نگاهی به سیره تربیتی حضرت فاطمه زهرا (س)
غلامرضا نادمی
كودك از زمانی كه پا به عرصه وجود می گذارد، روح او چون لوحی سفید آمادگی پذیرش هر نقشی را دارد و اولین نقاشی كه شخصیت او را جزء به جزء ترسیم می كند، مادر است. آنچه از كودكی بر ضمیر شخص نقش می بندد، در مراحل بعدی زندگی او آثار مهمی از خود برجای می گذارد.
در روایتی آمده است؛ مادری نزد دانشمندی رفت و گفت: فرزندم چهار ساله است، از چه زمانی باید تربیت او را شروع كنم؟ مرد دانشمند جواب داد: اگر تاكنون تربیت او را آغاز نكرده ای، عمر او را بیهوده تلف ساخته ای؛ زیرا از موقعی كه اولین تبسم بر لبهای طفل ظاهر می گردد، زمان تربیت او آغاز می شود. (۱)
اولین مكان مقدسی كه انسان در بدو تولد در آن پرورش روحی و جسمی می یابد، محیط خانه و خانواده است و بی گمان سرنوشت هر انسانی ریشه در روحیات و خصلتهای كسانی دارد كه در دوران طفولیت و خردسالی، نزدیكترین انسانها به او بوده اند. رفتار پدر و مادر هر گونه كه باشد، برای كودكان كه از هر نوع رشد عقلی بی بهره اند، الگویی مؤثر خواهد بود تا بتوانند نیكیها و پلیدیها را بشناسند. از این رو، نقش سازنده پدر و مادر و بویژه مادر، در تعیین سرنوشت فرزندان، بسیار در خور توجه است، دامن پدر و مادر محیط مناسبی جهت پرورش بذر سعادت و یا شقاوت در دل فرزندان است، زیرا كودكان با علاقه و پیوندی كه با اولیای خود دارند، آنها را نمونه و سرمشق خود قرار می دهند و می كوشند رفتارشان را با افعال آنها انطباق دهند. (۲)
اسلام، شخصیت آینده كودك را مرهون تربیت و پرورش و مراقبت پدر و مادر می داند. پیامبر اعظم (ص) می فرمایند: فرزندان خود را تربیت كنید، چه در برابر آنان مسؤولیت بزرگی دارید. (۳)
ائمه (ع) با ظرافت، حساسیت و دقت نظر، مسایل تربیتی فرزندان به ویژه پرورش روح و شخصیت آنها را پی می گرفتند بی شك توفیق بی مانندی كه این بزرگواران و به ویژه حضرت زهرا (س) به عنوان الگوی مادر مسلمان، در تربیت كودكان داشتند، ناشی از معرفت عمیق و صحیح ایشان از دستوراتی بود كه اسلام درباره انسان ارایه كرده و روش تربیتی و اخلاقی حضرت فاطمه (س) بهترین شیوه و تجربه برای ساختن نسلی پاك و سعادتمند است.
حضرت زهرا (س) كه خود، تربیت یافته دامان وحی بود، به خوبی می دانست كه در تربیت اسلامی از چگونگی شیردادن به كودك و نگاه های محبت آمیز مادر گرفته تا تمام حركات و اعمال و گفتارش، بر روحیه حساس آنها تأثیر می گذارد. (۴)
او می دانست كه باید امامانی چون حسن و حسین (ع) و شیرزنانی چون زینب و ام كلثوم را تربیت كند و نمونه هایی را به جامعه تحویل دهد كه آیینه و معرفت حقیقت روح اسلام باشند و حقایق و معارف قرآن در وجودشان جلوه گر باشد و انسانهای كمال یافته ای كه از این مكتب اعجازآمیز بیرون می آیند، به خوبی می توانند روح پرعظمت و نیروی وصف ناپذیر وجودی حضرت زهرا (س) را نشان دهند؛ وجود مطهر و روح بی آلایشی كه نسلی پاك را به تاریخ هدیه كرد و در حقیقت، مادر روزگار همچو آن را به خود ندیده و نخواهد دید و برماست كه با به كار بستن شیوه های تربیتی آن حضرت، در تربیت و پرورش نسلی پاك همت گماریم تا از این رهگذر، سعادت جاودان خود و فرزندانمان را تأمین كنیم.
رفتار و اخلاق عملی
با پند و اندرز نمی توان صحت و درستی اخلاقی را كه رعایت نمی شود، به دیگران اثبات كرد و آموخت. كسی كه می خواهد دیگری را تربیت كند باید در عمل، به آنچه می گوید پایبند باشد. مادری كه به تربیت فرزند خود علاقه مند است، باید خود، دارای فضایل اخلاقی باشد و همواره رفتار صحیح را رعایت كند تا فرزندانش با آسودگی خاطر، در عمل از او الگو گیرند.
حضرت زهرا (س) با عمل به آنچه می فرمود، فرزندانش را با اخلاق و رفتار اسلامی آشنا می ساخت، چنان كه امام حسن (ع) می فرماید: مادرم، فاطمه (س) را دیدم كه شب جمعه در محراب خویش به عبادت ایستاده بود و پیوسته در ركوع و سجود بود تا این كه سپیده صبح بردمید و از او می شنیدم كه برای مردان و زنان مؤمن دعا می كرد و نامشان را بر زبان جاری می ساخت و برای ایشان بسیار دعا می كرد، ولی برای خودش هیچ دعا نمی كرد، من به او گفتم: ای مادر چرا همان گونه كه برای دیگران دعا می كنی برای خود دعا نمی كنی؟ فرمودند: ” یا بنی الجار ثم الدار، ای پسركم نخست باید همسایگان را دریافت، آنگاه به خانه پرداخت. ” حضرت نصیحتی را به فرزندش آموخت كه از شب تا به صبح به آن عمل كرده بود و چنین پند و اندرزی است كه اثر می گذارد و تربیت می كند.
پرورش شخصیت توحیدی
پدران و مادران مكلفند تا فرزندان خویش را با روحیه خداپرستی آشنا سازند و شوق عبادت و تقرب به خالق بی همتا را در آنان پرورش دهند. كودكانی كه از نخستین روزهای حیات خویش، با ایمان به خدا تربیت می شوند، اراده ای قوی و روانی نیرومند دارند. از همان دوران كودكی، رشید و باشهامت هستند و نتایج درخشان ایمان، از خلال گفتار و رفتارشان به خوبی مشهود است. (۸)
از اساسی ترین مسایلی كه بزرگ بانوی اسلام، در منطق رفتاری خود در تربیت كودكانش بر آن تأكید می ورزید، توجه به روحیه عبادت و حس خداپرستی در فرزندانش بود.
حضرت زهرا (س) چنان شوق بندگی و عبودیت و خضوع در برابر معبود را در دل و جان فرزندانش تقویت می كرد كه آنان بهترین كارها و بالاترین لذتها و زیباترین دقایق را لحظات عبادت و تقرب به خدا می دانستند.
حضرت زهرا (س) روحیه تعبد و بندگی را از كودكی به فرزندانش می آموخت و آنقدر در این كار جدی و قاطع بود كه نمی گذاشت احدی از اهل خانه خوابش ببرد و می فرمود، “محروم است كسی كه از بركات شب قدر محروم بماند. (۹)
گویا فاطمه (س) می خواهد از دوران كودكی در قلب پاك فرزندان خود جمال خدا را به تجلی و جان و زبانشان را به حلاوت و شیرینی عبادت آشنا كند و محبوب راستین را به آنان نشان بدهد تا در جوانی جذب جلوه های دروغین نشوند. این روش تربیتی فاطمه (س) به عنوان یك سنت بسیار پسندیده و قابل اجرا، در گفتار امامان معصوم نیز به چشم می خورد. (۱۰)
پرورش شخصیت عاطفی
یكی ازمهمترین نیازهای هر كودك برخورداری از عواطف پاك و مهر و محبت خانواده و خویشاوندان و والدین است. هنگامی كه كودك از زلال محبت خانواده سیراب شد و عطش محبت و توجه عاطفی او برطرف گردید، با دلی آرام و سلامت و پرنشاط پا به عرصه اجتماعی می گذارد تا همگان از بركات وجود او بهره مند شوند. یكی از راههای پرورش شخصیت عاطفی كودك، ابراز محبت به كودك است.
بوسه های مكرر پیامبر اكرم (ص) بر رخسار و دست فاطمه (س) نشانه ای از ابراز علاقه آن حضرت به فرزندش بود. آن حضرت به محبت كردن و توجه به كودكان بسیار اهمیت می داد، چنان كه روزی رسول خدا (ص) امام حسن (ع) را می بوسید و نوازش می كرد، اقرع بن حابس عرض كرد: من ده فرزند دارم، ولی تا به حال هیچ یك از آنان را نبوسیده ام. پیغمبر اكرم (ص) غضبناك شد و فرمود: اگر خدا محبت را از قلب تو گرفته است، من چه كنم؟ هر كس نسبت به اطفال ترحم نكند و احترام بزرگسالان را نگه ندارد از ما نیست. (۱۱)
حضرت زهرا (س) نیز كه تربیت یافته چنین مكتبی بود، به پرورش شخصیت عاطفی فرزندان خود اهتمام می ورزید.
پرورش روحیه ایثار
مقدم داشتن دیگران بر خود، اصلی بسیار ارزشمند و انسانی است كه هر كس، نمی تواند دارنده آن باشد. حضرت زهرا (س) فرزندانش را با چنین روحیه ای پرورش داده بود. (۱۲)
آن جا كه پس از یك روز گرسنگی، وقت افطار، در به صدا درمی آید و گرسنه بی سرپرستی درخواست طعام می كند، پس از آن كه حضرت علی (ع) و فاطمه (س) طعامشان را كه قرص نانی بود تقدیم آن فقیر می كنند، فرزندان آنها نیز كه پرورش یافته چنین پدر و مادری هستند، دیگران را بر خود مقدم می شمارند و قرص نان خود را به فقیر می دهند و این عمل تا سه شب تكرار می شود و نتیجه این روحیه ایثار و از خود گذشتگی، آن می شود كه فرزندان بزرگوار آن حضرت تمام هستی خود را برای پیشرفت و تكامل انسانیت فدا می كنند.
بازی با كودكان، روش مؤثر تربیت
بازی، شیوه ای است كه تأثیرات مثبت و گوناگونی را بر روحیه فرزند به جا می گذارد، خلاقیت او را شكوفا و عواطف كودكان را از محبت سیراب می سازد. بازی كودكانه مادر با فرزندان، رشد جسمی و فكری كودك را سرعت می بخشد و احساسات پاك مادری را به او منتقل می كند، نشاط، شادابی و خلاقیت، ابتكار و نوآوری و اعتماد به نفس را در او ایجاد و زمینه را برای ظهور استعدادهای نهفته كودك فراهم می آورد.
حضرت فاطمه (س) از همان دوران كودكی با فرزندانش همبازی می شد و به این نكته نیز توجه داشت كه در بازی، آنها را در حد طاقتشان با عبادت آشنا سازد، به گونه ای كه حضرت در شب بیست و سوم ماه مبارك رمضان كودكان خود را به بیداری و نخفتن دعوت می كرد.
حضرت فاطمه (س) در قالب بازی و شوخی، شخصیت كودك را تقویت ساخت و او را به داشتن نیكیها و ارزشهای اكتسابی تشویق و راهنمایی كرد.
پی نوشت :
۱- مجید رشیدپور، تربیت كودك از دیدگاه اسلام، ص۹
۲- همان؛ ص ۸
۳- مهدی نیلی پور، فرهنگ فاطمیه (الفبای شخصیت حضرت زهرا (س)، ص ۱۲۲٫
۴- همان، ص ۱۲۳
۸- محمدتقی فلسفی، گفتار فلسفی، كودك از نظر وراثت و تربیت، ص ۱۷۸
۹- دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۲۸۲
۱۰- جلوه های رفتاری حضرت زهرا (س)، ص ۴۴
۱۱- فاطمه زهرا (س)، المرء النموذجیه فی الاسلام، ترجمه: علی الجمال الحسین، ص ۷۱
۱۲- فرهنگ فاطمیه، ص ۷۵
۱۳- جلوه های رفتاری حضرت زهرا (س)، ص ۳۹