متن کامل: سازه های آبی شوشتر
قدیمی‌ترین آثار شناخته شده در شوشتر مربوط به دوران پارینه سنگی و پیش از تاریخ بوده است. این شهر در دوره ایلامی به دلیل نزدیکی به معبد چغازنبیل از اعتبار ویژه‌ای برخوردار بوده و دردوره هخامنشی مزداریون و سازه‌های آبی آن پایه ریزی شدند. شوشتر در دوره اشکانیان پایتخت حاکمان محلی خوزستان بوده و در زمان ساسانیان یکی از مراکز مهم خوزستان به شمار رفته است.
تجدید بنای شوشتر را به اردشیر بابلیان نسبت می‌دهند و و در این دوره است که شوشتر به صورت جزیره‌ای میان آبها قرار گرفته و معماری گسترده آبی به صورت کانالها، پل بندها و آسیابها در گوشه کنار آن شکل گرفتند. پس از وی به روایت تاریخ در زمان شاپور ساسانی، آبادانی شوشتر به اتمام رسید و این شهر درخشان‌ترین دوره تاریخی حیات خود را گذرانده و با تجهیز تأسیسات آبیاری، کشاورزی در این شهر رونق فراوان گرفت. شوشتر را می‌توان موزه بناها و سازه‌های آبی دانست که این بناها از نظر عملکرد به یکدیگر وابسته‌اند و از این جهت شهری کم‌نظیر را در سراسر جهان است. در تابستان ۸۷ مجموعه سازه‌های آبی شوشتر مشتمل بر بند میزان، آسیابهای آبی، قلعه سلاسل، بند گرگر، بند خاک، پل بند شادوران، بند برج عیار، پل لشکر، بند ماهی باران، بند شرابدار و میل مناره کلاه فرنگی در فهرست آثار جهانی یونسکو به عنوان دهمین اثر از ایران به ثبت رسید.
یکی از سفرنامه نویسان مشهور که از عجایب شوشتر تعریف و تمجید کرده است ابن بطوطه است او در این شهر با علمایی ملاقات نموده که از علم و دانش آنها شگفت زده شده است او از شوشتر با نام عربی شده و معرب توستر یا تستر نام برده است. او همچنین از عظمت پل‌های شوشتر نام برده است.
ویژگی بنای سازه های آبی
پيشينه ساخت آسيابها وتونلهاي اين محوطه به دوره هخامنشي باز مي گردد. ساختمان آسيابهاي موجود در محوطه قبل از سيل سال1342 اكثراً مربوط به دوره صفوي بوده كه در اثر سيل ويران شده است. پي ساختمان آسيابهاي مزبور مربوط به دوره ساساني مي باشد كه در دوره قاجار مرمت و بازسازي شده است.
ساختمانهاي موجود در محوطه به سه قسمت تقسيم مي شود:
محوطه شرقي:
در اين محوطه حدوداً 10 آسياب قرار دارد. كه عبارتند از: آسياب دو برادران، داراب خان، حاج مندل، راتق، دهانه شهر. هركدام از اين آسيابها داراي دو سنگ آسياب است. آب مورد نياز اين آسيابها علاوه بر تونل دهانه شهر از تونل بليتي نيز تأمين ميشود.
محوطه شمالي:
قدمت ساختمانهاي موجود در اين محوطه نسبت به ساير ابنيه موجود در محوطه كمتر مي باشد. در اين محوطه علاوه بر آسيابهاي خدايي، آسياب رضا گلاب يا پنيري و آسيابهاي رضوان، تأسيسات مربوط به كارخانه برق مستوفي كه در سال 1332 ساخته شده، و تلمبه خانه كه آب مصرفي شهر را تأمين مي كرده استنیز موجود می باشد. آب آسيابهاي اين محوطه از تونل سه كوره، و آب مورد نياز كارخانه برق نيز از تونل دهانه شهر تأمين مي شود.
کارخانه برق مستوفی (واقع در سازه های آبی شوشتر)
محوطه غربي:
در اين محوطه 21 آسياب قرارداشته كه آب مورد نياز اين آسيابها از تونل سه كوره تأمين مي شده است راه ورود به محوطه غربي از طريق پلی موسوم به دوپلون مي باشد. آسيابهاي اين محوطه در دو نوع شيبي و تنوره اي ساخته شده اند. علاوه بر آسيابها، كارخانه يخ جولازاده(1334) و يك تلمبه خانه آب نيز موجود است. در زير پلكان موجود در محوطه غربی (اين پلكان راه ارتباطي بافت قديم شهر با محوطه غربي بوده است) و بر بام آسياب موسوم به لوعلی ساختماني با پلان مربع و سقف گنبدي شكل به سبك آتشكده ها قراردارد كه به نمازخانه منسوب مي باشد. در انتهاي محوطه موسوم به سيكا قرار دارد. كه ورود به اين اتاقكها از طريق پلكانهايي كه در صخره تعبيه شده اند تأمين مي شود.
مجموعه آسیابها و آبشارهای شوشتر از بی‌مانندترین نمونه‌هایی است که جهت استفاده بهینه از آب در ادوار کهن مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. این محوطه مجموعه‌ای از سد، تونل‌ها، کانال‌های فرعی و آسیابهای آبی است که بصورت یک مجموعه صنعتی-اقتصادی بوده و جزئی از مجموعه بزرگ سازه‌های آبی شوشتر می‌باشد که در کتب تاریخی مکرراً به آن اشاره گردیده است. اساس کار مجموعه به این صورت است که سد گرگر مسیر رودخانه را مسدود کرده و سطح آب را برای آبگیری سه تونل حفر شده در تخته سنگ بالا می‌آورد.
تونل‌های سه‌گانه آب را به مجموعه هدایت می‌کنند و به کانال‌های متعددی تقسیم می‌شوند که پس از گرداندن چرخ آسیابها، آب بصورت آبشارهایی به محوطه‌ای حوضچه مانند سرازیر می‌شود. یکی از ویژگی‌های بسیار بارز مجموعه آسیابها و آبشارها مجاورت آن با بافت تاریخی شهر شوشتر است. این محوطه علاوه بر استفاده‌های صنعتی، در روزهای کم آبی نیز، آب مورد نیاز ساکنین را تأمین می‌نمود. یک ویژگی بسیار زیبا و منحصر بفرد بصری نیز که در این مجموعه وجود دارد و جلوه‌ای خاص به آن می‌بخشد این است که آب حاصل از پساب آسیابها بصورت آبشارهای مصنوعی زیبا به محوطه‌ای حوضچه مانند می‌ریزد که منظره‌ای چشم نواز و دل‌انگیز را در مقابل دیدگان هر بیننده بوجود می‌آورد. همچنین در محوطه پشت بند که محل آبگیری سه تونل معروف سه کوره، دهانه شهر و بلیتی است نیز چشم انداز زیبایی به چشم می‌خورد. مجموعه آسیابها و آبشارهای شوشتر با توجه به زمان ساخت از شاهکارهای فنی و مهندسی در جهان است. این شاهکار مهندسی هم در ایران و هم در جهان بی نظیر است.
بدون شک با توجه به اهمیت شهر شوشتر در برهه‌هایی از تاریخ و توجه ویژه به احداث تأسیسات آبی در این منطقه که از فنون مهندسی پیچیده‌ای سود می‌جوید، ما را در نتیجه نهایی مصمم می‌نماید که احداث آسیابها را متعلق به دوران کهن و حتی هم عصر با ساسانیان بدانیم. علاوه بر موارد ذکر شده، برخی پیچیدگی‌هایی که در طراحی تونل‌های آبرسانی وجود دارد، جهت بهره‌برداری غیر از مصارفی همچون آبیاری اراضی بوده. تونل‌های سه‌گانه در پشت پل بند گرگر، وظیفه انتقال حجم معینی از آب را برای به حرکت در آوردن پره‌های آسیاب برعهده داشته‌اند.
مجموعه آسیابها و آبشارهای شوشتر در مسیر رودخانه گرگر که خود از شاهکارهای فنی و مهندسی اعصار کهن است بنا گردیده که این رود کاملاً بصورت دست کند می‌باشد که احداث آن را به اردشیر بابکان، شاهنشاه ساسانی نسبت داده‌اند. لیکن در مطالعات باستان شناسی این تاریخ به عقب‌تر برده شده است. موقعیت ممتاز و شرایط مناسب زندگی در شوشتر به دلیل مجاورت با رودخانه کارون امکانات مناسبی را برای اقدام مستقر در این منطقه فراهم کرده است.
در این مجموعه بزرگ، ساختمان آسیابها، آبشارها، کانالها و تونل‌های عظیم هدایت آب و سیکا که محلی جهت استراحت و تفریح است قابل توجه و جالب هستند. در قسمت انتهایی ضلع غربی این مجموعه، سیکا قرار دارد که دسترسی به فضای درون آن از طریق چند پله دستکند میسر است. درون این فضا یک حوض 8 ضلعی با کانال‌های کوچک به چشم می‌خورد. آب این حوض از طریق یک جوی که از دیواره سیکا خارج می‌شود تأمین و از طریق دو کانال کوچک به درون رودخانه هدایت می‌شود.
این مجموعه جزئی از کانال‌های آبرسانی به آسیابها بوده که بعدها در دوره قاجار و در زمان حکومت محتشم (از حکام محلی) سدی در این مکان زده شده و در این مکان آب از یک قسمت داخل و وارد یک 8 ضلعی گود شده و سپس از این 8 ضلعی وارد دو کانال و از آنجا وارد رودخانه می‌شود.
در مورد معنای «سیکا» نظرات متفاوتی ارائه شده است. لغت نامه دهخدا سیکا را نوعی مرغابی یا نوعی درخت و قومی از هندوان دارای مهب وشنو که شعبه‌ای از آیین بودائیست معرفی می‌کند.
فهرست اجزای سازه‌های آبی شوشتر
آثار باستانی زیر به عنوان دهمین اثر ایران با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر بصورت یکجا در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسیده‌اند:
- بند میزان
- برج کلاه فرنگی
- رودخانه دست کند گرگر
- پل بند گرگر
- مجموعه آبشارها و آسیابهای آبی
- بند برج عیار و نیایشگاه صابئین
- بند ماهی بازان شوشتر (بند خداآفرین)
- قلعه سلاسل
- کانال داریون
- پل بند شادروان
- بند خاک
- پل بند لشکر و پل شاه علی
- بند شرابدار
پل بند شرابدار: بند شرابدار در جنوب شوشتر و بر روی شاخه‌ای از نهر داریون موسوم به نهر رقت به صورت شرقی- غربی قرار گرفته است. این سازه را بین دو بنای آبی مهم پل بند لشکر و پل بند ماهی بازان شاهدیم که در ضلع جنوبی آن قسمتی از حصار شهر قرار گرفته است. این پل بند با شماره ۴۲۱۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
بند میزان و کلاه فرنگی: بند میزان یک اثر بسیار مهم در مجموعه بناهای آبی تاریخی شوشتر است که رودخانه کارون را به دو شاخه شطیط و گرگر با نسبت مشخص ۴ دانگه و ۲ دانگه تقسیم می‌کند. این بند با شماره ۲۳۳۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
رودخانه مصنوعی گرگر: نهر گرگر شاخه‌ای مصنوعی از رود کارون است که در شمال شهر شوشتر توسط بند میزان از رود کارون جدا می‌شود و راه جنوب را در پیش می‌گیرد. این نهر با شماره ۱۷۵۹۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
نهر داریون: نهرداریون در دوره داریوش اول هخامنشی حفر شده و وظیفه آبیاری دشت میاناب شوشتر را داشته است. این نهر با شماره ۴۱۴۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
بند ماهی بازان: بند ماهی بازان در اراضی شهر تاریخی دستوا و به منظور بالا نگهداشتن سطح آب ساخته شده است. این بند با شماره ۴۲۰۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
بند دختر: بند دختر در آخرین تنگهٔ کوهستانی که رود کارون از آن عبور می‌کند، بنا شده است.
بند دارا: بند دارا در منطقه میاناب و بر روی رود گرگر ساخته شده و مربوط به دوران هخامنشیان است.
موقعیت مکانی:
اين محوطه در جنوب پل بند گرگر و خيابان شريعتي در حد فاصل بين بند گرگر تا بند برج عيار قرار دارد اختلاف ارتفاع سطح اين محوطه با خيابان شريعتي در حدود 20 متر مي باشد.
راه ورود به اين محوطه از طريق ساباط شيبداري از كنار بقعه سيد محمد ماهرو مي باشد سطح ساباط مذبور 3 متر از سطح خيابان پائين تر مي باشد. راه ورودي شمالي به محوطه آسيابها توسط دو دسته پلكان تأمين مي شود.
پلكان شرقي كه معروف به پلكان شاهي است.
پلكان دوم كه در حال حاضر ورودی اصليیبه شمار می رود در گذشته محل ورود احشام به اين محوطه بوده است. در كنار اين پلكان ايوان بلندي قراردارد كه ظاهراً در گذشته برای استراحت آسيابانها ساخته شده است. اين پلكان در انتها به محوطه غربي آسيابها وارد می شود.
منابع:
- گرآوری و عکس از تیم تریپ یار
- fa.wikipedia.org
- hamshahrionline.ir
- nazaronline.ir
- tishineh.com