم مینت نژاد» که یکی از محققان و نویسندگان تاریخ تبریز است، معتقد است مالک این خانه «سالار قلی خان قره باغی» بود. وی مدعی شده که زمانی ستارخان در این خانه زندگی می‌کرد و مسئولیت اسب‌ها را بر عهده داشت و پس از مدتی با دختر سالار قلی خان ازدواج کرده و داماد این خانه می‌شود.

این خانه دارای حیاط اندرونی (در ضلع جنوبی) و حیاط بیرونی (در ضلع شمالی خانه) است. عمارت در دو طبقه بنا شده و زیرزمینی بسیار زیبا با حوضخانه‌های قاجاری نیز دارد. در مرکز بنا یک تالار بزرگ مستطیل شکل قرار دارد و در ضلع شرقی آن دو راهرو و دو اتاق جانبی (گوشواره) وجود دارد. در ضلع جنوبی پنجره‌های ارسی با شیشه‌های رنگی مشرف بر ایوان ستون‌دار است و حس و حال زندگی اهالی خانه را در جان ما زنده می‌کند. ستون‌ها نیز گچ‌کاری شده هستند و زیبایی انعکاس شیشه‌های پنجره را دو چندان می‌کند. سقف حوضخانه و زیرزمین به‌شکل طاق‌های قوسی هستند و زمانی که وارد آن می‌شوید تابستانی را به چشم خود می‌بینید که اهل خانه در خنکای حوضخانه مشغول استراحت هستند. این عمارت از معدود خانه‌های تبریز است که داخل آن با آیینه‌کاری تزیین شده است؛ نمای ساختمان نیز با آجرکاری زینت یافته است. در ۱۴ مرداد ۱۳۸۲ خانه‌ی نیکدل با شماره‌ی ۹۴۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در سال ۱۳۹۱ شهرداری تبریز اقدام به خرید آن نمود.

آدرس بنا: تبریز، خیابان امام خمینی، خیابان مقصودیه، پلاک ۷

خانه امیر کبیر

خانه‌ی امیر کبیر، صدر اعظم ناصر الدین شاه در تبریز محل زندگی وی و بخشی از محل کار او بود. او در مدت کوتاه صدارت خود خدمات اساسی و بسیار ارزشمندی به ایران ارائه کرد و نام خود را تا ابد در تاریخ کشورمان جاودانه ساخت. متاسفانه بخش عظیمی از این خانه تخریب شده است اما سازمان میراث فرهنگی توانسته است قسمتی از آن را مرمت و بازسازی کند. این خانه با مساحتی حدود ۳۰۰ متر مربع در دو طبقه ساخته شده است و قدمت آن به اوایل قاجار بازمی‌گردد. خانه‌ی امیر کبیر داخل پارک امیر کبیر قرار گرفته است. یکی از هنرمندان ایرانی به نام «جعفر نجیبی» مجسمه‌ی امیر کبیر را با ارتفاع ۲ متر و ۲۰ سانتی‌متر از جنس برزن ساخته است و آن را داخل محوطه‌ی خانه قرار داده‌اند.

آدرس بنا: تبریز، منطقه ی ۴، خیابان امیر کبیر

خانه صلح‌جو

خانه‌ی صلح‌جو نیز از یادگاری‌های قاجار است که مالک آن آقای ممقانیان (کلکته‌چی) از تاجران سرشناس چای تبریز بود و بعدها توسط خانواده‌ی صلح‌جو خریداری شد. خانه شامل یک حیاط اندرونی و یک حیاط بیرونی است. ورودی اصلی خانه از کوچه‌ی کرباسی است که ابتدا از یک هشتی، از دو دالان عبور کرده و سپس وارد طنبی قسمت اندرونی و سپس حیاط بیرونی می‌شوید. ورودی زیرزمین و طبقه‌های فوقانی در حیاط جدا از هم هستند. این خانه از معدود خانه‌های تاریخی تبریز است که در هر چهار طرف حیاط، فضاهای معماری وجود دارد. در اضلاع شمالی، جنوبی، و غربی یک طنبی با دو گوشوار (اتاق جانبی) وجود دارد و همان‌طور که گفته شد ورودی هر کدام مستقل از یکدیگر است. نمای خانه آجر کاری است و تمامی شواهد نشان می‌دهد که خانه در دوران قاجار بنا شده است. زیرزمین خانه یک حوض سنگی بیضی شکل بسیار زیبا دارد و آب انبار در ضلع شرقی قرار گرفته است. این خانه حدود ۳۰ سال متروکه و بدون استفاده مانده بود و سپس به موزه‌ی صنایع دستی تبریز تبدیل شد. خانه‌ی صلح‌جو در تاریخ ۱۴ مرداد ۱۳۸۲ با شماره‌ی ۹۴۷۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

آدرس بنا: خیابان تربیت، کوچه‌ی کرباسی، پلاک ۲۷

خانه رضا صادری (معبودی)

خانه‌ی معبودی از دیگر خانه‌های تاریخی قاجار است که در میدان منجم تبریز قرار دارد. این خانه ابتدا متعلق به احمد جوان بود و سپس حسین قونسول (از اجداد خانواده‌ی تماری) آن را خریداری کرد و در سال ۱۳۲۰ رضا صادری که از تاجران فرش تبریز بود، صاحب خانه شد و چندین سال کنار خانواده‌ی خود در این خانه زندگی کرد. او از معماری خانه به‌خوبی نگهداری کرد به‌طوری که تا قبل از مرگش خانه همان حالت اولیه‌ی خود را داشت. مساحت خانه ۹۵۰ متر مربع بود اما زیرزمین و دالان تنگی دو خانه را به این خانه وصل می‌کردند که مساحت هر یک از آن‌ها ۲۰۰ متر مربع بود و به‌عنوان حیاط خلوت مورد استفاده قرار می‌گرفت. رضا صادری این خانه را تبدیل به حسینیه کرد. خانه‌ی صادری دو در داشت که یکی به کوچه‌ی «چوستدوزان» و دیگری به «دربند قالیچیلر» باز می‌شد. چند سال پس از مرگ رضا صادری، در سال ۱۳۶۶ مهدی معبودی این خانه را خرید. خانه‌ی معبودی در ۱۴ مرداد سال ۱۳۸۲ به‌ شماره‌ی ۹۴۷۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

آدرس بنا: تبریز، میدان منجم، خیابان شهید سلمان‌پور، پلاک ۹