پوشاک سنتی ترکمن ها | از گذشته تا به امروز

2- پوشاک بانوان ترکمن

لباس‌های زنان‌ ترکمن‌ تنوع زیادی دارد و علت آن به دوره‌های‌ سنی‌ آنان‌ مربوط می شود. پوشاک زنان ترکمن برشی ساده دارد؛ اما تزیینات چشم گیری بر روی آنها به چشم می خورد. آنها چهار نوع لباس برای خود دارند:

لباس منزل که بسته به سن افراد شکل و شمایلی خاص دارد.

لباس کار برای پختن نان و انجام کارهای کشاورزی

لباس شهر برای خروج از منزل و خرید از بازار

لباس تشریفات برای شرکت در مراسم، جشن ‎ها و اعیاد

در اینجا پوشش زنان را در چهار بخش مورد بررسی قرار می دهیم: 

*تن پوش ها

برای تن پوش، لباس های متعدد ترکمنی وجود دارد که عبارتند از:

کوینک‌ (Köýnek)

زنان‌ ترکمن‌ در گذشته پیراهن‌های ‌ابریشمین‌ به تن می کردند که‌ بیشتر آنها به رنگ‌ قرمز تمشکی بود و گاهی برق می زد. این تن پوش «قیرمیز کوینک‌» (Gyrmyz K) نام‌ داشت‌. این پیراهن‌، دارای الگویی ساده‌ و شامل سه‌ قسمت‌ بود‌: یقه، ینگ‌ (Ýeň) یا آستین‌، یان‌ (Ýan) یا پهلو و آشیری‌ (Aşyry) یا دامن.‌ 

آستین های این لباس معمولا بلند است و از بالا به طرف مچ دست تنگ می شود. حاشیه و سر آستین های پیراهن به شکل ظریفی سوزن دوزی می شود.

منظور از دامن در لباس ترکمن ها، پوششی است که که از گردن تا قوزک پا را می پوشاند و برش ندارد؛ نه آن دامنی که فقط از کمر به پایین را می پوشاند. زنان تکه های مثلثی شکلی را در میان تکه‌های مستطیل شکل دامن لباس قرار می دادند و تن پوش پرچینی را ایجاد می کردند که در قسمت پایین گشاد بود. به این ترتیب دامنِ لباس، از زیر بغل تا پایین به تدریج گشاد می‌شد. بلندی این لباس تا بیست سانتی‌متری پاشنه پاست تا حاشیه دوزی مفصل پایین شلوار نمایان باشد.

یقه پیراهن حدود 15 سانتی متر به سمت پایین چاک دارد و اطراف آن قلاب دوزی شده است. این چاک را از قسمت بالا (زیر گلو) با وسیله تزیینی به نام «گل یاقا» (گل یقه) می بندند تا سینه پوشیده شود. چاک یقه به اندازه ای باز بود که برای شیر دادن مناسب باشد. 

برای محکم کردن دوخت های این پیراهن از نوارهای پارچه‌ای باریک در حدود 33 سانتی متر استفاده می کردند. بر روی پیراهن، ‌شال‌ یا کمربندی‌ می بستند که آراسته ‌به‌ دانه های‌ ریز تسبیح و یا منجوق‌ بود و «مونجوق‌ غوشاق‌» (Monjuk Guşak) و یا «هنجی غوشاق» خوانده می شد.

سر آستین‌ها و یقه با هنر سوزن دوزی آراسته می شد. در گذشته ردیف‌هایی از سکه در جلوی پیراهن می دوختند که تا سال 1349 شمسی منسوخ شد. یقه‌ پیراهن‌ را با «گل‌ یقه‌» (Gül Ýaka) نیز تزیین می کردند و «بوقاو» (Bukaw) را که سینه‌ریز نقره‌ای‌ درشت بود به گردن می انداختند. 

Photo by : Unknown

قوشاق (کمربند)

زنان ترکمن کمربندی ابریشمی دارند که قوشاق نام دارد. قوشاق باعث می شد که قد پیراهن کوتاه شود و در هنگام کار دست و پای زنان را نگیرد. آنها این کمربند را به شکل یک شال سیاه 3 متری هنگام بارداری یا در سنین بالاتر دور کمر می ‎بستند و آن را برای کمر و شکم مفید می دانستند. قوشاق سبز را به کمر نوعروسان ترکمن می بستند تا او را از چشم زخم حفظ کنند.

مردان نیز برای کار در مزارع یا در میدان های کُشتی، برای تمرکز نیرو در مقابل حریف از قوشاق استفاده می کردند. 

چابیت‌ (çabyt)

چابیت یا شاوت قبا یا بالاپوشی‌ بود که تا همین چند سال پیش طوایف «یموت» در مراسم رسمی آن را می پوشیدند و بر دو نوع مخملی و ابریشمی است و آستر دارد.

نوع مخمل این لباس دارای آستین‌های کوتاه و کمربند است. قسمت جلوی این پیراهن را باز می گذاشتند تا تزیینات داخل آن مانند گل‌دوزی به خوبی دیده شود. نوع دیگر را از ابریشم راه راه قرمز تهیه می کردند که سر آستین و آستین‌های بلند داشت. قد نوع ابریشمی بلند بود و تا بالای ساق پا می رسید. دو طرف پیراهن را راسته و آزاد در نظر می گرفتند و یقه‌ای ساده و بدون برگردان را برایش طراحی می کردند. گشادی آستین لباس متوسط است و از زیر بغل به طرف مچ باریک می شود.

در زیر بغل لباس زایده‌ای سه گوش و از جنسی غیر از پارچه قبا بین آستین و پیراهن وجود دارد که برای جلوگیری از آسیب عرق بدن به لباس آن را می دوختند. گاهی آن را عوض می کردند تا مشکلی برای لباس پیش نیاید. پیراهن از قسمت کمر تا پایین گشاد می شود و در دو طرف چاک دارد. نقوش مفصلی را بر روی این لباس پیاده می کردند که بیشتر در این قسمت ها دیده می شد: مچ آستین، اطراف یقه و کناره‌های آن در جلو سینه تا انتهای دامن و اطراف آن و در اطراف چاک پهلو. 

Photo by : Unknown

چاروود یا جبه

روپوشی پالتو مانند بود که در حاشیه دامن، یقه و سر آستین سوزن دوزی داشت. این پوشش از پارچه های مخمل به رنگ های سبز یا آبی یا قرمز بود و آن را را در زمستان و به هنگام مهمانی به تن می کردند. امروزه این لباس تنها در گنجه مادربزرگ ها جای دارد. آنها به هنگام برودت هوا به استفاده از پوستین نیم تنه و یا بلند هم روی می آورند. 

چکمن

لباسی پشمی است که بر اساس نوع پشم به کار رفته در آن به دو نوع «اینچه چکمن» و «یوغین چکمن» تقسیم می شود.

نیم تنه

نیم‌ تنه‌ یکی از پوشش های مخصوص‌ عروس‌ شدن‌ بود که دختران آن را آماده می کردند و با سوزن دوزی و آویزه هایی‌ از سکه ‌و  پولک‌های‌ نقره‌ زینت می دادند. پسران و دختران نیز نیم تنه‌ای به تن می کردند که بر پشت آن زیورآلات مختلفی به شکل‌های سپر و تیر و کمان آویزان بود.

بوقو (Buqaw)

بوقو، یقه کلفتی بود که با آویزه‌ها و یا یک لوزی تزیین شده به نام «گنجوک» گلو را می پوشاند. در قرن بیستم میلادی این پوشش به یقه بزرگ قپِاقه‌ای (گول یقه) تبدیل شد.

Photo by : Unknown

*شلوار

شلوارهای زنان ترکمن هم انواعی دارد که عبارتند از:

بالاق‌ (Balak)

بالاق شلوار زنان ترکمن است که کمر دارد و میان ساق آن نسبت به سایر شلوارهای سنتی زنان ایرانی قدری گشادتر است. دمپای دو ساق شلوار تنگ است و سوزن‌دوزی‌ چشم نوازی دارد. در قدیم این تزیینات شامل، دو ردیف پهن از نقش مایه‌های متضاد بود که حاشیه های باریک تری داشتند. سوزن‌دوزی‌ها اسامی مختلفی دارند که از میان آنها از دویه‌ کله‌ (سر شتر)، سکدیرمه‌ چویچه‌ (نقش جوجه)، واخ آرمان، ایکی‌حورمان‌ و ... در ساق پا استفاده می کردند. قانات (بال پرنده)، قویماق، تکه نقش، موی نقش (نقش عقرب) و بوستانی نیز دیگر نقوشی بودند که در لباس ها به کار می رفت.

جنس و رنگ پایین شلوار متفاوت از بالای آن است. برای بالای شلوار پارچه ای از جنس کرباس و یا متقال و به رنگ سفید انتخاب می کنند. قسمت بالایی و نخی آزاد به گونه ای است که بتوانند آن را پس از پاره شدن از پارچه حاشیه دوزی پایین شلوار جدا کنند. حاشیه های پارچه شلوار هنوز هم بسیار ارزشمندند و به طور جداگانه به عنوان جهیزیه دوخته می شوند. برخی از این حاشیه ها تا چهل سانتی‌متر پهنا دارند و به سمت قوزک‌ها گشاد می شوند.

برش شلوارهای زنانه، همانند برش شلوارهای مردانه است؛ اما پایین آن تنگ در نظر می گیرند تا به پاها بچسبد. در پایین پاچه های شلوار، نوار سیاهی به پهنای 1 تا 1.5 سانتی‌متر دوخته می شود که آن را «بالاک یوب» می خوانند.

Abootaleb Naderi

*پیشانی‌بند، سربند و روسری

از گذشته برای پوشاندن سر از البسه متفاوتی در میان زنان ترکمن استفاده می شود که در اینجا به آنها می پردازیم:

بوروک‌ (Börük)

بوروک یا عرقچین کلاه گرد و صاف و بدون‌ برجستگی بود که دختران‌ آن‌ را با زینت‌ آلات‌ نقره‌ای‌ شامل پولک و قبک‌ها زینت می دادند. در گذشته کسی از روسری استفاده نمی کرد و اغلب دختران‌ بوروک بر سر می گذاشتند. این کلاه به نام‌های «تاسه گ» و «تاخیه» نیز شهرت دارد. دختران موهای خود را به صورت چهار رشته می بافتند و دو رشته جلو و دو رشته پشت آنان می افتاد.

بوروک در دو نوع است و هر یک کاربردهای خود را دارند:

بوروک ساده و بدون تزیین

پسرها و مردها به هنگام نماز بر سر می گذارند

مردی که به مکه می رود و می خواهد از دستار سر مخصوص حاجی ها استفاده کند باید آن را به دور بورک بپیچد و مانند عمامه بر سر بگذارد

بوروک تزیین شده

بوروک با سکه های نقره، پولک، قبه/ دپه بند و سایر زیور آلات پوششی برای دختران

بوروک با پری به نام اوتاغا برای دختران نامزد دار که اوتاغی قیز نامیده می شدند. 

Ahmad Moeini Jam

توپبی‌ (Topbi)

کلاه و سربند در میان ترکمن ها معرف طایفه و مشخص کننده موقعیت زنان ازدواج کرده یا دختران است. زنان تکه، نخورلی و ساریق کلاه هایی به شکل مخروط ناقص بر سر می گذارند که از نی و چوب جارو و ... تهیه می شود. دختر ترکمن‌ پس از عروسی بوروک را کنار می گذاشت و پیشانی‌بندی قرمز به نام توپبی را بر سر می نهاد تا نشانه شادی باشد. این پیشانی بند در نزد یموت ها با عناوینی همچون «هاساوا» یا «خاوه» یا «آلین دانگی» (Alyndang) شناخته می شود. این پیشانی بند مزین به نقش نارنج و ترنج است که آن را به دقت تا کرده و در جلو گره می خورد. 

روی توپبی را با روسری می پوشانند و در بالای آن دستمال بزرگی از حریر یا نخ به نام «قین قاج» قرار می دهند. یک سر قین قاج پشت سر می افتد و سر دیگر که دهان را می پوشاند «یاشماق» نام دارد. یموت ها پارچه پیشانی بندی به نام «آلاندانگی» دارند که به دور سر و بر روی یک روسری نقش دار گره می خورد. نخورلی ها قبل از رفتن عروس به خانه شوهر تاج عروسی را که از نی های ریز بافته شده بر سر عروس می گذارند و آن را آلین دانگی می دانند. بر روی این تاج پارچه ای می کشند و زیوری به نام «آلین شای» را بر پیشانی عروس می اندازند. 

پیشانی بند را با سربندی ابریشمی به نام یغلیق (Yagliq) می آرایند که نقوش چهارگوش بر روی آن دیده می شود و نقش یاشماق یا روبنده را برای احترام به مردان بزرگتر ایفا می کند. در گذشته این سربند را زیر پیشانی‌بندی پنهان می کردند که در پشت با دنباله‌های آویزان گره می‌خورد. اساس الگوی این سربند یک ذوزنقه است که از نی‌های به هم پیچیده تهیه می شود. روی این سربند را با استفاده از پارچه ابریشمی زرشکی و قرمز و به صورت شلوغ و چین‌دار می پوشانند و در  یک طرف آن دنباله پارچه ای بلندی می گذارند. روی سربند را با زیورهای نقره‌ای و طلایی می پوشانند و گاهی در مواقع عروسی، نیم تاجی مزین به جواهر نیز بر روی آن می گذارند.

گاهی در جلوی این سربند پلاک مستطیل نقره‌ای شکل خمیده‌ای به نام  اغمه (Egme) و دسته‌هایی از پلاک های متصل کوچک‌ تر به نام اوورمه (Owurme)  نیز استفاده می شد. این سربند را در طوایف تکه «سُمَق»، در ایرساری «بُغمک» و در گذشته در یموت «خسبه» می خواندند. سربند تکه با پارچه زرین و طرح‌های مواج و لوزی ها و هلال‌های کوچک تکراری زراندود پوشیده می شود و عقیق‌های جگری بر آن متصل می کنند. سربندهای یموت طرح قوی تری دارند.

طوایف تکه از آنق استفاده می کنند که با پارچه ‎ی زرین و طرح های نقش دارِ مواج تهیه شده و عقیق های جگری به آن وصل می شود. گاهی از انواع زیورهای آویزه دار بر روی سربند استفاده می شود که سطح کلاه را کاملا می پوشانند و ابهتی خاص به صاحبش می دهند. زنان برای افزایش زیبایی و شکوه، گیسوان بافته خود را از میان گیسوبندهای نقره‌ای رد می کنند و زیورهای مجلل و خوش ساخت را از دو طرف چهره خود و از روی کلاه آویزان می کنند.

هر سال به اندازه دو بند انگشت از بلندی سربند می کاهند و هر چه قدر زن به دوره میان سالی نزدیک شود سربند کوتاه تری خواهد داشت و در این زمان آن را  «تبرّک» می خوانند. زن در این مرحله به نشانه مجرب بودن از پیشانی بند سیاه استفاده می کند و در دوران پیری به رنگ سفید به نشانه عاقل بودن رنگ سفید را بر سر می نشاند. درمیان گوکلان ها زنان مسن کلاه کم ارتفاعی به رنگ سیاه می گذارند و آن را علامت تجربه می دانند.  وقتی زنی نوه اش عروسی کند این کلاه برای احترام به رنگ سفید در می آید.

Photo by : Abootaleb Naderi

 دون

دون زنان ترکمن پوشاکی از جنس ابریشم و بر دو نوع است:

«گی ییم دون» که پوششی معمولی با حاشیه های پولک دوزی شده است و در مهمانی های معمولی کاربرد دارد.

«قرمز دون» یا «باش دون» که در روز عروس کشان، آن را بر سر عروس می اندازند.

حواشی قرمز دون را سوزن دوزی می کنند و سکه های نقره ای، پولک های رنگین و زیور آلات نیز برای زینت آن به کار می برند.

چارقد

چارقد روسری بزرگی است که زنان در هنگام بیرون رفتن، مراجعه به شهر، میهمانی یا عروسی سربند خود را با آن می پوشانند. در گذشته این پوشش از ابریشم تهیه می شد؛ اما امروزه از چیت گلدار با ریشه بلند و مجلل است.

چارقد طرح ها و رنگ های متنوعی دارد و کناره های آن با ریشه‌هایی به نام «پورچیک» مزین است. زنان ترکمن از چارقد 1.5 متر مربعی که به شکل مربع است استفاده می کنند. آنها این پوشش را از وسط تا می‌کنند و به شکل مثلث بر سرشان می اندازند.

چاشو

برخی از طوایف‌ همچون‌ یموت‌ روسری‌هایی‌ به‌ نام‌ چأشو (çäşew) یا باش آتار نیز دارند که روسری مربعی‌ شکل‌ و ابریشمین‌ نازک است. چاشو در بین زنان ترکمن، حکم چادر رایج در بین زنان فارس را دارد. در حدود 50 سال پیش این پوشش مورد استفاده زنان مسن بود که آن را از وسط تا کرده و بر سر می انداختند. چاشو بر اساس نخ مورد استفاده برای بافت انواع مختلفی دارد که عبارتند از:

«اریش چاشو» از نخ‌های پشمی، «چله چاشو» از نخ‌های ابریشمی، «کنت چاشو» از نخ‌های پنبه‌ای، «گوکلن چاشو» از نخ‌های ابریشمی بافت قبیله گوگلان، «المینچه چاشو»، «آطلاس/ اطلس چاشو»، «قارتما چاشو»

چاشوهای ابریشمی در حال حاضر تنها برای تزیین تابوت مرده به کار می روند. در زمان حمل متوفی تا گورستان چاشو را بر روی آن می اندازند و فلسفه آن، به تقدیس ابریشم نزد ترکمن ها باز می گردد.

چیرپی (Cirpi)

چیرپی نوعی شنل تشریفاتی است که هنوز هم زنان طایفه تکه آن را می پوشند. این شنل دارای آستین های بدون کاربرد است و از بالای سربند تا زیر بغل سمت چپ را می پوشاند. حاشیه دوزی فراوانی در این پوشش دیده می شود که از لحاظ رنگ و نقش‌مایه از طایفه ای به طایفه دیگر تغییر می کند و رنگ آن حکایت از سن و مقام فرد دارد. دور یقه این پوشش دارای پیچک‌های گلدوزی شده است.

نوعی از آن «کورته » نام دارد که روپوش بلند و نوعی روسری و پوشش زمستانی ضخیم با سوزن ‎دوزی های زیاد است و آستین‌های گشاد و ظاهری شبیه به کت دارد. زنان تیره های ترکمن، در جشن ها، اعیاد و مراسم تشریفاتی شان، کورته را به عنوان پوشش نهایی سر استفاده می کنند. کورته عروس را معمولا به رنگ قرمز تهیه می کنند و رنگ آن را نشانه خوشبختی می دانند. طوایف یموت نام این پوشش را «بورنجک» (buremgek) گذاشته اند که ساده‌تر است و آن را از ابریشم سبز مزین به نقوش قرمز می دوزند. این پوشش از پارچه ‎های کتان و گاهی از پارچه ‎های ابریشمی تیره یا سرخ رنگ می دوزند و در محل آستین ‎ها، دو دنباله ی بلند تعبیه می کنند که «ینگ» نام دارند. کورته سوزن دوزی مختصرتری نسبت به چیرپی دارد.

قینگاچ‌ (Gyňaç)

قینگاچ‌ نوعی روسری و بافته ای‌ از ابریشم‌ نازک‌ است که‌ در گذشته کاربرد داشت و بر دو نوع بود: قیرمیزی‌ قینگاچ‌ و کله‌لی‌ قینگاچ‌. این روسری ها را همانند کلاغه ای های بانوان لر می دانند که دارای نقش‌های زرد و نارنجی در زمینه‌ای مشکی است. کلاغه ای یا کلاقه ای نوعی چاپ روی پارچه است که بر روی زمینه مشکی صورت می گیرد.

یالیق

یالیق یا یایلیق روسری بسیار نازک، ابریشمی و دارای نقش است که در خانه کاربرد دارد.

 یاشماق

یاشماق یعنی پوشانیدن بخشی از چهره و در اصطلاح به بخشی از یایلیق می گویند که زن ترکمن در هنگام برخورد با مردان غریبه دهان خود را با آن می پوشاند. این کار نشانه حجب و حیا محسوب می شود و امروزه تاحد زیادی از میان رفته است.

نوعی از یشماق به نام «قی قاچ» وجود دارد که به صورت نقاب است و به عنوان علامت حرف نزدن با غیر استفاده می شود. صدای نوعروسِ ترکمن، حداقل تا زمانی که مادر نشده نباید به گوش کسی برسد. عروس ترکمن با این نقاب هم صورت خود را از نامحرم می پوشاند و هم به احترام کهنسالان، به ویژه از پدرشوهر و اقوام شوهرش در حضور آنها صحبت نمی کند. در گذشته پدرشوهر پس از پانزده سال جشنی برپا می ساخت و هدیه ‎ای به نام «رونما» به عروس خود می داد تا اجازه برداشتن نقاب را به او بدهد.

Photo by : Ahmad Moeini Jam

*پاپوش

پوشش پا در میان بانوان ترکمن به دو بخش تقسیم می شود:

کفش

زنان ترکمن از کفش های خشن و از چرم خام استفاده می کردند که آياق قاب يا كُويش نام داشت و تزیینات گلدوزی بر روی آن صورت می گرفت و در انواع گل منچ لی، قير ماكُویش با نوک برگردان و پاشنه بلند شناخته می شد. این کفش ها پنجه های پهن و پاشنه های سه گوش داشتند.

جوراب

بانوان ترکمن مانند بسیاری از زنان دیگر اقوام ایرانی جوراب‌هایی از پشم‌ و ابریشم‌ الوان می پوشند که بافت آن کار خودشان است.